Za neke generacije antiautiratarne močvare vrlo je ohrabrujuća činjenica da se dogme od kojih prečesto polazimo, koje nas izjedaju i oko kojih se vrtimo u zatvorenom krugu, dovode u pitanje. Što znači da kad na koncu neki ideološki principi izazovu ljudske kolateralne štete, mi smo ih ipak sposobni kritizirati, napustiti ili preoblikovati. Izgleda da je ovaj tekst, kojeg je nekoliko drugova nedavno objavilo, uspio potaknuti žustre i važne rasprave. Snaga navedenog teksta nalazi se na neki način u njegovom povratku na pojedinca, kojeg smo svi više ili manje zamijenili dogmama ili ideologijom, zamjenjujući i pojedince vrstom-osoba. Mada takav tip rasprava, o slobodnoj ljubavi, paru, pluralitetu, ljubomori, ne-isključivosti itd. zaista postoji između nas, pogotovo u situacijama gdje osobe žive zajedno i ponekad izgube osjećaj za intimnost (skvot, komuna itd.), više nego drugdje, nedostajala je u stvari volja za jednom javnom raspravom, kroz tekst koji ne bi bio osuđen da ostane u uskom krugu jedne ili dvije grupe prijatelja i prijateljica.

„Slobodna ljubav”, izraz korišten već u XIX stoljeću, u početku se koristio kao definicija za anarhističko odbijanje braka, u perspektivi individualne emancipacije žene i muškarca. Njezini pobornici odbijali su brak zato što su u njemu vidjeli jedan oblik ropstva, pogotovo za ženu, te uplitanje države i Crkve u intimnost osoba, čemu su suprotstavljali „slobodno ujedinjenje”. Željeli su dokazati da se dvoje pojedinaca mogu samostalno izabrati i voljeti na profani način, bez dozvole matičara ili svećenika, i da mogu pokazati srednji prst svima onima koji bi se željeli umiješati u njihovu vezu. U kontaktu sa slobodarskim odgojnim sredinama i komunama s kraja belle époque, u obliku takozvanog „ljubavnog kameratizma”, ona je poprimila drugačije značenje, mada samo povremeno; ali vratit ćemo se na temu.

Tek je šezdesetih godina XX stoljeća s hipi pokretom taj pojam potpuno promijenio značenje. Njegovo je značenje podrazumijevalo stupanje u višestruke i ravnopravne odnose, ali i otvaranje seksualne intimnosti para mnogim osobama istovremeno, nadasve u obliku seksualnog trokuta i grupnog seksa. Često su slobodnjaci ljubavi iz tog doba sve to začinjali i dozom misticizma (tantrizam, seksualna magija itd.)

„Slobodna ljubav”, koja se danas prakticira u antiautoritarnim francuskim, američkim ili njemačkim sredinama, bliža je hipi ideji nego antidržavnoj i antiklerikalnoj borbi gore navedenih anarhista individualista, zagovornika „slobodnog ujedinjenja”.

Međutim, „slobodna ljubav” je izraz koji je sam po sebi pogrešan, zato što se koristi u ovom svijetu u kojem svi mi živimo i u kojem nismo ni na koji način slobodni. No, s druge pak strane, ne treba nas previše iznenaditi što je taj izraz toliko prosperirao u odgojnim sredinama i komunama slobodarskog pokreta s kraja belle époque. Dovoljno je pročitati iritirajuću retoriku en dehors-a [„izvan” svijeta, ovog društva, nap.prev.] Emilea Armanda ili Andréa Lorulota da bi shvatili. Radi se o slobodarima koji su većinom živjeli u prilično zatvorenim komunama, u kojima su djeca bila „zaštićena” od vanjskog svijeta (nešto slično Amišima), koji su padali pod utjecaj svake apsurdne mode tog doba (dijeta uljem, zabrana teina i kafeina, konzumiranje samo ljuskavog voća, ekstremna higijena, apsolutni scijentizam i progres itd.) te stoga imali osjećaj da žive „izvan” svijeta, da žive slobodni. Naspram kvantiteta i kvaliteta revolucionarnog rada koji su potrebni za izmjenu ovog svijeta, oni su uspjeli pronaći najkomotniju ideološku piruetu: živjeti slobodu odmah, „među nama” i u komuni. Nisu bili prvi a niti zadnji.

Ali mi često govorimo o potpunoj i nedjeljivoj slobodi, jer čemu, na primjer, sloboda kretanja ako se možemo kretati samo ulicama ispunjenim dućanima, videokamerama i policajcima? Isto vrijedi i za ljubav: kako možemo biti slobodni u ljubavi kada nismo slobodni ni u čemu drugom?

Tipična i povijesna greška Ljevice [u originalu gauchisme, nap. prev.] sastoji se od pukog izokretanja vrijednosti neprijatelja — oteti novac bogatima i dati ga siromašnima umjesto da se potpuno ukinu klase, preuzeti retoriku diskriminacije i pretvoriti je u ponos (svakojaki etnički, seksualni i teritorijalni; radnicizam…), voditi bolju politiku od službenih političara, izokrenuti patrijarhat mjesto ga uništiti itd. — ta greška, dakako, nije poštedila ni područje ljubavi i osjećaja. Zato je bitno učiniti suprotno od prethodnih generacija, od svih onih roditelja koji su žrtvovali svoje želje i živote u ime para ili obitelji. Zato je dugo vremena postojao dojam da se izumilo nešto novo, dok su u stvari ti navodno novi modeli odnosa bili samo obrnuta kopija onih starih, i kojima smo se prilagodili kao što se to dešava sa svakim pravilom.

Današnje postojeće pravilo miljea glede ljubavnih i emocionalnih odnosa je poticanje pluralnosti, moralni imperativ ne-isključivosti, „izgradnja obilne afektivnosti” i multiplikacija partnera. I, budući da je pravilo izokrenuto, izokrenuti su i protivnici pravila. Odnos u dvoje, koji je dovoljan sam sebi, postaje zato nova devijacija koju treba suzbiti.

Zbog toga nam se čini da je danas važno reafirmirati kako se dvije osobe mogu osjećati dobro zajedno iako ne osjećaju potrebu za brojnim avanturama, i da unatoč tome ne nameću vjernost kao moralni odnos ili ne potiskuju „vanbračnu” seksualnost zbog glupih i kastracijskih vrijednosti. Ali uvijek će postojati neki lukavac koji će, smatrajući se „slobodnijim” od drugih, osuđivati druge osobe: „Oni su par, koja sramota!”.

Na koncu, zašto izražavati svoj sud, kao župnik ili biskup, o stvarima koje nam ne pripadaju i ne dovode u pitanje naš revolucionarni projekt? O stvarima čiji ulog u igri nas se ne tiče? Ako je netko pobornik ljubavne singularnosti ili pluralnosti, to nije tuđi problem. Samo je jedna stvar bitna: da svatko može tražiti svoj potpuni individualni razvoj na vlastiti način, bez da ostane zaslijepljen bilo kojom ideologijom, proizašlom iz patrijarhalnog društva braka i moralne isključivosti ili iz društva onih koji vjeruju da posjeduju recepte slobode, smatrajući da mogu suditi tko je slobodan a tko nije, u svijetu kaveza i lanaca. Zašto se, krenuvši od toga, ne želi shvatiti da je složenost pojedinaca isprepletena sa složenošću situacija? Kad bi jedno pravilo moglo pridobiti sve osobe, bilo bi nužno pogrešno i sudjelovalo bi u negaciji pojedinaca. I budući da je pravilo, ograničavalo bi slobodu.

Koliko pamfleta koji nam tumače seks, ljubav, odnos s vlastitim tijelom. Koliko preuskih pravila za naše žudnje i naše osjete. Koliko nas se, nakon prolaznog oduševljenja prividnim novitetom šesnaesto ili dvadesetogodišnjaka, pronašlo u tim novim modelima nazovi-slobode? Koliko njih je čak i patilo priznajući u sebi da nisu stvoreni za slobodu zato što su voljeli samo jednu osobu i zato što ih je voljela samo jedna osoba? Koliko njih se samokažnjavalo zato što su osjetili ljubomoru? Koliko ih se osjećalo iskorištenim pod izlikom slobode? Koliko njih je osjećalo nelagodu pred inkvizitorskim pogledom onih koji se osjećaju slobodnima u ovom svijetu dominacije? Jesu li zaboravili, u sektaškoj i ideološkoj zatvorenosti malenih bandi, da postoje milijarde osoba oko nas?

Kao što se zbiva sa svim ideološkim zastranjenjima, umjesto da prije proučimo realnost, prilagođavamo je onome što bi ideologija željela vidjeti. Ne nastojimo činiti ono što bi željeli, već nastojimo željeti ono što bi trebali željeti, umjesto da krenemo od naših stvarnih i individualnih želja — a među distribucijama miljea ima i previše pamfleta, knjiga i tekstova koji nam tumače što bi trebali željeti. I onda u toj utrci prema dekonstrukciji i nazovi-slobodi trebamo biti što je moguće otvoreniji, trebamo sve isprobati, zato što je to potrebno. Ili točnije, zato što je to potrebno da bi se osjetili dekonstruirani, bolji od drugih, naoružani jednim novim oblikom progresizma. I vidimo samo gredu u oku, koristeći izokrenutu biblijsku metaforu, a ne vidimo više beskrajne mogućnosti koje se nude našim očima kroz destrukciju. Kao da dekonstrukcija nas samih i destrukcija ovog svijeta ne bi mogli kročiti zajedno.

Dobri stari Kropotkin je rekao da se „strukture zasnovane na stoljećima povijesti ne mogu uništiti s nekoliko kila dinamita”, i bio je u pravu. U smislu da fizička destrukcija nije dovoljna, već tome treba nadodati i duboku dekonstrukciju društvenih odnosa, s kojom je povezana. No, time nije nikako želio reći da se iz nekoliko kila dinamita ne bi mogle, čak iz njih, izroditi sjajne mogućnosti.

Neće onih nekoliko prosvijetljenih dekonstrukcijom, po uzoru na Zaratustru (koji se na deset godina povukao na planinu, a onda jednog lijepog dana osjetio potrebu da podijeli svoju mudrost sa svjetinom), biti potencijal revolucije, ne. Revolucija (i u manjoj mjeri ustanak) je društveni čimbenik, to jest, sviđalo se to nama ili ne, potrebno je da se jednog dana narod pobuni. Zato što ćemo uz ove famozne „obične ljude” (kako se ponekad kaže) moći sprovesti revoluciju, a ne samo među nama, nekoliko super-dekostruiranih luzera koji bi mogli sudjelovati samo na ultraniskoj razini. Revolucija može biti djelo samo tih „običnih” ljudi, uz sve njihove vrline a i brojne mane, koji se često nalaze svjetlosnim godinama udaljeni od takvih pitanja (a i mnogo drugih…)

No, vratimo se našim leptirima. Armand je tvrdio da „u ljubavi, kao i na svim drugim područjima, izobilje briše ljubomoru i zavist. Zato je model slobodne ljubavi, svi svima, osuđen da bude svojstven svakom selektiranom anarhističkom ambijentu, udruženom po afinitetu”. Ali kako se netko može usuditi, jučer kao i danas, odrediti tako bahato i samodopadno koji bi model („model”!) ljubavnog i seksualnog odnosa morali usvojiti anarhisti (ili koja god druga društvena grupa)? Pojam „slobodna ljubav” sadrži već sam po sebi isključenje, zato što podrazumijeva da sam taj model može pružiti slobodu, dok mi ozbiljno sumnjamo da se sloboda može pronaći kroz ljubav, zvala se ona „slobodna” ili ne. U biti, da li se zaista radi o slobodi koju tražimo kroz ljubav? Ne smijemo se zavaravati, u eri postmodernizma pojam slobode se često koristi, nažalost, kao izlika za negaciju pojedinca i za negaciju svake istinske volje za promjenom svijeta. „Baš me briga i zaboli me za tebe!”, izgleda da je to nova sloboda; drugim riječima, potpuna i nedjeljiva sloboda, individualna ali uvjetovana tuđom slobodom (koja je u središtu anarhističkih perspektiva otkad su predmet razmatranja i rasprava između anarhista) zamijenjena je ovom sortom sveprisutnog liberalizma. A to je samo dio procesa normalizacije koji izražava svoje nasilje kroz marginalizaciju pojedinaca, koji dubinski preziru takve norme, te tumači da ako oni tako ne funkcioniraju onda je problem u njima. No, to i nije baš neobično. Na koncu, ovaj mali ambijent je ipak produkt ovog svijeta i reproducira ga kao odraz u ogledalu.

Međutim, takav liberalizam ima tisuću lica i naveliko nadilazi pitanje emocionalnih odnosa. Kada se razmišlja kroz ideologije, kada se koriste samo ključne riječi dok se druge izbacuju, na kraju se ostaje zadovoljno zagledani u vlastiti pupak, živeći u komotnom balončiću u koji je milijardama drugih ljudskih bića zabranjen ulaz — unatoč, prividnim, ultradruštvenim razmatranjima.

I onda nam kažu kako je sloboda nomadizam, lepršanje amo tamo kao leptiri, ali kako ćemo onda moći kontinuirano revolucionarno djelovati, u kvartu, u zemlji, u regiji; kroz štampu, prostor, borbu? Da li su oni koji se osjećaju slobodnima lepršajući kao leptiri od jedne borbe do druge, svjesni da si to mogu dozvoliti samo zato što drugi dozvoljavaju kontinuitet takvih sredstava? Ili je, na temelju činjenica, to romantično lepršanje samo još jedan komotan oblik konzumiranja?

A kada se revolucionarno djelovanje tumači kao rad na duge staze, koji zahtjeva adekvatan napor, a i „žrtvovanje” jednog dijela vlastitog vremena, ponekad vlastite slobode i često vlastitih malih komoditeta, koliko njih se rasrdi: „trud, rad, fuj, odvratni kapitalistu!”. Onda dobri, dragi drugovi, vi ste slobodni, niste kapitalisti, vi ste super-dekonstruirani, ali što ćete s tim? Prepričavati će se o vama kako ste se zabavljali, ali drugi revolucionari sjećat će se samo da ste ih konzumirali; i upravo se tamo, na jednom dubokom nivou, nalazi kapitalizam: u konzumiranju napora drugih, ali i u konzumiranju tijela.

Nadam se da zli jezici neće pljuvati otrov kroz moja usta: ne suprotstavlja se revolucionarna praksa uživanju. Da naglasimo, užitak se ne pronalazi nužno u oblicima koje spektakl uobičajeno nudi; no ne preporučujemo ni nekakav asketizam ili rigorizam, jer čemu onda toliko kritizirati militantnost ako se zatim reproduciraju njegove mane? Ali danas, po nama, revolucionarni projekt kao proizvod određene raznolikosti iskustva se ne nalazi u društvenim kategorijama i ulogama, prividno oprečnim militantnosti i žudećim/dekostruiranim sredinama. Neka oni koji sumnjaju shvate da se užitak i zadovoljstvo osjećaju konstruiranjem putova subverzije te da monopol nad ekstazom i užitkom ne pripada leptirima. Zato što koliko god bio leptir lijep on je insekt koji živi samo par dana, i njegova sposobnost razrade projekata, zamišljanja budućnosti je dakle vrlo ograničena. Leptir je graciozan i veoma je romantično uspoređivati se s njim, ali treba izabrati između postati revolucionar ili uživati u kratkovidnosti i instant-užicima nedosljednosti liberalno/slobodarske Ljevice.

Pod pojmom Ljevica ne podrazumijevamo jednu specifičnu sredinu, nego neke sklonosti koje su više-manje prisutne u čitavom miljeu, među anarhistima, komunistima, skvoterima i čak među najgorljivijim pobornicima potpunog raskida s Ljevicom. Kao što smo rekli, jedno od najbitnijih obilježja Ljevice je izokretanje i inverzija vladajućih vrijednosti, koje, kada se zbroji s određenim oblikom slobodarstva, postaje liberalizam.

Maj ’68. je možda ponekad pridonio rođenju ovih novih oblika Ljevice koja se posvećuje kontemplaciji vlastitog pupka. U buržoaskom društvu, ukorijenjenih škodljivih vrijednosti, mnogi se trude da čine samo suprotno od onog što društvo očekuje od njih, reproducirajući na taj način, kao u ogledalu, iste mane. Droga je u društvu bila tabu tema, onda zašto je ne bi pretvorili u totem i osjećali se slobodnima, između dva šuta i glavom u odvodu? Par je prva stanica otuđenja u društvu? Onda budimo slobodni, orgijajmo, seksajmo se što je više moguće, skupljajmo osvajanja na jedan dan i osjećajmo se slobodno, dok mnogi drugi ostaju na podu jer su voljeli osobe koje su ih jednostavno konzumirale.

Dovoljno je otvoriti neku brošuru o „slobodnoj ljubavi”, o takozvanim „slobodnim” odnosima, o ne-isključivosti, „emocionalnom komforu” i famoznim „emocijama” kako bi shvatili da jedina stvar koja se nudi je potpuna negacija pojedinca i njegovo konzumiranje, s jednim jedinim egoističkim ciljem instant-užitka, često u ekonomskom odnosu akumulacije, profita i društvenog kanibalizma. I zato u jednom od takvih tekstova izgleda da se sloboda u stvari svodi na otići s pedesetoricom u krevet i „da ima izbora”. Opredmećivanje na svim razinama! Večeras će biti Jean, visok je, i rado bih s jednim visokim; Joséphine ću ostaviti za sutra jer mi se sviđaju zrele žene, a prekosutra imam moju fetišističku vezu s Muhamedom. Užitak bez predaha! Međutim, to je odnos akumulacije kapitala, ovom prilikom „emocionalnog kapitala”, u kojem su ljudska bića roba, društveno dobro, akumulirana emocionalna dobra na bankovnom računu emocija. I onda da, slobodni smo da izrabljujemo i da budemo slobodno izrabljivani, ali riječ „sloboda” tako gubi svaki smisao: pobijedila je socijal-demokracija, pobijedila je ekonomija, pobijedilo je doba, uvukli su se čak u našu emocionalnu intimu i u naše odnose među pojedincima, sve dok svaki oblik slobodnog udruživanja među pojedincima nije postao staromodan. Kada nas ovaj svijet nastoji uvjeriti da se naša sloboda nalazi na policama supermarketa, u mogućnosti odabira između različitih marki zubnih četkica, sprovodi u djelo istu taktiku. „Slobodna ljubav” ili „dekonstruirano” višeljublje, na način koji se uokolo tumači, nije ništa drugo nego, u većini slučajeva, navedena „sloboda konzumiranja”. Na kraju krajeva vrlo je slična buržoaskim libertinskim sredinama ili aristokratskoj i visokoburžoaskoj mladeži, „sex-frendovima” i „fuck-buddie” koje plaćaju burzovni operateri i drugi šminkeri Citiyja. Postoji samo jedna razlika, to jest buržoaski libertinizam daje tim osobama vjerojatno uzbuđujući osjećaj kršenja ili zaobilaženja pravila i zabrana, uzrokujući užitak zbog izokretanja moralnih vrijednosti i antikonformizma, mada na vrlo ograničen i površan način. Libertinizam miljea je pak sasvim drugačiji, to jest radi se o relativno većinskoj normi, koja uzrokuje mlohavi osjećaj konformizma ideološkim standardima istog miljea. Unatoč postojanju individualnih želja pojedinaca, koje su u stalnom pokretu, koje se ne mogu fiksirati, kao što se dešava u sredinama ili u bilo kojoj zajednici gdje se određuju norme, same po sebi ograničavajuće, koje se primjenjuju na sve moguće slučajeve i na sve pojedince, neizbježno složenije pošto su jedinstveni.

Jean, Joséphine i Muhamed, da li oni zaista imaju istu sliku našeg odnosa kao i ja, samo zato što smo, kao izgovor, o tome zajedno „jasno” razgovarali? Krećemo li svi sa istih polazišnih točaka prije nego što uđemo u takav odnos? Možemo li koristeći ideologiju spojenu s osiromašenim jezikom jednog svijeta Moći, zaista jasno razgovarati?

Na koncu, nema mnogo razlika, ako ostavimo po strani razlike stava, između potrošača „višeljublja” i poligamijskog emira, koji pod istim krovom odabire svaku noć jednu ženu za krevet dok mu druge pripremaju večeru. U miljeu postoji samo jedna značajna razlika, pošto su isprepleteni feminizam i Ljevica prošli tim putem: ponekad žene uživaju u većom stupnju tolerancije u haremu. Nešto slično vrijedi i za muškarce u ostatku društva.

Najideologizirani pobornici „slobodne ljubavi” prave, na koncu, istu grešku kao i svatko tko je zaslijepljen ideologijom, koja god ona bila. Stvarne pojedince zamjenjuju nadomjestivom vrstom-osoba, negirajući njihovu složenost i jedinstvenost. Kada dvije osobe započnu ultra-određeni odnos, to jest sa gore navedenim famoznim „jasnim” razgovorima, što bi svatko trebao očekivati od tog odnosa i o njegovim modalitetima, trebalo bi se prije svega zapitati o ravnoteži između te dvije osobe. Da li je jedna od njih već imala brojne ljubavne veze, a druga ne. Da li jednu društvo smatra „ružnom”, „lijepom”, „karizmatičnom”, a drugu ne. Da li jedna očekuje od druge samo privlačnost dok druga očekuje ljubav. Da li je jedna sretna dok je druga nesretna i nesigurna, ili da li jedna bolji govornik od druge. Možemo li sve to zanijekati?

Koliko njih je, mada nisu baš bili zainteresirani za ne-isključive odnose, pristalo da se prilagodi željama druge osobe? Ali, to prihvaćanje, to „da”, je li ono zaista slobodno „da”? Jer ako je Jean zaljubljen u Jeanne, dakle on je slaba strana, a Jeanne to prihvaća i polazi od svoje želje za ne-isključivim i ravnopravnim odnosom, Jean će to prihvatiti. I njoj će izgledati sve tako jednostavno i lako, bez da se zapita da li bi Jean bio bez problema prihvatio i suprotno. Dakle, da li je to *”da” slabe strane toliko drugačije od onog „da” koje izgovaramo poslodavcu na poslu? Tvrdimo, ovdje, da se radi o istom „da”, te da govoriti o slobodi u takvim slučajevima znači perpetuirati, citirajući Nietzchea, „onu sublimnu samoobmanu da se sama slabost tumači kao sloboda”.

Seksualna emancipacija se sastoji od lijepih i velikodušnih ideja, ali svatko od nas, kada stavi na kušnju vlastitu individualnost i priznanje jedinstvenosti drugoga, pripisuje im različite modalitete. Kao što smo već rekli, tvrdimo da ne postoji nikakva norma koja bi mogla uređivati ljudske odnose, iz istog razloga zbog kojeg se opiremo Zakonu, zato što neće nikada moći uzeti u obzir složenost pojedinaca koji su mu podvrgnuti. S druge strane, iz istog razloga mu suprotstavljamo etiku, nužno individualnu i, nadamo se, duboku, osim ako nije usvojena na ideološki način iz nekog pamfleta te zatim loše probavljena. Na isti način tvrdimo da jedini nešto emancipiraniji odnos je onaj koji postavlja u središte pažnje dobrobit jedne i druge osobe, bez zamki i ideoloških imperativa, koji je sposoban nadići jedan intimizam koji je zagledan samo u svoj pupak. Zašto se jedino vrijedno pravilo u ljubavi ne bi sastojalo od pažnje prema drugoj osobi, kao pojedincu, od korektnosti, umjesto da se slijepo primjenjuju pravila koja bi nas trebala osloboditi samo putem personalnog užitka, ali bez ikakvog osjećaja prema drugosti? Čineći, između ostalog, i analitičku grešku, zato što se kritika ekonomije ograničava pukom formalnom ekonomijom, umjesto da bude tražena u društvenim odnosima koji uređuju naše otuđene veze.

Onda, da bi se prekršila društvena i normativna obaveza para odabire se ideološko višeljublje te se proizvodi nova norma, komotna dok traje, prije nego se pojave nove ljudske drame. Nije slučajnost što se upravo u ’68., usprkos nevjerojatnom iskustvu okupacija i uništenja tvornica i fakulteta, sukoba i barikada, i općenito predivnog iskustva dodirivanja vrhom prsta mogućnosti pravog rušenja postojećeg, nije slučajnost što se iza ove ikone sakrivaju brojne ljudske drame, samoubojstva, predoziranja, prevare i jedna beskrajna tuga. Nije slučajnost što se iza svakog iskustva masovne emancipacije (ili koju su pak tako doživjeli njeni sudionici) sakrivaju isto tako brojne ljudske drame, od maja ’68. do Woodstocka, od „seksualnog oslobođenja” do maoista i radikalnih studentskih pokreta u SAD-u šezdesetih i sedamdesetih godina. Nimalo ne začuđuje što su se zatim mnogi spremno dočekali na noge, formirajući vladajuću klasu današnjeg društva, dok se mnogi drugi koji su ideje primijenili doslovno, danas nalaze u zatvoru, zaboravljeni već više od četrdeset godina, plačajući ceh što nisu bili nedosljedni kao i drugi, što nisu tražili samo užitak sadašnjeg trenutka.

Oni koji su bili tamo samo zbog zabave, da bi lepršali amo tamo kao leptiri i oslobodili si pupak, dobrano su izvukli korist. Oni koji su pak vjerovali i još vjeruju su platili cijenu. Zato što korist jednih znači izrabljivanje drugih, bilo oružjem kapitala i rada ili oružjem ideologije i vojničkim uokvirivanjem, bilo ono partijsko ili autonomno.

Zato, neka leptiri slobodno lepršaju skupljajući pelud, ali neka se cvijeće pobuni.

Sve ima svoju cijenu. Izgleda da se ništa ne može oteti ovom imperativnom pravilu. Koji god predmet poželjeli moramo platiti. Copyright, “isključivo autorsko pravo na reprodukciju djela” (knjige, CD-a, programa itd.), je izričit primjer utjecaja novca na uređivanje i usmjeravanje naših života.

Kad uđemo u knjižaru i kupimo knjigu, ostavljajući na kasi određeni iznos novca, obično izlazimo zadovoljni što ćemo uživati u proizvodu kojeg smo, navodno, slobodno izabrali. Međutim, stvari stoje drugačije. Naš izbor ovisi o našim financijskim mogućnostima, o izboru knjiga koje je netko “za nas izložio”; taj netko koji je, pak, morao odabrati između knjiga koje je opet netko drugi za njega izabrao. Dakle, čitatelj je uvjetovan izborom knjižara, koji je uvjetovan izborom distributera, koji je uvjetovan izborom izdavača.

Ishod ovog smjera kretanja nema nikakve veze sa našim “znanjem” i našom “kulturom”, njegov jedini rezultat je tekući račun brojnih trgovaca. U svemu tome copyright igra veoma važnu ulogu, određujući izbor izdavača, cijenu knjige i njenu samu prisutnost u knjižari, sve do naše mogućnosti kupnje. Copyright je nužan kako bi obogatio sve one koje iskorištavaju naše želje: za čitanjem knjiga, slušanjem glazbe i brojne druge. Kao svako vlasništvo i ono je krađa.

Iz ovog jednostavnog razmatranja mogli bi zaključiti da tko god ne podržava copyright, bio to onaj tko vjeruje u vlasništvo i izrabljivanje kao i tko ga ne prihvaća, jednostavno se bori protiv ovog svijeta utemeljenog na profitu. No, nije baš tako. Dovoljno je osvrnuti se oko sebe da bi primijetili koliko su pojmovi izmiješani, do te mjere da upravo oni koji nemaju nikakve namjere promijeniti postojeće uređenje kritiziraju copyright, dok ga često koriste baš oni koji bi imali sve razloge protiv.

Pobornici postojećeg podržavaju ukidanje copyrighta zbog promjene sistema vlasti koji, nakon što je stoljećima opstao očuvanjem poretka stvari, danas pretvara inovaciju u jamstvo vlastitog opstanka. Vlast se više ne drži grčevito prošlosti i njenih oblika, naprotiv, reproducira se neprekidnim ažuriranjem, pripremajući budućnost da bi ju kontrolirala. Zato copyright može predstavljati i prepreku dinamičnosti kapitala, smetnju pri kretanju roba i dobara. Zašto bi rob plaćao lance koji ga okivaju; zar nije bezopasnije pokloniti ih, bez izlaganja riziku?

Zbog toga se iza zahtjeva za ukidanjem copyrighta, koje mnogi doživljavaju kao “novo društveno pravo”, krije izričito iziskivanje učinkovitosti, što brža cirkulacija robe, znajući da bi ekonomski gubici možda prouzročeni ukidanjem autorskih prava bili ipak neznatni u odnosu na prednosti (u smislu stabilnosti i društvenog nadzora) koje nudi brzina kretanja proizvoda. Ne znamo da li će kapital biti dovoljno pametan i odreći se izvora profita, kršeći na taj način jedno od svojih temeljnih pravila. Naravno, zvuči nevjerojatno, uzimajući u obzir da bi eventualno ukidanje copyrighta predstavljalo opasan presedan, što ipak ne znači da je nemoguće.

Na koncu, i kad bi se to zaista ostvarilo, da li bi nama donijelo neke korjenite promjene? Bili bi samo “slobodniji” da proizvodimo i konzumiramo robu.

Mudri pobornici ukidanja copyrighta otkrivaju svoju mizernost zahtijevajući da ono postane “društveno pravo”. Zar traženje prava, kakvo god ono bilo, ne predstavlja možda dodatno opravdanje za postojanje države? Tko kaže pravo, kaže obveza. Prava i obveze postoje kad postoji i vanjska sila koja ih može odrediti, njima upravljati te kažnjavati njihovo prekršivanje: to jest država. Demokrati koji osuđuju copyright dodatno potpomažu vlasti, ukazujući na njezine moguće slabe točke, a čak i kad koriste “radikalnu” frazeologiju ne uspijevaju sakriti svoje loše namjere, dok kritiziraju copyright izvlače iz njega korist.

No, osim podanika koji žele “ukinuti” copyright, postoje i anarhisti koji ga ravnodušno koriste. Tražili smo razloge, nekoliko smo ih i našli:

određena mentalna tromost kojom reproduciramo tuđa ponašanja ne dovodeći ih u pitanje;

tajne žudnje onih koji u dnu duše ipak priželjkuju priznanje njihovog genija;

navada tihog životarenja, da bi izbjegli nevolje bolje je platiti, platiti, platiti.

S naše se pak strane odbijanje copyrighta ne svodi na “pravo”, radi se o slobodi. Drugim riječima, borimo se protiv njega zato što želimo uništiti ovakav svijet, dakle i njegova pravila utemeljena na vlasništvu, profitu, radu, hijerarhiji.

Zato svatko može koristiti naš materijal, nije potrebno tražiti nikakve dozvole, nije nas potrebno informirati ili citirati, baš kao što ćemo učiniti i mi, ne obazirući se na moguće kazne ili srdnje.

Uzmi ono što ti je potrebno i što želiš, slobodno i besplatno, bez plaćanja i dopuštenja.

ntervju s uredništvom grčkog marksističkog časopisa TPTG o situaciji u Grčkoj, počevši od načina na koji se kriza kapitalizma odražava u Grčkoj, “mjerama štednje” kojima se kapital nastoji očuvati i odgovorima radničke klase preko čijih se leđa sve pokušava prenijeti. Originalno objavljeno u Zarezu #335.

O klasnoj borbi i situaciji u Grčkoj razgovaramo s TPTG (grč. Ta Paidia Tis Galarias – Djeca sa zadnjih sjedišta autobusa), grupom anti-autoritarnih komunista[1] iz Atene okupljenom oko istoimenog časopisa koji izlazi, u nedefiniranim razmacima, već 22 godine. Drugovi iz Grčke nam daju jednu uistinu opširnu i detaljnu marksističku analizu situacije u Grčkoj, počevši s analizom same krize kapitalizma, te načina na koje se kapital nastoji očuvati mjerama štednje. Iako je intervju rađen prije trenutnih izbora u Grčkoj, odnosno u ovom intervjuu se ne dotičemo te teme, on nije ničim manje aktualan, te čitatelju pruža dovoljno dubok uvid u političku situaciju Grčke za samostalno poslagivanje kockica.
Opterećeni dugom

2010. ste objavili članak Opterećeni dugom[2] (eng. Burdend with Debt), kojeg ste i predstavili u ljetnom kampu. U tom članku se bavite načinom na koji se kriza kapitalizma odražava na Grčku, odnosno o “dužničkoj krizi” i “šok terapiji” PASOK-ove vlade u suradnji s EU i MMF-om, preispitujući mogućnosti klasne borbe u onome što ste nazvali “najžešćim klasnim napadom od kraja 2. Svjetskog rata, zvanim mjere štednje”. Nedavno, 12. travnja, objavili ste dopunu članka pod nazivom Opterećeni dugom reloaded[3] (eng. Burdend with Debt Reloaded). Možete li ukratko predstaviti analizu situacije u Grčkoj?

U prvom članku smo ustvrdili da je otežavanje protegnute krize kapitalističke reprodukcije odgođeno određenom monetarnom politikom koja je dovela do relativne autonomizacije financijskog kapitala i bliže interakcije između izvoznika kapitala/zajmodavaca i dužnika s povećanim iznosima dugova, javnih ili privatnih (na razini EU, ovo se pokazuje u vidu hijerarhijske interakcije između nacija “centra” i nacija “periferije”). Dodatni javni dug je uzrokovan socijalizacijom kapitalističkih gubitaka nakon urušavanja mjehura na američkom tržištu nekretnina što je dovelo do recesije u 2008., i spašavanjem banaka. U Grčkoj je režim akumulacije karakterističan za 1990-e i 2000-e bio baziran na rastu investicija u fiksni kapital i rastu produktivnosti rada, kao i na dvostrukom tržištu rada i visokoj javnoj i privatnoj potrošnji koju je omogućavala niska realna kamatna stopa u periferiji Eurozone (zbog većih stopa inflacije u usporedbi s onima “centra”) i odgovarajućim prilivom kapitala iz viškova EU “centra”. Ovaj režim je počeo pokazivati znakove slabljenja od sredine 2000-ih, zbog pada stope eksploatacije, a potpuno se raspao nakon pojave krize.

Početne mjere štednje su se razvile u punokrvnu politiku devalvacije kapitala, što je produbilo recesiju i povećalo javni dug. Glavni element politike devalvacije kapitala je deprecijacija radne snage koja ima za cilj slabljenje moći radničke klase putem uspostave trajnih mjera štednje i mehanizama discipliniranja, kao i stvaranjem velike rezervne armije rada[4]. Osim toga, ta deprecijacija radne snage olakšana je institucionalnim ukidanjem kolektivnih ugovora, procesom koji, u velikoj mjeri, potkopava samu funkciju mehanizama reprezentacije radnika. Opća politika devalvacije, sa svojim mjerama poput dokapitalizacije banaka, uklanjanja ili eksproprijacije određenog dijela ukupnog društvenog kapitala (malih i srednjih poduzeća) koji nije u stanju valorizirati višak kapitala, deprecijacije mjenica i pada potrošnja i investicije, se poduzima radi centralizacije kapitala, reprodukcije tzv. primitivne akumulacije i prevladavanja razdvojenosti različitih momenata u reprodukciji kapitalističkog odnos koja je postojala prije krize. Usred procesa devalvacije kapitala ipak postoje neki investicijski planovi, posebno u energetskom sektoru (solarne energije, nafte i ugljikovodka) i dugačak popis predstojećih privatizacija državnih službi i državnih poduzeća koji, međutim, u okruženju duboke recesije i nedostatka državnih investicija, se čini vrlo neizvjesni.

Kao ilustraciju ovoga što je navedeno, prilažemo najnovije podatke koje smo prikupili.

U periodu od 2010. do 2011., BDP (u stalnim cijenama iz 2000.) je smanjen za 10% (ukupna recesije za period 2008.-2011. je 16,3%). Ukupna potrošnja je pala za 12,6% (-10,7% za osobnu potrošnju i -14.5 posto za javnu potrošnju). Investicije u kapitalna ulaganja su smanjena za 17,9%.

Izvoz roba i usluga je porastao za 14,5% u razdoblju 2010.-2011. Uzrok ovog rasta je oporavak međunarodne trgovine, što podrazumijeva porast inozemne potražnje u svim zemljama. Dakle, ako se postavi u međunarodni kontekst, grčki tržišni rezultat izvoza roba i usluga u razdoblju 2010.-2011. je -1% u odnosu na 2009., što predstavlja je najgore stanje izvoza u posljednjih 20 godina. Izvoz odgovara tek 1/5 BDP-a.

U drugom kvartalu 2011. zaposlenost je smanjena za 6,1%, a nezaposlenost je porasla za 36,5% u odnosu na drugi kvartal 2010. Stopa nezaposlenosti je dosegla 20,9% u studenom prošle godine, ili, drugim riječima, više od milijun ljudi je nezaposleno. Posebno su pogođene žene od 15 do 34 godina čiji je postotak nezaposlenosti 32%, te mladih ljudi (15-24 godina) čiji je udio 48%. GSEE[5] procjenjuje da će stopa nezaposlenosti narasti na 26% u 2012. Taj je postotak nezaposlenosti usporediv samo s jednim razdobljem, u ranim 60-ima, kada su stotine tisuća Grka emigrirali u središnju Europu, Sjevernu Ameriku i Australiju. Imajte na umu da procjene za 2012. procjene ne računaju ne uzimaju u obzir naredne otkaze u javnom sektoru: 15 000 državnih radnika će biti otpušteno 2010., a ukupno 150 000 do 2015. Jedini sektor gdje je zaposlenost u porastu je policija. Tijekom 2010. do 2011., jedinični trošak rada smanjio se samo za 1,2%. To se dogodilo jer se produktivnost rada također smanjila za 3,3%, dok je prosječna nominalna plaća u privatnom sektoru smanjena za 4,5%.

Do danas je jedno komercijalno poduzeće na svaka četiri zatvoreno, a njihova konfederacija procjenjuje da će 38% biti zatvoreno do ljeta 2012. Tijekom razdoblja od 2010. do 2011 68 000 malih i srednjih poduzeća je zatvoreno (siječanj-rujan 2011.: gubitak 67 000 radnih mjesta), dok je procjena za 2012. također tmurna: zatvaranje 60 000 poduzeća, što implicira gubitak 100 000 radnih mjesta. Važno je uočiti da su mala i srednja poduzeća u Grčkoj pravi oslonac grčkog gospodarstva i društva. Njihov udio u ukupnom broju kapitalističkih poduzeća iznosi 99,9%, a udio u ukupnoj zaposlenosti 85,6% – kada ne uzimamo u obzir rad u tzv. sivoj ekonomiji – što se može usporediti s 66,9% u EU. Na mala i srednja poduzeća u Grčkoj otpada 72% proizvodnje dodane vrijednosti u usporedbi s 58,4% u EU, prema statističkim podacima iz 2011.

Ne ulazeći u detalje, jer rezovi variraju ovisno o dobi umirovljenika, iznosu mirovine i mirovinskim fondovima kojima pojedini radnik pripada, zbog novih mjera mirovine će se smanjiti za 10 do 20%, mirovinske naknade za 30%, dok se zdravstvena zaštita pogoršava, a socijalne beneficije osobama s invaliditetom su također smanjene.

Od 2010. do 2011. plaće u javnom sektoru su smanjene za 23%. S uvođenjem nove skale plaća u tom sektoru u studenome 2011., plaće su smanjene za dodatnih 20% u prosjeku. Prije novog kruga mjera štednje, realne nadnice u privatnom sektoru su smanjene za 8%. Sada je osnovna plaća smanjena za 22%, a za radnike do 25 godina starosti za 32%. To znači da je osnovna plaća smanjena na 480 eura ili 400 eura za one ispod 25 godina. Naknada za nezaposlene je smanje na 350 eura (ali u Grčkoj ovu nakandu nije moguće primati više od jedne godine, a uvjet ostavarenja prava na nakandu jest prijašnji rad na puno radno vrijeme od najmanje dvije godine prije otkaza).

U 2011., deficit državnog proračuna jepovećan u apsolutnom iznosu za 1,3% u usporedbi s 2010. Državni prihodi su smanjeni za 1,7%, dok su se državni troškovi povećali za 2,8% u istom razdoblju. Ovo su uzroci smanjenja državnih prihoda: a) smanjenje prosječnih plaća, mirovina i zapošljavanja, te stoga smanjenje iznosa s time povezanih pojedinačnih poreza na prihod, b) pad profitabilnosti kapitalističkih poduzeća koji, u kombinaciji sa smanjenjem stope poreza na dobit za 1% u 2011., je doveo do znatnog smanjenja poreza na dobit (koji će biti manji za 24% do 20% u 2012., vidi dolje), c) rast prihoda od neizravnih poreza (PDV, porez na ulja, alkohol i duhan) koji je bio niži od očekivanog zbog smanjenja potrošnje, unatoč velikom povećanju poreznih stopa i d) veliki porast poreznih rabata umjesto prvobitno planiranog smanjenja zbog neuspjeha nove relevantne regulacije poreza. Glavni razlog povećanja državnih troškova je povećanje duga: kamata je porasla za 23,6% u odnosu na 2010. S druge strane, tzv. “primarni troškovi” su pali samo za 1,3%, unatoč dubokim rezovima na plaće u javnom sektoru. Uzrok ovome se treba tražiti u povećanju izdataka, od 12,8%, za socijalnu sigurnost, socijalnu skrb i socijalnu zaštitu. Ovaj porast je posljedica a) povećanih subvencija mirovinskim fondovima koji su na rubu propasti zbog velikog smanjenja socijalnih doprinosa, a to smanjenje je uzrokovano velikim porastom nezaposlenosti, smanjenjem prosječnih plaća i velikom ekspanzijom honorarnih ugovora i ugovora na nepuno radno vrijeme, i b) povećanih izdataka za naknade za nezaposlene uzrokovanih također porastom nezaposlenosti. Nadalje, vojni izdaci su smanjeni za 60% dok su rashodi koji se odnose na “Program javnih investicija” smanjeni se za 21,8%. Prema Eurostatu, udio grčkog državnog duga u BDP-u dramatično je porastao od 113% u 2008. do 129% u 2009., i sve do 145% u 2010., da bi dosegao 165,3% 2011. Prema Europskoj komisiji, taj omjer će biti smanjen na 161,4 posto do 2012. Zbog provedbe Programa javnih investicija, ali će ponovno narasti na 165,3% u 2013. Zatim, prema optimističkim maštanjima EK, deficit će početi polako opadati, jer će grčka BDP-a rasti, i doći na razinu od nešto manje od 120% do 2020., odnosno na istu razinu od 2009. kada je strategija fiskalnog terorizma usvojena radi “spasa” ove zemlje!

Grčka radnička klasa je 2010. bila sedma najsiromašnija u EU, u relativnom smislu – 27,7% stanovništva je tada živjelo u kućanstvima s raspoloživim dohotkom ispod “praga siromaštva” (60% medijana nacionalnog raspoloživog dohotka). Sigurno je da ta brojka porasla od tada i da je veći dio proletarijata ispod “praga siromaštva”. Broj beskućnika je oko 20 000 (11 000 samo u Ateni), što predstavlja rast u posljednje dvije godine 20-25%. Većina novih slučajeva grčkih beskućnika nisu vezani uz ovisnosti o drogama ili mentalne bolesti, kao što je uglavnom bio slučaj prije 2008., već za dugoročnu nezaposlenost i/ili ovrhu stambenih prostora. Samoubojstva (i pokušaji samoubojstva ) su porasla s 507 u 2009. na 622 u 2010. (+22,5%), prije stabilizacije u 2011. (598 do prosinca 2011., -3,9%). Usporedbom tih brojeva s grčkom prosječnom stopi samoubojstva (3,5 po 100 000 građana, jedna od najnižih u Europi), ovo povećanje poprima mnogo veće razmjere: +31,4% u 2009., +61,4% u 2010. i +55, 7% u 2011. Stotine ljudi su svjedočili samoubojstvu vatrenim oružjem 77-godišnjeg umirovljenika na Syntagma trgu[6]. U oproštajnom pismu je napisao da nije htio završiti u potrazi za hranom u kantama za smeće. Vijest o ovom tragičnom događaju je dovela do široko rasprostranjenog bijesa. Istog popodneva nekoliko tisuća ljudi se okupilo na tom trgu. Kao posljedica, došlo je do manjih sukoba s intrventnom policijom na trgu i obližnjim ulicama. Ne postoji službeni pregled stanja u zdravstvenom sustavu u Grčkoj za razdoblje 2010.-2011. Evo nekih od glavnih promjena koje smo iskusili: od početka ove godine, četiri glavna Fonda za zdravstvenu zaštitu i osiguranje (oni za državne službenike/državne radnike, radnike u privatnom sektoru, za samozaposlenih – što uključuje i radnika i male poduzetnike gazda i seljake) su objedinjeni u jedan, Nacionalnu organizaciju za pružanje zdravstvene skrbi (EOPPY) koja pokriva 9,5 milijuna ljudi. Prema odredbama tog novog fonda, broj liječnika koji su u ugovoru iznosi tek 5000, što znači da jedan liječnik dolazi na 2000 osiguranih pacijenata. Osim toga, najveći broj pacijenata kojima je dozvoljeno da besplatno idu k liječniku je 50 tijekom tjedna, a 200 tijekom jednog mjeseca. Nakon što su ti brojevi ostvareni, naredni pacijenti moraju platiti. Uz, državna naknada za liječnike je pala s 20 do 6,5 eura po jednom odlasku liječniku, što će sigurno postati dodatni faktor pogoršanja zdravstvene skrbi, osim ako si možete priuštiti da platite više.

Postoji rastuća tendencija iseljavanja među kvalificiranim i nekvalificiranim radnicima. Čini se da država favorizira takav razvoj stvari zbog slabljenja predstojeće klasne borbe. To je razlog zbog kojegova država polaže nade u bilateralne sporazume s Australijom i Novim Zelandom, koji su slični onom s Kanadom koji je već ratificiran. Mnogi imigranti iz istočne Europe (Albanija, Poljska, Rumunjska) koji su tijekom proteklih godina radili u građevinskom sektoru, kao i mnogi Kurdi, napuštaju zemlju jer više ne mogu naći posao. U isto vrijeme policija progoni ulične prodavače iz Afrike i Azije pod izgovorom suzbijanja “ilegalne trgovine”, a gradska središta su pod stalnim nadzorom, dok je prisutnost interventne policije i policijskih postrojbi u područjima gdje vrijeme provode marginalizirani proleteri više nego očita. Neodoljiva medijska propaganda, koja ustrojava agendu javnog diskursa, vrlo grubo povezuje ilegalnu imigraciju s povećanim stopama kriminala i prijetnjama za javno zdravlje, te nameće lik imigranta kao prikladno žrtveno janje za sve patnje koje trenutno proživljava grčko stanovništvo. Istovremeno, policija ne sprječava napade fašističkih grupa na imigrante. Novi zakon je uvedena kao dio novog sporazuma s troikom, koji određuje da se u sljedeća tri mjeseca svi “ilegalni imigranti” zaposleni u poljoprivrednom sektoru ili kao medicinske sestre, sluškinje i čistačice, moraju predstaviti sa svojim poslodavcima u policiji kako bi bili registrirani. U roku od šest mjeseci nakon “registracija”, imigrant se mora vratiti u zemlju podrijetla, a samo u roku od jednog mjeseca nakon deportacije poslodavac može predati zahtjev za jednogodišnju dozvolu za zaposlenika imigranta. Podrivanje funkcije sindikata pokazuje i nedavno zatvaranje Radničke stambene organizacije (OEK) i Radničkog socijalnog fonda (OEE) pod nadzorom Ministarstva rada, kao dio smanjivanja javnog sektora u vidu pridržavanja uvjeta koje su Grčkoj nametnuli vjerovnici. Doprinosi radnika i šefova su financirali ove dvije organizacije, koji su nedavno ukinuti (tzv. “smanjivanje drugih troškova osim nadnica”) kako bi država mogla namaknuti dodatnih 300 milijuna eura u svrhu finalizacije dogovora o novom paketu pomoći sklopljenog s troikom. Kako je OEK bio zadužen za državno subvencionirano stanovanje za siromašne i velike obitelji, procijenjeno je da ima oko 1 milijarde eura raspoloživog kapitala za razvoj stambenih jedinica u cijeloj Grčkoj. Međutim, zatvaranje radničkog socijalnog fonda (OEE) ima još jedan učinak, na sindikate. Osnovan 1931. od strane države, funkcija OEE je manipulacija i kontrola nad sindikatima, preko financijske potpore i pružanje stambenih usluga članovima onih sindikata čiji “ciljevi i aktivnosti nisu bili protiv zakona”, kako njegov temeljni zakon diktira. Sindikati su dosegli točku na kojoj njihova nemoć konjačno potkopava njihovu samu egzistenciju.

Hoće li Grčka “srušiti” Eurozonu? Kako bi pad Eurozone utjecao na klasnu borbu u Grčkoj i ostatku Europe, te kako bi utjecao na grčku ekonomiju i razvoj krize?

Hoće li se ovo posebno iracionalno stanje “nezaposlenog kapitala na jednom polu i nezaposlene radničke populaacije na drugom” (Marx) rješavati u budućnosti kroz kontroliranu recesiju, koja će dovesti do porasta konkuretnosti grčke ekonomije unutar novog europskog akumulacijskog ciklusa, ili će povećana proturječja zbog dugotrajne politike devalvacije voditi ka kaotičnom razvoju i rupturi Eurozone, mi ne znamo. Nemožemo reći kakav će opseg i oblici centralizacije kapitala biti. Dok se još uvijek nalazimo usred procesa devalvacije kroz “dužničku krizu”, prerano je za reći koji će oblici i sadržaji budućeg režima akumulacije, ako će ga uopće i biti, biti prožeti devalviranom radnom snagom i koliko će stabilna ona biti. Ovaj proces je doveo do konkurencije među kapitalističkom “neprijateljskom braćom” gdje, na razini odnosa između nacija-država i na nacionalnom terenu, najjači i najlukaviji “pokušava smanjiti svoj udio [gubitka] na minimum i ugurati ga drugom” (Marx). To je također dovelo do porasta nacionalizma među radničkom klasom, individualističke borbe za očuvanje svog posla, izvoza radne snage (posebice one stručne) i postupno propadanje nezaposlene radne snage.
Kriza političkog legitimiteta

Kako komentirate grčku “tehnokratsku vladu” i njezine politike? Koliko će njihove reforme i akcije potkopati borbu radničke klase? Već na samom početku njihovog mandata došlo je do sindikalnih demonstracija u Ateni na kojima su se prosvjednici sukobili s policijom, izražavajući očito neslaganje s novim rezovima i politikama izlaska iz krize. Također, izašao je i zanimljivi članak Marka Amesa[7]koji pokazuje kako je novi grčki Ministar infrastrukture, transporta i mreža Makis Voridis bio vođa studentske fašističke grupe “Studentska alternativa” 1985. godine. Kako te pokrete vežemo uz vojnu huntu, postavlja se zanimljivo pitanje vojske i njezine reakcije na sve ove promjene? Bi li nova vojna hunta mogla zauzeti moć kako bi obranila kapital?

Stvaranje grčke “tehničke vlade” s tehnokratom za premijera odraz je slabosti prethodne PASOK-ove vlade da provede reforme propisane Programom strukturalne prilagodbe (eng. Structural Adjustment Program). Ovo je zapravo bila reakcija države na krizu legitimacije bivše vlade i nemogućnosti političkog sustava u cjelini za efektivno rješavanje socijalnih nemira i klasne borbe. Četrdesetosmosatni štrajk 19. i 20. listopada 2011. i rašireni nasilni prosvjedi tijekom parada u povodu državnog praznika 28. listopada prisilile su premijera, prvo, da iskuša trik referenduma, a potom, nakon pritisaka iz njegove stranke i Europske unije, da se odluči za stvaranje “vlade nacionalnog jedinstva”, uz sudjelovanje LAOS-a, populističke desne stranke, i Nove demokracije, glavne oporbene stranke desnog-centra. Reforme i mjere koje je najavio novi premijer su ustvari nastavak politike prethodne vlade, odnosno nastavak i produbljivanje fiskalnog terorizma. Međutim, do sada nova vlada nije uvela nikakve nove mjere i pokušava biti “fleksibilinja” u provedbi poreza na vlasništvo koje je uvela prethodna vlada.

Teško je predvidjeti odgovor radničke klase. Za sada barem, kako “vladu nacionalnog jedinstva” vodi tehnokrat, koji navodno nije “korumpiran” kao političari, služi kao rezerva i izgleda da ga toleriraju. Međutim, slaba kakva je, s različitim frakcijama unutar nje koje pokušavaju izbjeći preuzimanje političke odgovornosti i posljedice mjera štednje, teško da će ostati na vlasti onoliko koliko bi htjela. Osim toga, budući da namjerava nametnuti novi val razornih reformi, njezina sposobnost da odgodi eksploziju društvenog gnjeva je poprilično ograničena.

Rasprave o mogućnosti vojnog udara nisu nove. Pogledajte na primjer ovaj članak[8], objavljen 19. rujna, koji spominje izvještaj CIA-e iz lipnja. Takva je rasprava ponovno zaživjela kada je bivša vlada naglo odlučila provesti promjene u vrhu vojske kako bi produžila vlast svoje stranke i postrožila nazdor nad osobljem vojske u trenutku okvira radničkog otpora i njihovoj nemogućnosti da pronađu ravnotežu među različitim ciljevima grčkog kapitala. No jedan od glavnih razloga je potreba za osiguranjem da će se visoki časnici u potpunosti slagati s proširenjem rezova u vojsci (ukidanjem nekih vojnih korpusa, uglavnom na sjeveru Grčke), budući da je prošli glavni zapovjednik imao određenih neslaganja oko opsega rezova. Novi su časnici iskusni i bili su intenzivno uključeni u razne intervencije NATO-Euroarmya i ono najvažnije, mlađi su i odabrani su isključivo zbog njihove poslušnosti Vladi.

Dakle, neposredno prije nego li je PASOK-ova vlada omogućila novu “vladu nacionalnog jedinstva”, odabrali su lojaliste svoje stranke. Također, jedan časopis je nedavno otkrio da je smjena vodstva grčkih oružanih snaga povezana s njihovim neodobravanjem korištenja vojske u represiji nad štrajkovima (posebice za četrdesetosmosatni štrajk 19. i 20. listopada).

Dakle, u situaciji sveopće krize ne možemo isključiti mogućnost da će vojska biti pozvana da bude odgovorna za moguće represivne operacije protiv pobunjenih masa. Prema nekim izvješćima, zapovjednik topništva grada pored Atene pozvao je osoblje da bude spremno za borbu jer je zemlja na rubu kolapsa i vojsci bi moglo biti naređeno da izađe na ulice.

Međutim, vojsci je teško igrati autonomnu ulogu u političkom životu Grčke, pa je stoga vrlo malo vjerojatno da bi vodstvo vojske moglo preuzeti inicijativu da zauzme vlast kako bi spasilo kapitalizam. Takva incijativa bi bila i vrlo neugodna za EU, jer bi država kojom upravlja vojska trebala biti isključena iz EU. Vjerovatnije je da bi grčka vlada mogla koristi vojsku u slučaju da se prosvjedi prošire i da situacija izmakne kontroli policije.

“Slavni” referendum kojeg je predložio PASOK se nije odvio zbog EU direktiva. Je li uistinu postojala neka alternativa na tom referendumu, ili je referendum ustvari bio biranje između “manjeg zla” u upravljanju kapitalom? Kako Grci gledaju na EU i njezin imperijalizam?

Prijedlog za navodni referendum o novom planu EU duga je bio samo trik prethodne vlade (i Papandreoua osobno ustvari), pošto je bila suočena sa sve većom delegitimizacijom i nije joj bilo omogućeno provesti novi dužnički sporazum. Dakle, njihovo rješenje bilo uspostavljanje nove “vlade nacionalnog jedinstva” s nekim članovima Nove demokracije i ultra-desnog LAOS-a. Medij za uspostavljanje ove Vlade je bio prijedlog za ozloglašeni “referendum” koji je Papandreou većinom koristio za ucjenjivanje Nove demokracije da prihvati mjesto u koalicijskoj vladi. Nije bilo mogućnosti da se takav referendum održi, budući da bi mogao ugroziti nastavak fiskalnog terorizma koji je nametnut zadnje dvje godine, nešto što PASOK-ova vlada nema namjeru učiniti. Osim toga, melodramatski se način na koji je predložen pokazao vrlo korisnim u teroriziranju grčkog stanovištva u cjelini, kako bih ih natjerao da na novu vladu gledaju kao na “rješenje”. Samo su određeni dijelovi ljevice smatrali referendum održivom i mogućom opcijom u svojim iluzijama da će na taj način vlast biti predana narodu.

Populistički nacionalizam je dominantan među dijelom grčkog proletarijata koji sudjeluje u borbama. Ova ideologija je uglavnom promovirana od strane lijevih političkih stranaka i snaga koje u velikoj mjeri utječu na diskurs i djelovanje u okvirima borbe. Iako je mnogo proletera i sitnih buržuja teško pogođenih krizom stranački neopredjeljeno, nacionalni identitet se pojavljuje kao zadnje imaginarno utočište kada se sve ostalo ubrzano raspada. Iza slogana protiv “strane, prodane Vlade” ili “spasa države”, “nacionalnog suvereniteta” i “novog ustava” leži duboki osjećaj straha i otuđenja u kojem se “nacionalna zajednica” pojavljuje kao magično ujedinjavajuće rješenje. Klasni interesi se često izražavaju kroz nacionalističku terminologiju proizvodeći zbunjujući i ekspozivni politički koktel.

Ideologija “nacionalnog zajedništva” je također promovirana i korištena od same grčke kapitalističke države. Partneri unutar EU su portretirani kao zapovjednici i suparnici; ujedinjeno europsko selo čiji stanovnici žive u skladno i zajednički demokratski odlučuju se raspada, dok pitanje od iznimne važnosti, obrana nacije – ova vječita varka – dolazi do izražaja. Najkonzervativniji dio grčkog proeltarijata koji nije spreman poništiti devalvaciju kroz klasnu borbu i koji podupire neoliberalni politički program stavlja svoje nade u buduće povećanje vrijednosti vlastite radne snage kroz povećanje kompetitivnosti grčkog gospodarstva.

U oba slučaja, Europska unija, a posebno Njemačka kao očiti vođa, smatra se stranom moći koja nameće mjere i politike štednje kako bi očuvala svoj interes i potpunu otplatu duga grčke države. Druga raširena ideja je da moćne zemlje unutar EU imaju pogled usmjeren na jeftino stjecanje grčkih nacionalnih interesa i stalnog kapitala. Vlada se percipira kao sluga stranih interesa, koja je izgubila suverenost zbog fiskalnih obvezi grčke države. Glavna razlika između ljeve i neoliberalne političke propagande leži u metodologiji povratka “nacionalne suverenosti”. U neoliberalnom slučaju, to će se postići kroz usješno nametanje programa štednje. U slučaju ljevičara, to će se postići nacionalno neovisni, sociodemokratski put “razvoja zemlje”, tj. kapitalističkog razvoja.

Naravno, postoje i marginalne političke struje među proletarijatom u Grčkoj koje su shvatile pravu prirodu programa štednje, odnosno da je riječ o surovom klasnom napadu na proletarijat s ciljem izdržavanja krize kroz oporavak profitabilnosti grčkog kapitala koji za sobom povlači uništenje njegovih neproduktivnih dijelova (kao što su mala obiteljska poduzeća koja su masovno pozatvarana). Klasno svjesni djelovi proletarijata shvatili su da je ovaj napad specifičan oblik zajedničke kapitalističke strategije EU u Grčkoj. Usvajanje zajedničke valute je bilo prijašnji oblik zajedničke kapitalističke strategije u EU. Programi štednje koji se provode biti će provođeni u skoroj budućnosti u cijeloj EU i njihova konsolidacija s tzv. Europskom fiskalnom unijom, kako bi upravljali europskom dužničkom krizom i spasili zajedničku valutu, tvori trenutni oblik kolektivne kapitalističke strategije koja slijedi dobrobit svih nacionalnih kapitalista i svih vladajućih klasa u EU, sa svim njihovim proturječnostima, frakcijama i ozbiljnim društveno-političkim previranjima koja one nužno povlače za sobom.
Klasna borba i “ljevica kapitala”

Grčka je zadnjih nekoliko godina epicentar svjetske klasne borbe. Kakav su utjecaj sukobi između Grčke komunističke partije (KKE)[9] i ostatka pokreta, ostavili na sam pokret? Je li to sve oslabilo koheziju pokreta?

Prije svega željeli bi komentirati karakterizaciju epicentra svjetske klasne borbe. Unatoč činjenici da je aktivnost proletarijata kontinuirana i živa, te stvara realne prepreke za tekuće restrukturiranje klasnih odnosa, ona ostaje “slaba”. Borbe su još uvijek fragmentirane, defenzivne, većina njih je pod kontrolom sindikata i prisutan je gotovo potpuni nedostatak autonomije proleterskog djelovanja i radikalnijih sadržaja borbe od sindikalnih zahtjeva. Odgovor većeg dijela radničke klase je prožet ili individualističkim mentalitetom ili sekcijskim indentitetom koji reproducira razdvajanja unutar klase, ili nacionalističko-populističkim mentalitetom krivljenja “korumpiranih” političara.

Međutim, priznajemo da klasna borba u Grčkoj uma izravan i neizravan utjecaj na klasnu borbu na široj razini, posebno u Europi, jer je jasno da slične mjere “prilagodbe/štednje” su se već počele provoditi i u drugim europskim zemljama.

Napad “krize javnog duga” nezačuđujuće je odmah pronašao svoju metu u javnom sektoru. Shodno tome, radnici u ovom sektoru su bili prvi koji su odgovorili protiv rezanja plaća, ogromnih rezova u javnoj potrošnji, ukidanju javnih usluga i raspuštanju velikog broja državnih institucija. Osim štrajkova i prosvjeda koji su eskalirali u listopadu prošle godine, val sit-in prosvjeda u gradskim vjećnicama, ministarstvima i uredima javnih službi od strane javnih službenika u Ateni i diljem zemlje obilježio je nesvakidašnje unaprijeđenje borbe u ovom sektoru. Radnici su blokirali ulaz u zgradu uprave informatičke službe socijalne sigurnosti, kao i ulaze u Ministarstva razvoja, unutrašnjih poslova i stanovanja i mirovinske uprave Glavnog državnog financijskog zavoda. Ove militantne prakse, koje su barem privremeno blokirale vladine planove “radnih rezervi” (prema kojima je 30 000 državnih službenika trebalo izgubiti izgubiti radna mjesta u sljedećih nekoliko mjeseci) signalizirali su buđenje većine kronično tromih državnih službenika čije samo postojanje, prema državnoj propagandi, sada predstavlja glavni “strukturalni problem” države.

Kapitalistička kriza se pokazuje kao iznimno nezdrava za proletere, kao što teški rezovi u svim vrstama zdrastvenih usluga pokazuju: oko 40% rezova u bolničkim proračunima, smanjivanje radne snage, izvješća o povremenim nedostatcima medicinskog pribora, spajanja ili čak zatvaranja bolnica, kao i mentalnih institucija i rehabilitacijskih centara. Zdrastveni djelatnici reagirali su kontinuiranim štrajkovima ili čak zauzimanjima Ministarstva zdravstva (posljednje je trajalo 15 dana!). Zanimljiva borba se odvila u Općoj bolnici u Kilkisu, gradu na sjeveru Grčke, u trajanju od nekoliko tjedana. Plenum zdravstvenih radnika (uključujući i doktore) odlučio je zauzeti prostorije i započeo s bijelim štrajkom, rješavajući samo hitne slučajeve sve dok im se, kako su rekli, ne isplati u cijelosti plaća za sve sate rada i poveća prihod na razinu prije dolaska troike (EU-ECB-MMF). Također su provodili besplatnu zdrastvenu zaštitu proglašavajući kako dugotrajni problemi Nacionalnog zdrastvenog sustava (ESY) u državi ne mogu biti riješeni kroz ograničene zahtjeve zdrastvenog sektora, time su svoje partikularne interese svrstali unutar općeg okvira političkih i gospodarskih zahtjeva protiv brutalnog kapitalističkog napada zahtjevajući solidarnosti od svih. Iako je okupacija bolnice gotova, neplaćeni zdrastveni radnici nastavili su bijeli štrajk.

Dvije tvornice mlijeka u Attiki i Larissi bile su teren za neke pobjede: nakon jednodnevnog štrajka u tvornici mlijeka Ango protiv otpuštanja i sukoba s interventnom policijom, radnici su dobili nazad svoja radna mjesta. U Larissi štrajk je prisilio šefove da opozovu otpuštanja i rezove plaća. U farmaceutskoj tvornici u Sjevernom Attikiju borba 330 radnika bila je fokusirana na zahtjevanje plaća, zbog neplaćanja istih mjesecima, i nametanja povremenog rada (jednom tjedno). Tu su također bili sukobi s policijom kada su šefovi pokušali ukloniti robu vrijednu tisuću eura iz tvornice. 400 radnika čeličane Elliniki Chalivourgia u Zapadnom Attikiju štrajkalo je preko 150 dana, kao odgovor na 50 otkaza nakon što su radnici odbili pokušaj promjene kolektivnog ugovora (5 sati na dan za 50% manju plaću) s kojim su ih šefovi ucjenjivali.

Borbe za plaće su vrlo čest slučaj i u tercijarnom (uslužnom) sektoru. Hotelijerski radnici su štrajkali u sjevernoj Grčkoj zahtjevajući plaće neisplaćivane mjesecima, a većinom su mladi i nezaposleni ljudi koji su sudjelovali u popisu stanovništva uspjeli dobiti svoje plaće nakon 6 mjeseci kašnjenja i samoorganiziranih mobilizacija (pošto ne postoji sindikat koji bi ih organizirao).

“Komunistički” šefovi su također pogođeni recesijom. Od prosinca 2010. uprava 902 FM radio postaje/902 TV-a, u vlasništvu KKE, počela je otpuštati radnike koji nisu članovi partije bez predhodne najave. Ono što je još gore, kada su se radnici počeli organizirati protiv otpuštanja, suočili su se s partijskom “podijeli i vladaj” taktikom izolirajući ih od članova partije. Korištenje prosvjeda metalurških radnika za promociju “opće linije” staljinističke partije, ipak ostavlja mjesta za malo oportunističkog manevra, kao što je nedavno (17. veljače) toplo pozdravila “delegate solidarnosti” neonacističke Zlatne zore u tvornici od strane predsjednika sindikata. Idu li metalurški radnici prema dvostrukom porazu, jednom od strane šefova, a drugom od strane staljinista koji pokušavaju manipulirati radničkom borbom podruđujući je svojim političkim igrama, je nešto na što se ne bismo voljeli kladiti…

No, krenimo na sukob između KKE/PAME i ostalih prosvjednika tijekom generalnog štrajka 20. listopada 2011. Za početak, pokušat ćemo objasniti neke događaje koji su se odvili tog dana. Članovi KKE su bili stacionirani u vojnoj formaciji u okolici parlamenta, oboružani kacigama i štapovima, okrenuti prema prosvjednicima, s interventnom policijom u pozadini, onemogućavajući pristup bilo kome, čak su tražili novinare da potvrde svoj identitet i napadali sve one u gomili koji su prkosili njihovom kordonu. Kada su sukobi započeli, interventna policija je došla kako bi ih zaštitila, napadajući ljude s kemikalijama i flashbang granatama i evakuirajući područje.

Kasnije je otkriveno kako su staljinisti sklopili dogovor s policijom kako bi mogli samostalno “žandarmirati” prosvjed. Prema našim saznanjima, slični sporazumi su napravljeni između KKE i ostalih ljevih stranaka i manjih sindikata, tako da je svakome dodijeljeno posebno mjesto u blizini parlamenta pod uvjetom prihvaćanja hegemonije KKE. Kasnije su u potpunosti podržali KKE u prokazivanju “anarho-fašista”, “parastatalsa” itd. Ove karakterizacije su se odnosile na sve one koji nisu bili dio dogovora, koji nisu htjeli prihvatili ili su htjeli probiti njihove kordone. Moramo napomenuti kako su većinom ljudi uključeni u sukob sa staljinistima bili anti-autoritarci i anarhisti.

Što se tiče utjecaja sukoba, možemo dati neke preliminarne misli:

KKE/PAME napravio je demonstraciju moći na razini “ulične politike”. Do tada su akcije i prosvjedi KKE-a bile odvojene od ostatka mobilizacije. Poruka ovog prosvjeda je imala dvojako značenje. Pokazalo se na praktičan način da se proleteri, osim s policijom, moraju nositi i sa staljinističkom policijom. Uzimajući u obzir da mnogi ljudi događaj smatraju “sukobom među prosvjednicima”, akcija KKE-a je “ubrizgala” strah među ljude. U isto vrijeme, KKE je dokazala svoju spremnost da nametne “zakon i red” kao parlamentarna policija.

KKE je uspjela stvoriti granicu između onih koji osuđuju “ubojite napade parazitskih zakrabuljenih ljudi” protiv svojih snaga i onih koji nisu prihvatili KKE-ovu iskrivljenu verziju događaja. Te granice su se pojavile na lokalnim plenumima i u baznim sindikatima.

Vjerujemo da će KKE i ljevica generalno igrati ključnu ulogu u kapitalističkoj dominaciji, pogotovo ako glavni kapitalistički akteri (PASOK i Nova demokracija) ne uspiju prevladati u budućnosti na središnjoj političkoj sceni.

Posljednje, ali ne i manje važno, potez KKE-a se može protumačiti i kao prvi akt nove političke doktrine koja ima za cilj pacificirati demonstracije i marginalizirati nasilje proletarijata kroz stvaranje i jačanje podjela između “nasilnih” i “ne-nasilnih” prosvjednika. Podjele koje su izbijedile tijekom prijašnjih mobilizacija. Ova nova doktrina “žandarmiranja” je ostvarena kroz suradnju policije i stranačko/sindikalnih mehanizama.
Ulični plenumi korak ka radikalizaciji radničke klase

Što nam možete reći o plenumima? Kako su se oni pojavili? Podupiru li ih radnici? Jesu li pod velikim utjecajem aktivista političkih stranaka? Postoje li plenumi na radnim mjestima ili su plenumi samo ograničeni na trgove?

Prvi “plenumi” su se pojavili za vrijeme ustanka u prosincu 2008. godine. U mnogim su slučajevima bili povezani s okupacijama javnih zgrada kao što su npr. vijećnice. “Okupatori” su organizirali sastanke s lokalnim ljudima pokušavajući proširiti borbu organizirajući lokalne akcije, uvijek povezane s pobunom. U svim tim akcijama, zajednička karakteristika je bila pokušaj “otvaranja” pobune prema kvartovima. Ovi plenumi su bili shvaćeni kao “kvartovski plenumi borbe” ili “narodni plenumi”, kao što su bili prozvani. U većini slučajeva, pojavile su se različite tedencije unutar društvenog “otvaranja”, posebice kako se pobuna smirivala. Jedna je tedencija htjela organizirati zajednicu borbe širenjem pitanja borbe, dok je druga više preferirala djelatnost koja je bila više orjentirana prema bavljenju lokalnim pitanjima na stalnoj osnovi. Međutim, posepeno su ti plenumi počeli slabljeti i većina ih je nestala ili nastavila postojati s vrlo malo sudionika.

Ljudi koji su sudjelovali u tim plenumima su većinom bili anarhisti/anti-autoritarci, ljevičari, ali i mnogi stanovnici kvartova (radnici, nezaposleni, studenti ili čak vlasnici malih trgovina) koji nisu bili politizirani. Na samom početku većina je ljudi sudjelovala kao pobunjenici, no kako je ustanak splašnjavao tako su se i vraćali stari identiteti: identitet anarhista/anti-autoritarca, ljevičara ili čak “stanovnika” koji se želi samo baviti s lokalnim problemima kvarta.

Sljedeće dinamično oživljavanje “plenuma” odvilo se u svibnju 2011. pod utjecajem pokreta “indignados” iz Španjolske i ustanaka u Egiptu i Tunisu.

Pokret plenuma s trgova nastao je potpuno neočekivano 25. svibnja 2011. u Ateni. Od prvog dana prosvjednici su zauzeli trg Syntagma, koji se nalazi u samom centru Atene, te je mjesto gdje se održavao dnevni plenum na kojem je sudjelovalo nekoliko stotina, pa čak i tisuća ljudi. Početni poziv je bilo proglašavanje neovisnosti i odvajanje od političkih stranaka, zastupanja i ideologija. Također, proglašeno je da će mirno prosvjedovati protiv mjera štednje, državnog upravljanja dužničkom krizom i “svih onih koji su nas doveli ovdje”. Nadalje, glavni slogan je bio poziv na “pravu demokraciju”. Slogan “prava demokracija” je nakon nekoliko dana zamijenjen sloganom “direktne demokracije”. Početni napori organizatora za postavljanjem tijela određenih demokratskih pravila za plenum je odbačen od strane sudionika. Međutim, određeni propisi su uspostavljeni nakon nekoliko dana, a tiču se vremenskog ograničavanja govora (90 sekundi), načina na koji netko može predložiti temu rasprave (u pismenom obliku, dva sata prije početka plenuma) i načina na koji su se govornici birali (kroz lutriju). Također treba spomeniti kako je oko jezgre plenuma uvijek bilo dosta diskusija, događanja ili čak sukoba među sudionicima.

Ljevičari, posebice oni koji su dolazili iz SYRIZA-e (Koalicija radikalne ljevice), brzo su se uključili u plenum na trgu Sytagmi i preuzeli važne pozicije u grupama koje su formirane kako bi se vodila okupacija trga Sytagme, i, točnije, grupu za “tajničku podršku” i onu zaduženu za “komunikaciju”. Ove dvje grupe su bile najvažnije jer su organizirale dnevni red plenuma, kao i tijek diskusije. Valja napomenuti da ti ljudi nisu otvoreno naglašavali svoju političku pripadnost i nastupali su kao “pojedinci”. Međutim, ti politikanti nisu bili u stanju u potpunosti manipulirati tako promjenjivim i heterogenim plenumom, pošto je prevladavala delegitimizacija političkih stranaka.

Što se tiče klasnog sastava plenuma, većina ljudi koja je sudjelovala su bili proleteri (nezaposleni radnici, radnici iz javnog sektora, studenti, radnici iz privatnog sektora itd.) i više orjentirano ka demokratskoj ljevici (patriotskoj, antifašističkoj, anti-imperijalističkoj).

Plenum na trgu Sytagmi je trajao više od dva mjeseca na dnevnoj bazi. Za to vrijeme, mnoge odluke, uključujući i organizaciju direktnih akcija, su bile donešene. Ipak, na kraju vrlo malo ljudi je stvarno sudjelovalo u njima. Čini se da direktnodemokratski proces samo glasanja za ili protiv određenog prijedloga na tako masovnom plenumu teži reproduciranju pasivnosti i uloge individualiziranog promatrača/glasača. Ova pasivnost i individualizacija značajnog djela ljudi se nadišla na dane generalnih štrajkova (15.6., 28.6., 29.6. 2011.) kada je potreba za borbom protiv pokušaja države da raspusti prosvjede i zauzme trg Sytagmu, ne samo praktički dovela do sudjelovanja tisuća ljudi i sukoba s policijom, već je i dovela do izražavanja stvarne solidarnosti među prosvjednicima.

Pred kraj srpnja 2011. policija je raščistila trg. Nakon toga, svi pokušaji koji su poduzeti kako bi se oživio plenum, ali bez ponovnog zauzimanja trga, su propali. Jedan od razloga je taj da je ponovno prisvajanje prostora, koje je osigurala okupacija, bio vrlo važan za postojanje plenuma, ne samo u smislu zaštite od policije, već kao preduvjet za stvaranje proleterske javne sfere, dijelom čega su bili dnevni plenumi.

Tijekom okupacije trga Sytagme mnogo je lokalnih plenuma niknulo u različitim kvartovima, ne samo u Ateni, već i u nekoliko mjesta u Grčkoj. Njihove karakteristike su bile više ili manje iste onima plenuma na trgu Sytagma, ali na manjoj razini. Mnogi od ovih plenuma još uvijek postoje, ali s malim brojem sudionika izuzev par iznimaka. Oni se fokusiraju većinom na lokalne probleme, ali isto tako i organiziraju aktivnosti vezane za odbijanje isplate novog poreza na imovinu koji je uključen u račune za struju. Zbog potonjeg, sudionici nisu samo politizirani (anarhisti/anti-autoritarci i ljevičari) već ljudi iz kvartova koji si ne mogu priuštiti da plate ili ne žele platiti novi porez.

Što se tiče radnih mjesta, nije bilo “plenuma” izvan sindikalne mašinerije.
Bilješke

[1] Vrlo je važno naglasiti kao u grčkom kontekstu “anti-autoritarni komunist” nema isto značenje kao i u Hrvatskoj ili na Zapadu, odnosno nije riječ o drugom imenu za anarhiste. Grčka ljevica ima specifično povijesno iskustvo borbe protiv staljinizma (marksizma-lenjinizma), a u kontekstu te borbe sve grupe koje se protive staljinizmu uzimaju prefiks “anti-autoritarni”. TPTG ideološki sebe opisuje kao grupu “koja na komunizam ne gleda kao na političku ideologiju ili dogmu, već kao praktičnu nužnost koja proizlazi iz konkretnih, svakidašnjih borbi proletarijata unutar kapitala i protiv njega”. Možemo ih smjestiti u širi kamp “ultra-ljevice”, zbog inspiracije koju pronalaze u “marxovom marksizmu”, lijevom komunizmu, u određenim modernijim teorijama i pokretima, poput komunizacije i situacionista, ali i u anarhizmu.
[2] http://www.tapaidiatisgalarias.org/wp-content/uploads/2010/03/burdened.pdf
[3] http://www.tapaidiatisgalarias.org/wp-content/uploads/2011/10/reloaded.pdf
[4] Ovim marksističkim konceptom se označava ukupnost nezaposlenih.
[5] Opća konfederacija grčkih radnika – najviše sindikalno tijelo u Grčkoj.
[6] Glavni atenski trg.
[7] http://exiledonline.com/austerity-fascism-in-greece-the-real-1-doctrine/
[8] http://blogs.wsj.com/source/2011/09/19/greece-dont-discount-role-of-military/
[9] http://h-alter.org/vijesti/europa-regija/crveni-od-sramote

Iako se nikad zapravo nije maknuo iz užeg fokusa svjetske javnosti, sukob između Izraela i Palestinaca je ovih dana ponovno dospio u središte pozornosti zbog osmodnevnog konflikta i izraelske vojne operacije Stup obrane čiji je glavni cilj bilo uništavanje Hamasovih vojnih potencijala u pojasu Gaze, posebice mogućnosti raketiranja Izraela. Samoj vojnoj operaciji, kao i inače, prethodilo je nekoliko manjih incidenata i izoliranih sukoba. Od ubojstava palestinskih civila od strane izraelske vojske i ubojstva Ahmeda Jabarija, jednog od vođa Hamasa, pa sve do intenzivnog Hamasovog raketiranja Izraela, pripremao se teren za novu vojnu operaciju. Na zaoštravanje odnosa između Izraela i Palestinaca vrlo brzo su reagirale i regionalne sile, prije svega Iran i libanonski Hezbollah koji su izrazili svoju potporu Hamasu. Turska, kao jedina nearapska regionalna sila, ali i jedan od najvećih saveznika Sjedinjenih Američkih Država u regiji, ostala je po strani. Kako su obje sukobljene strane, i Izrael i Hamas, odbijale započeti pregovore za prekid vatre, situacija je razriješena upravo intervencijom egipatskog predsjednika Mohameda Morsija. Potpisan je prekid vatre.

I dok nam se preko medija pitanje razrješenja ovog sukoba uporno pokušava svesti ili na potporu Izraelu u održavanju statusa quo (ali i razračunavanja s “palestinskim teroristima”), ili na potporu osnivanju palestinske države, možemo zaključiti kako buržoaska rješenja nemaju za cilj prekid krvoprolića. Upravo zato potrebno je situaciju promotriti iz drugog kuta – onog proleterskog. I Hamas i Izrael svoje unutrašnje političke kontradikcije rješavaju vojnim akcijama prema van. Obje strane pokušavaju preusmjeriti gnjev vlastitog proletarijata ka “nacionalnom jedinstvu”, kroz sukob s drugom stranom. Proleteri u pojasu Gaze utišani su pod diktaturom Hamasa, dok se proletarijat Izraela nalazi na pokretnoj traci izraelskog militarizma. Buržoaziji s jedne i druge strane situacija “izvanrednog stanja” – situacija u kojoj nema ni rata ni mira – izuzetno odgovara, jer kroz nju mogu lakše ostvariti svoju klasnu vladavinu nad proletarijatom[1].

Cilj ovog članka upravo je pregledati perspektive klasne borbe u regiji, kao i politike koje priječe ujedinjavanje na klasnoj osnovi i nadilaženje one nacionalne i religijske. Pored navedenoga, također nastojim dati komentar na tipična ljevičarska “realpolitička” rješenja sukoba kroz puko priznavanje palestinske države i potpuno ignoriranje klasne dinamike.
Jedno lice vladajuće klase

Desetljećima je “palestinsku stvar” predstavljala Palestinska oslobodilačka organizacija (PLO), koalicija različitih palestinskih stranaka predvođena Fatahom Yassera Arafata. Ideološki, PLO je zagovarao sekularni arapski nacionalizam i narodno oslobođenje Palestine, a izuzev Fataha PLO-om su dominirale marksističko-lenjinistička Narodna fronta za oslobođenje Palestine (PFLP) i maoistička Demokratska fronta za oslobođenje Palestine (DFLP). Zbog toga nije ni čudno kako je glavni vanjskopolitički saveznik PLO-a bio upravo Sovjetski Savez. Nakon raspada Sovjetskog Saveza, a posebice nakon smrti Yassera Arafata, borbe između do tada marginalnog islamističkog Hamasa i PLO-a pojačale su se i isplivale su na površinu. U početku je bila riječ o borbi za glasačke listiće, u kojoj je Hamas ostvario prevlast. Prožet unutarnjom korupcijom i smatran za izraelskog žandara, Fatah nije uspio odgovoriti na probleme palestinskog stanovništva niti realizirati nezavisnu palestinsku državu te je stoga izgubio kredibilitet među palestinskim stanovništvom. Porazivši Fatah, Hamas je preuzeo vodstvo nad palestinskim teritorijem. No, iako je Hamas preuzeo dominaciju, politička ubojstva i borbe između Hamasa i Fataha su se i dalje nastavile te se zaoštravaju u trenutcima izraelskih intervencija.

Hamas (arap. žar, entuzijazam), inače akronim za Pokret islamskog otpora, osnovan je kao borbeno krilo egipatskog Muslimanskog bratstva u Palestini. Glavni prioritet Muslimanskog bratstva bila je ponovna islamizacija palestinskog društva koje se do tada nalazilo pod utjecajem sekularnog arapskog nacionalizma PLO-a. Iako je bio osnovan od strane Muslimanskog bratstva, Hamas se ubrzo osamostalio i odvojio, no to ga nije spriječilo da aktivno pomogne Izraelu u borbi s PLO-om[2]. Organizacija zagovara formiranje palestinske države na temeljima islama i Šerijatskog zakona, propovijedajući svoju mitsku viziju pred-kapitalističke zajednice Zlatnog doba islama. No, usprkos svojoj izrazito islamističkoj politici, Hamas se ne zalaže za stvaranje velikog Kalifata, kao što se za to zalažu npr. sunitski muslimani, nego je izričito za nacionalno oslobođenje Palestine[3]. Razbijajući sekularni arapski nacionalizam Fataha i PLO-a, Hamas je iskoristio islam kao instrument za izgradnju novog identiteta palestinske zajednice. Određene negativne posljedice se već osjećaju, poput zakona koji podređuju žene muškarcima, razdvajaju mušku i žensku djecu u školama i dozvoljavaju dogovorene brakove[4].

Često se pri analizi situacije u Izraelu i Palestini namjerno ignorira pitanje židovske radničke klase. Dakako, govorim o analizama iz pozicije ljevice, koja konstantno stavlja pitanje palestinske države ispred svega, dok židovsku radničku klasu smatra vrstom “aristokracije rada”. Uzmimo za primjer post s poznatog ljevičarskog bloga Lenin’s Tomb, koji uređuje Richard Seymour, koji tvrdi kako je izraelsko društvo na svim svojim nivoima – počevši od sindikata, obrazovnog sustava pa sve do političkih stranaka – društvo aparthejda. Izrael je društvo doseljenika, a sve dok se nastave graditi naselja na palestinskoj zemlji ne postoji mogućnosti za razvoj nezavisne akcije proletarijata[5]. No, dok ljevičari pišu svoje, pomalo i rasističke komentare, iz ptičje perspektive svoje ideologije, židovski proletarijat skupo plaća izraelsku militarističku politiku – vlastitim životima, psiholoških problemima i materijalnim osiromašenjem. Uz već nažalost “klasične” probleme poput rezanja socijalnih prava, nezaposlenosti i povećanja cijene života, najveći problem koji muči židovsku radničku klasu je nedostatak mjesta za stanovanje jer izraelska vlada ulaže jako velika sredstva u izgradnju naselja na okupiranim teritorijima, kako bi ojačala svoju imperijalnu politiku, dok ignorira ostatak Izraela.

Stav Shaffir, glasnogovornica i aktivistica nedavnih socijalnih pokreta u Izraelu, izjavila je u jednom intervjuu kako postoji opasnost da vlada isprovocira vojni sukob kako bi povratila “nacionalno jedinstvo” i uništila pokret. U razlozima za nedavnu vojnu operaciju zasigurno možemo pronaći i mnoštvo argumenta u prilog ovoj tvrdnji, pogotovo ako se sjetimo jedne od tablica koje su kružile Facebookom, i ostalim društvenim mrežama, a koja jasno pokazuje kako je izraelska vlada svaki rat započela netom prije vlastitih parlamentarnih izbora. Imperijalistički rat je oduvijek bio jedno od glavnih sredstava vladajućih klasa da uzrokuju “smetnje” u klasnoj svijesti proletarijata svojim nacionalističkim i šovinističkim porukama nacionalnog jedinstva. Isto tako, izazivanje rata gotovo uvijek je rezultiralo izborom ili reizborom konzervativnih snaga. U slučaju izraelske desničarske vlade premijera Benjamina Netanyahua i njegove stranke Likud trud je evidentan.
Radnička klasa u obećanoj zemlji

Prisjetimo se samo velikih prosvjeda 2011. godine kada su stotine tisuća Izraelaca izašle na ulice prosvjedujući upravo zbog gore navedenih problema. Najveći prosvjedi su bili u Tel Avivu gdje je sudjelovalo i do 200 000 ljudi. Prosvjedi su nastali pod utjecajem “Arapskog proljeća”, odnosno pobuna iz Tunisa i Egipta, i to u trenutku kada su one utjecale na razvoj pokreta u Grčkoj i Španjolskoj. Svugdje su se mogli čuti zahtjevi za “socijalnom pravdom” i smjenom vlade, a izraelski premijer Benjamin Netanyahu, koji je svojim desničarskim politikama stekao masovnu podršku i pobijedio na izborima, sada je bio uspoređivan s Mubarakom i Assadom. Kao i drugdje u svijetu, prosvjednici su se često sukobljavali s policijom, a političke stranke i sindikati, iako prisutni, nisu odigrali vodeću ulogu u pokretu[6].

Pokret je svakako ostavio povijesni trag na izraelskom društvu, a kako je primijetio izraelski novinar Noam Sheizaf: “Za razliku od Sirije ili Libije, gdje su diktatori poklali vlastiti narod na stotine, represija nikad nije bila ono što je držalo društveni red u Izraelu, barem ne što se tiče židovskog društva. To je bila indoktrinacija – dominantna ideologija (…) I upravo je taj kulturalni poredak okrznut ovom rundom prosvjeda. Prvi put do sada, veliki dio židovske srednje klase (…) prepoznao je da njihov problem ne leži u drugim Izraelcima, ili u Arapima, ili u određenom političaru, već u cijelom društvenom poretku, u cijelom sustavu. U tom smislu, ovo je jedinstveni događaj u povijesti Izraela”[7].

Na spomenutu “srednju klasu” danas se često gleda kao na termin kojim se zapravo obuhvaća svakoga tko je obrazovan i ima posao, no situacija u Izraelu, ali i diljem svijeta pa tako i u Hrvatskoj, je takva da raste broj mladih i obrazovanih ljudi koji su primorani da rade slabo plaćene, privremene i neizvjesne (prekarne) poslove koja nemaju nikakve veze s njihovom strukom. Nemogućnost pronalaska adekvatnog zanimanja glavni je razlog zbog čega je u prosvjedima sudjelovalo mnogo mladih ljudi, a osim njih sudjelovao je i velik broj radnika javnog sektora, kao i industrijskih radnika te onih iz najsiromašnijih slojeva, nezaposlenih, koji su često imigranti iz Afrike i ostatka “Trećeg svijeta”. Također, održan je i dvadesetičetverosatni generalni štrajk, sve dok sindikalna federacija Histradut nije uspjela disciplinirati svoje članove, jednako kao što to je učinila npr. za vrijeme masovnih štrajkova 1966.[8] ili 2009. za vrijeme štrajka željezničkih radnika kojima je sudski naređeno da se vrate na posao[9]. Židovski je proletarijat već odavno shvatio da su službene institucije ljevice, poput Histraduta i Laburističke stranke samo prepreka njegovoj borbi pa su tako često i objekti napada židovskog proletarijata kao npr. 1953. ili kao što je to bio slučaj 1959. za vrijeme Wadi Salib pobuna[10].

Kao ispitivanje mogućnosti otpora, važno je istaknuti kako je socijalni pokret iz Izraela uspio nadići etničko-religijske razlike između Židova i Arapa. U Jaffi, arapski i židovski prosvjednici su nosili transparente na hebrejskom i arapskom na kojima je pisalo “Arapi i Židovi žele jeftinije stanove” i “Jaffa ne želi ponude samo za bogate”; u gradu Akko, uspostavljen je zajednički židovski i arapski kamp, jednako kao i u Istočnom Jeruzalemu, gdje su se odvijali i zajednički prosvjedi Židova i Arapa. U Tel Avivu ostvareni su kontakti i sa stanovnicima izbjegličkih kampova u okupiranim teritorijima, koji su potom sudjelovali u diskusijama samog pokreta[11].

Što se tiče palestinske strane, osnovan od strane velikih buržoaskih trgovačkih familija iz Gaze, Hamas je nedvojbeno pokazao svoju (reakcionarnu) ulogu koju igra u gušenju socijalnih nemira palestinskog proletarijata. Nisu poduprli štrajkove tekstilnih radnika iz ožujka i travnja 2008., kao ni poziv na generalni štrajk 8. travnja 2008. te također borbe seljaka protiv poništenja agrarne reforme iz 1950. koja je dozvolila veleposjednicima da uzmu “svoju” zemlju od malih seljaka[12]. Hamas ima oko 15 000 boraca koji, za razliku od libanonskog Hezbollaha nisu nimalo uspješni u borbama s izraelskom vojskom, no dovoljni su za obuzdavanjem vlastitog proletarijata i ispunjavanje policijskih funkcija.

Uvjeti života palestinskog proletarijata nedvojbeno su teški. Prema najnovijem izvješću Svjetske banke palestinski BDP se još uvijek nalazi ispod razine onog iz 1999. godine. Naizgled visoke stope rasta u Gazi mogu se pripisati kombinaciji strane pomoći, pokušaju onemogućavanja ulaza proizvoda iz Izraela i povećanom prometu robe iz Egipta kroz tunele[13]. Prema Palestinskom centralnom birou za statistiku, nezaposlenost u Palestinskom teritoriju je 23,9%, a u pojasu Gaze 31,5%. Iako mnogo Palestinaca živi od rada na zemlji, više od pola palestinskih obitelji su u potpunosti ovisne o hrani koju im dostavlja UN, pogotovo zato što izraelska vojska konstantno uništava poljoprivredne površine za vrijeme svojih akcija. Tijekom izraelskog trgovinskog embarga započetog 2007., iskopani su tuneli ispod graničnog prijelaza s Egiptom u Rafahu. Kroz njih se krijumčarilo oružje i roba u pojas Gaze i trgovina je procvala. Doduše, cijene robe su konstantno rasle zbog čega su one bile teško dostupne većini siromašnih Palestinaca. To je rezultiralo uspostavljanjem paralelne ekonomije koja je samo pojačala utjecaj velikih klanova, koji su zauzeli ulogu zaštitnika “razbaštinjenih”, što je zauzvrat njima osiguralo prestiž i dominaciju – simboličku i ekonomsku – nad proletarijatom[14].
Laburistički cionizam

Nemoguće je komentirati klasnu dinamiku bez osvrtanja na politiku laburističkog cionizma[15] koja predstavlja najveću prepreku u ujedinjavanju arapske i židovske radničke klase. Upravo kroz politiku laburističkog cionizma u Izraelu židovska radnička klasa ima koristi od lošijeg položaja palestinske radničke klase na tržištu rada.

Politika laburističkog cionizma prisutna je u palestinskoj židovskoj zajednici 20-ih godina 20. stoljeća. Iza ove politike stajala je mlada židovska inteligencija, često pod utjecajem europske ljevice, koja se odlučila vratiti u “obećanu zemlju” i raditi na zemlji poput pionira[16]. Protivili su se cionističkom kolonijalizmu Palestine kojeg su vidjeli kao “pre-kapitalističkog”, a za razliku od većine židovskih kapitalista odbijali su zapošljavati jeftinu arapsku radnu snagu i iznijeli su ideju kako bi na židovskoj zemlji i u židovskim kompanijama trebali raditi isključivo Židovi[17]. Njihova vizija buduće židovske države je bila izrazito korporativna, odnosno Židovi ne bi više bili podijeljeni prema zanatima i profesijama, već bi u potpunosti sudjelovali u kapitalističkoj podjeli rada, što je rezultiralo njihovim sloganima: “Osvajanje zemlje” i “Osvajanje rada”[18]. Njihova politika je dovela do sukoba između mladih doseljenika i židovskih starosjedioca. Poslodavci koji su zapošljavali Arape bili su predmet napada cionističkih sindikata, sve dok Cionistička organizacija[19] nije smanjila cijenu rada židovskog proletarijata do nivoa arapskog. Glavni instrumenti laburističkog cionizma su kibuci, Histadrut i Židovski nacionalni fond (JNF). Histradut je glavni državni sindikat, koji je u isto vrijeme i jedan od glavnih poslodavaca. JNF je osnovan 1903. godine za skupljanje donacija cionista, no glavni smisao njegovog postojanja jest da djeluje kao nacionalno tijelo za preraspodjelu zemlje. Kupio je velike količine zemlje u ime “svih Židova” i kontrolirao većinu zemlje koju su Židovi stekli do 1948. godine. Zemlja JNF-a se mogla dati samo Židovima i samo su Židovi mogli na njoj raditi, sve dok 1948. nije postala državnom zemljom.

Politika militantnog kejnezijanizma 70-ih uzrokovala je porast BDP-a za 30%. Za rast je posebice odgovorna vojna industrija koja se razvila zbog sve većih potreba izraelske vojske, i koja je rezultirala širenjem privatnog sektora, ali i razvojem drugih industrija, npr. građevinske koja je bila potreba za izgradnju vojnih baza i naselja na okupiranim teritorijima. Vojna industrija se razvijala te oružje postaje glavnom izvoznom robom Izraela. Kako je vojna industrija zauzela velik dio javnog sektora, politika laburističkog cionizma implementirala se u njoj. Tako su samo Židovi koji su služili vojni rok mogli raditi u toj industriji, dok je izraelskim Arapima bilo zabranjeno raditi. Kako je riječ o strateškoj industriji, radnici su dobivali bolje plaće, veća socijalna prava i riješeno im je pitanje stanovanja[20]. Isto tako, u vojnoj industriji su se većinom zapošljavali orijentalni Židovi, koji su proletarizirani dolaskom u Izrael i nalazili su se u podređenom položaju u odnosu na aškenazi Židove koji drže većinu kapitala u Izraelu. Na taj način je kupljen socijalni mir; orijentalni Židovi su integrirani u Izrael te razdvojeni od arapske radničke klase, s kojom su u suštini imali više dodirnih točaka nego s europskim Židovima.

Izraelska okupacija omogućila je razvoj izraelskog građevinskog sektora zbog gradnje naselja, a izraelskom kapitalu omogućila je da ispumpa višak rada iz palestinskih radnika bez da kompromitira politiku laburističkog cionizma. Palestinski radnici nisu integrirani u izraelsko društvo, već su tijekom dana radili u Izraelu, a od njih se očekivalo da se navečer vraćaju na palestinski teritorij. I dok je jeftina palestinska radna snaga ojačala izraelski građevinski sektor, izraelska ekonomija je također ojačala zbog toga što su okupirani teritoriji bili “rezervatsko tržište” za izraelsku potrošačku robu[21].

Doduše, možemo si postaviti hipotetsko pitanje: bi li situacija bila bitno drugačija da je odnos među snagama buržoazije drugačiji, odnosno da palestinska buržoazija dominira izraelskom? Odgovor na to pitanja je, naravno – ne.

Ljevica i palestinsko pitanje

Kada govorimo o razumijevanju izraelsko-palestinskog sukoba od strane ljevice, moram istaknuti kako ljevica radi dva velika promašaja, zbog toga što ne analizira sukob kroz prizmu klasne borbe. Prva pogreška je apstraktni poziv na jedinstvo židovske i palestinske radničke klase, bez dubljeg pogleda u razne probleme koji stoje pred realizacijom tog poziva u praksi. Druga pogreška leži u starim trockističkim, staljinističkim i maoističkim taktikama koje opravdavaju potporu slabijim kapitalističkim državama, zbog toga što se one vide kao manje zlo od imperijalističkih divova. No, time oni skrivaju činjenicu da je imperijalistička politika zajednička svim kapitalističkim državama, slabijima ili jačima. Isto tako, one legitimiraju nacionalističku ideologiju koja razdvaja radničku klasu, afirmirajući politike poput “prava naroda na samoopredjeljenje” i dajući potporu organizacijama poput PLO-a, ili danas – Hamasa.

Najbolji primjer toga je Respect – The Unity Coalition, front-grupa koja je obuhvaćala različite ljevičarske organizacije, ponajprije trockističku Socijalističku radničku partiju (SWP), islamističke organizacije, poput Muslimanskog udruženja Britanije (MAB), i eminentnog bivšeg laburističkog zastupnika Georgea Gallowaya, koji je poznat po tome što se tijekom godina nalazio na platnoj listi Saddama Husseina[22]. Osim klasičnog ljevičarskog programa koji je uključivao obranu javnih dobara, nacionalizaciju, borbu protiv Europske unije itd., ova je grupa prigrlila izuzetno jaku pro-palestinsku poziciju, pritom odbijajući dati bilo kakvu kritiku religije i religijskog fundamentalizma. Kako bi zavela “muslimanske” birače u Britaniji, koalicija je napustila obranu prava žena i homoseksualaca. Pridodamo li još k tome otvorenu potporu pokretima poput libanonskog Hezbollaha[23][24] i Hamasa te današnju potporu SWP-a egipatskom Muslimanskom bratstvu[25][26][27], možemo već sasvim solidno obuhvatiti oportunizam ljevice.

Zbog čega palestinska država nije rješenje? Dio odgovora na to pitanje leži u analizi imperijalizma kao globalnog načina djelovanja kapitalizma. Kako sam već rekao, imperijalistička politika je zajednička svim zemljama – slabijim i jačim. Imperijalizam je u suštini proces prenošenja viška vrijednosti dominantnoj imperijalističkoj sili, dok je funkcija manjih sila da osiguravaju glatki prijenos viška vrijednosti od svojih radnika do imperijalista. Iz imperijalističkog sustava niti jedna država ne može samo izaći – ukratko, sustav prevladava. Kako sve države sudjeluju u imperijalističkom sustavu, jedina anti-imperijalistička borba jest borba protiv sustava kao takvog, odnosno borba protiv kapitalizma – klasna borba. Tzv. anti-imperijalističke borbe nisu ništa doli unutar-imperijalističke borbe. One samo rezultiraju promjenom pozicije nacije u imperijalističkom sustavu. Podjela na imperijalističke i “podjarmljene”, odnosno periferne, zemlje, kao i tvrdnja da podupiranje periferije slabi imperijalističke zemlje, totalno su promašene jer smanjenje utjecaja jedne imperijalne sile, znači samo povećanja utjecaja druge. Tako su poznate “anti-imperijalističke” borbe u Africi, Južnoj Americi i Vijetnamu u suštini bile samo borbe za promjenu dominirajuće sile sa SAD-a na Sovjetski Savez i obratno.

Što bi se u praksi točno promijenilo osnivanjem palestinske države? Bi li se sukobi s Izraelom smanjili? Ne bi, jer izraelska i palestinska buržoazija profitiraju od rata, a nacionalističke ideologije bi i dalje nastavile razdvajati Židove i Palestince. Bi li palestinska država zaštitila palestinsko stanovništvo od pokolja? Ne bi, pogotovo kada ti pokolji jačaju palestinski nacionalizam koji omogućuje lakše upravljanje palestinskim teritorijem. Bi li ona spriječila moguće pogrome Židova? Kakav bi bio utjecaj islama na društvo? Bi li palestinska država onemogućila eksploataciju palestinske radničke klase? Naravno da ne bi, pošto bi palestinsko društvo i dalje bilo kapitalističko. Upravo zbog svega ovoga potrebno je tražiti odgovore izvan okvira postojećeg društva.

Poznata komunistkinja Rosa Luxemburg je iznijela najsnažniju internacionalističku poziciju, koja nam može poslužiti kao okvir za daljnju raspravu. Ona je tvrdila kako se radnici trebaju boriti na osnovu svoje klase, a ne nacionalnosti, jer nacionalno oslobođenje samo razdvaja radnike. Upravo je tu vidjela dužnost uspostave klasnih partija, koje trebaju poslužiti kao sredstva proletarijatu za stvaranje drugačijeg društva:

“…dužnost klasne partije proletarijata je prosvjedovanje i odupiranje nacionalnom ugnjetavanju, a ono izvire ne iz posebnog ‘prava naroda’, kao što npr. njezina težnja ka društvenoj i političkoj jednakosti spolova uopće ne izvire iz bilo kojeg posebnog ‘prava žena’ na koja se pozivaju pokreti buržoaskih emancipatorica. Dužnost proizlazi jedino iz općeg protivljenja klasnom režimu i svakom obliku društvene nejednakosti i društvene dominacije, jednom riječju: iz osnovnih postavki socijalizma[28]”.

U svom tekstu Pitanje nacionalnosti u Ruskoj revoluciji (1918.) Luxemburg raspravlja o narodima koji su kroz proletersku revoluciju stekli svoju neovisnost od Ruskog carstva, no njihova je buržoazija iste sekunde sklopila savez s njemačkim imperijalistima protiv revolucije. Upravo tu i leži glavna pouka opusa Rose Luxemburg o nacionalnom pitanju: neovisno o snazi i veličini određene države, njezina buržoazija i proletarijat imaju oprečne interese – buržoazija želi sebi osigurati svoje tržište na kojem može eksploatirati proletarijat, dok je u interesu proletarijata besklasno komunističko društvo. Za buržoaziju nacionalno oslobođenje je tek puka sloboda da vrši svoju klasnu vladavinu, dok sloboda proletarijata leži upravo u njegovom jedinstvenom nastupu spram buržoazije bez obzira na nacionalni predznak.

Ako pogledamo u prošlost, određeni pokušaji za političko jedinstvo proletarijata iz “dva kampa” nisu nedostajali. Sedamdesetih to su bile izraelske Crne pantere, grupa mladih sjevernoafričkih Židova koja se protivila izraelskoj državi u napadima na “palestinsku braću”. Godine 1982. godine 300 000 Židova izašlo je na ulice povodom masakra u Sabri i Šatili. Godine 2002. nekoliko stotina vojnika i izraelskih rezervnih časnika dezertiralo je jer nisu htjeli provoditi akcije protiv palestinskih civila[29]. Nedavni prosvjedi iz 2011. u Izraelu, kao i pokret koji je iz njih nastao, također su se vodili idejom jedinstva između Židova i Arapa protiv zajedničkog protivnika – kapitala.

Upravo je to početna pozicija koja će, zajedno sa sve većim kontradikcijama kapitalističkog sustava, izroditi klasnim pokretom koji će moći postaviti istinsko rješenje za prekid sukoba u regiji, jer niti jedno buržoasko “rješenje”, bilo ono binacionalna država ili dvije države, nije to u mogućnosti ponuditi. Jedino zajedničkom akcijom utemeljenom na klasnom identitetu i odbacivanju nacionalnog, radnici Izraela, Palestine, ali i čitavog svijeta, mogu osigurati vlastitu sigurnost pred militarističkim gusjenicama imperijalizma. Upravo s ovim slikama u mislima Karl Marx i Friedrich Engels završili su Komunistički manifest (1848.) vrlo jasno: “Proleteri nemaju ništa izgubiti osim svojih okova. A dobit će čitav svijet”[30]. A taj se svijet nalazi pred nama.
Bilješke:

[1] Agamben, Giorgio: State of Exception; The University of Chicago Press; Chicago:2005.
[2] Higgins, Andrew: “How Israel has spawned Hamas”; Wall Street Journal, 24. siječnja 2009.
[3] Mouvment Communiste: “Isreaeli Invasion on Gaza: A New Episode of Warmongering Electoralism”; MC Letter #29, ožujak 2009.; str. 8
[4] Ibid; str. 7
[5] “A few observations on Israel’s protests”; URL: http://www.leninology.com/2011/08/few-observations-on-israels-protests.html
[6] International Communist Current: “Israel protests: ‘Mubarak, Assad, Netanyahu!’”; URL: http://en.internationalism.org/icconline/2011/08/social-protests-israel
[7] Sheizaf, Noam: “The real importance of the tent protest”; URL: http://972mag.com/the-essence-of-the-tent-protest-2128-72011/
[8] Aufheben: “Behind 21st Century Intifada”; Aufheben #10, 2002.; URL: http://libcom.org/library/21st-century-intifada-israel-palestine-aufheben
[9] “Israel: northern Israel Railways workers in wildcat strike”; URL: http://libcom.org/news/israel-northern-israel-railways-workers-wildcat-strike-05022009
[10] Aufheben; http.
[11] ICC; http.
[12] MC; str. 6
[13] The World Bank: Stagnation or Revival? Palestinian Economic Prospects; 21. travnja 2012.; str. 17
[14] MC; str. 5
[15] Eng. Labor Zionism
[16] Aufheben; http.
[17] Ibid; http.
[18] Ibid; http.
[19] Cionistička organizacija, danas poznata pod imenom Svjetska cionistička organizacija, organizacija je koja je osnovana s ciljem stvaranja židovske države Izraela te je bila glavno političko tijelo židovske imigracije sve dok se nije integrirala u državu Izrael.
[20] Aufheben; http.
[21] Ibid; http.
[22] MC; str. 12
[23] Galloway, George: “Hizbollah is right to fight Zionist Terror”; Socialist Worker; 29. srpnja 2006.
[24] “Facts point to an unequal conflict in the Middle East”; Socialist Worker; 29. srpnja 2006.
[25] Bassiouny, Mostafa: “Unity against generals’ attempted coup in Egypt”; Socialist Worker; 25. lipnja 2012.
[26] “Revolutionary Socialists’ statement on Egypt’s presidential elections”; Socialist Worker; 29. svibnja 2012.
[27] Ali, Mostafa: “A reply on Egypt’s elections”; URL: http://socialistworker.org/2012/06/03/reply-on-egypts-elections
[28] Luxemburg, Rosa: “The National Question and Autonomy”, u: The National Question: Selected Writings; Davis, Horace B., ur; Monthly Review Press; New York, London : 1976.; str. 110
[29] MC; str. 13.
[30] Marx, K. i Engels, F: “Manifest komunističke partije”; u: Izabrana djela I; Kultura, Beograd:1949.; str. 44

Zapadne sile vide Kurdsku radničku partiju (PKK) kao vrijednog saveznika u borbi protiv Islamske države, a zapadni ljevičari vide je kao inicijatora socijalne revolucije. Stoga valja podsjetiti o kakvoj se zapravo organizaciji radi

O prijetnji Islamske države (poznate kao ISIS i ISIL) slušamo svakodnevno. Mediji nas bez prestanka izvještavaju o njihovim brutalnim egzekucijama zapadnih novinara i humanitaraca, zločinima nad stanovništvom koje ne prihvaća njihov religijski fundamentalizam te o njihovim vojnim pobjedama. Američki predsjednik Barack Obama zavjetovao se 11. rujna ove godine – na obljetnicu terorističkog napada na Svjetski trgovinski – da će iskorijeniti ISIL, no u isto vrijeme zapadni čelnici oklijevaju s vojnom intervencijom u Iraku – barem u vidu intervencije kakvu su pokrenuli protiv režima Saddama Husseina. Brojni vojni analitičari upozoravaju nas kako u interesu SAD-a i nije puna intervencija protiv ISIL-a već isključivo potiskivanje ISIL-a iz Iraka u Siriju u kojoj se pak bore protiv Assadovog režima. No borba protiv ISIL-a nije tema ovog članka već naizgled neobično savezništvo koje je izrodila trenutna situacija: ono između zapadnih sila i Kurdske radničke partije (PKK) – donedavno smatrane isključivo terorističkom organizacijom.

Jedan od načina na koji je Zapad dosada intervenirao protiv ISIL-a – uz dakako zračne napade – jest i opremanje kurdskih postrojbi na sjeveru Iraka. U opremanju sudjeluje i Hrvatska s pošiljkama oružja koje smo morali otpisati pri ulasku u NATO. Sve veća uključenost Kurda u tamošnje borbe priskrbila im je i sve veću potporu, kakvu nisu uživali od pada Sovjetskog Saveza. Izraelski premijer Binyamin Netanyahu podržao je stvaranje neovisnog Kurdistana kao uvjeta za savez “umjerenih država” Bliskog istoka, a s osnivanjem kurdske države u sjevernom Iraku slaže se i Turska. Osim protivljenja Irana, vrlo se malo prepreka nalazi pred stvarnom realizacijom kurdske države.

Ovaj članak potaknut i pomalo perverznim interesom zapadne ljevice za PKK koji se pojavio u zadnjih nekoliko godina: perverzan je zbog toga što je PKK organizacija s velikom povijesti zlostavljanja, reketašenja i maltretiranja lokalnog (kurdskog) stanovništva, sektaškog nasilja i ubojstava, trgovine heroinom, iznude i prisilnog vrbovanja lokalnog stanovništva u svoje vojne krilo, a koju zapadni ljevičari idealiziraju kao “revolucionarnu”, “proletersku”, “feminističku”… dok je ona upravo sve suprotno. Isto tako, potrebno je spomenuti kako se među zapadnim ljevičarima probudio interes za PKK i zbog njihovog navodnog “komunalističkog”, pa čak i “anarhističkog”, zaokreta koji se očituje u zamjeni nekadašnjeg marksizma-lenjinizma (tj. staljinizma) “demokratskim konfederalizmom”. O tome možemo čitati u brojnim člancima poput “The new PKK: unleashing a social revolution in Kurdistan” Rafaela Taylora1 ili članku “Kurdish spring: what are the PKK fighting for?” Briana Whelana2.

Dakle, u ovom članku ću se baviti upravo trima mitovima o PKK-u: “revolucionarnom”, “proleterskom” i “feminističkom”. Upravo je to važno kako bi se jasno objasnilo zbog čega je potpora ovakvim organizacijama štetna i suluda.

HLADNORATOVSKI PKK
PKK su 27. studenog 1978. godine osnovali Abdullah Ocalan, Mazlum Dogan i dvadesetak sljedbenika. Cilj PKK-a bio je borba protiv “turskog kolonijalizma” Turskog Kurdistana i osnivanje nezavisne i ujedinjene kurdske države.

Po svom osnivanju PKK je bio inspiriran idejama marksizma-lenjinizma, kao i mnoge slične organizacije u regiji koje su uživale sovjetsku potporu i zapravo bile eksponent sovjetske hladnoratovske vanjske politike. Prema tome PKK je smatrao kako se vlast može osvojiti kroz borbeno djelovanje narodne gerilske vojske, te kako se saveznici mogu tražiti među zemljama Istočnog bloka kao i među kurdskim veleposjednicima u borbi protiv svojih kurdskih rivala.

PKK je 15. kolovoza 1984. godine napao policijske stanice u selima Eruh i Semdinli započevši ustanak. U tim akcijama poginula su dva turska policajca. Kao kontramjeru Turska je regrutirala tisuće Kurda kao čuvare sela protiv PKK-a. PKK je bio nemilosrdan prema čuvarima, kao i prema svim drugim Kurdima koji su pokazali simpatije spram turske vlade, uz napade na određene zemljovlasnike – rivale onih zemljovlasnika koji su stali uz PKK. Zbog svega toga PKK je izgubio simpatije dijela kurdskog naroda koji se našao u klinču između PKK i turske vojske. Osim toga PKK je imao napete odnose i s Kurdima izvan Turske, poput Massouda Barzanija u sjevernom Iraku.

Iako inicijalno osnovan kao marksističko-lenjinistička organizacija, padom Istočnog bloka 1989. godine PKK je izgubio značajan broj vanjskih saveznika. Zaljevski rat iz 1991. posložio je novu kartu regije, na kojoj se marksističko-lenjinistička “obrana socijalizma” zamijenila kurdskim nacionalizmom kao ideologija za regrutiranje novih boraca. Kako su razne imperijalističke zemlje oduvijek željele svoj komadić kolača Bliskog istoka, PKK se pokazao kao značajan strateški partner uživajući potporu vlada Sirije, Irana, Iraka, Armenije, Grčke i Rusije. Tu je ovdje važno istaknuti ulogu zemalja Europske unije koje su i intervenirale kada je 15. veljače 1999. Turska uhitila Öcalana, promijenivši prvotnu smrtnu kaznu za doživotni zatvor.

Budući da spominjemo zatočenje Öcalana, potrebno je skrenuti pažnju i na represiju koju Kurdi trpe od strane turske države. Naime, sam PKK je osnovan iz materijalnih razloga jer moderna turska država, baš poput njezine mentorice – Francuske, ne priznaje nacionalne manjine i represivnim mjerama guši svaki otpor. Tako su npr. sve parlamentarne organizacije koje su se borile za interese kurdskog naroda zabranjene ili proglašene terorističkima.

“KOMUNALISTIČKI” ZAOKRET
Unazad par godina PKK je postao iznimno popularan među zapadnim anarhistima i ljevičarima, zbog navodnog “slobodarskog zaokreta” PKK-a o čemu su pisali i autori poput gorespomenutih Rafaela Taylora i Briana Whelana. Oni tvrde kako je Öcalan u zatvoru doživio katarzu i zamijenio staljinizam slobodarskim socijalizmom, točnije slobodarskim municipalizmom Murrayja Bookchina. Öcalan je razvio slobodarski municipalizam u demokratski konfederalizam kroz Grupu zajednica Kurdistana (KCK), PKK-ovim teritorijalnim eksperimentom “slobodnog i direktno-demokratskog društva”. Demokratski konfederalizam prema njima podrazumijeva “demokratsko, ekološko i rodno-slobodno društvo”, odnosno “demokraciju bez države”. No potrebno je stati na kraj takvim nebulozama i objasniti pravu pozadinu PKK-ovog ideološkog zaokreta.

Na Osmom kongresu PKK-a održanom 16. travnja 2002. godine izglasana je “demokratska transformacija”, odnosno PKK je odbacivanjem nasilnih sredstava zatražio “oslobođenje” kroz politička prava Kurda unutar Turske. Na tom kongresu PKK se transformirao stvarajući novu političku organizaciju Kongres za slobodu i demokraciju u Kurdistanu (KADEK), čiji je zadatak bio borba isključivo demokratskim sredstvima. Usprkos političkom zaokretu, glasnogovornik PKK/KADEK-a tada je jasno da kako se Narodne obrambene snage (HPG), vojno krilo PKK, neće rasformirati – zbog samoobrane. S vremenom se KADEK preobrazio u umjereniji Narodni kongres Kurdistana (KONGRA-GEL), ne bi li bilo moguće sudjelovati u pregovorima s turskim vlastima i da bi se olakšalo sudjelovanje u parlamentarnoj politici. KCK, prozvan glavnim organom “demokratskog konfederalizma”, u svojoj je suštini proto-država kurdskog naroda pod upravom PKK-a, te okuplja mnoge druge kurdske snage koje priznaju prevlast PKK-a.

Godine 1999. kurdski su nacionalisti prvi put sudjelovali na lokalnim izborima te su osvojili veliku većinu u turskom Kurdistanu koju od tada i održavaju. Od 2005. kurdski su nacionalisti obnovili svoje pokušaje za ulazak u turski parlament i legalnu borbu kroz nj. To je započeto s kurdskom Strankom demokratskog društva (DTP), koja je bila osnovana kako bi zamijenila nedavno zabranjenu Demokratsku narodnu stranku (DEHAP). Ali i ova je stranka bila zabranjena od strane turske države zbog svojih veza s PKK-om te je kao i ona ranije, 2009. godine zamijenjena novoosnovanom Strankom za mir i demokraciju (BDP). Iako je povezan s PKK-om, BDP je priznat član socijaldemokratske Socijalističke Internacionale.

Kurdski nacionalisti su “komunalističkim zaokretom” odgovorili na represivne strategije Stranke pravde i razvoja (AKP) protiv kurdskog stanovništva. To je u suštini plan za demokratsku autonomiju regije u okvirima turske države i turskog ustava. Znači, originalni separatizam i stvaranje nezavisne države su napušteni. Prema tom planu kurdski jezik bi, uz turski i lokalna narječja, postao službeni jezik u Kurdistanu, postojali bi zastupnici autonomnog Kurdistana u turskom parlamentu koji bi garantirali provedbu zakona i jednaka prava za Kurde, a autonomni Kurdistan bi imao i svoju zastavu koja bi bila zasnovana na nacionalnim simbolima kurdskog naroda. S vremenom je ideja evolvirala prema konfederaciji kurdskih pokrajini u regiji. No, PKK nije alternativa AKP-u – oni su dvije strane istog novčića. Obje strane sve više napreduju prema zajedničkom dogovoru o čemu i pišu mainstream mediji.

Sve možemo bolje razumjeti ako pročitamo izjavu za javnost PKK-ovog tiska: “Model demokratske samouprave je najrazumnije rješenje, jer on odgovara na povijesne i političke okolnosti u kojima se Turska nalazi. Zapravo, Kurdi su uživali autonomni status u granicama Otomanskog carstva. Zato prijedlog nije zasnovan na separatizmu. Umjesto toga, naš narod će odrediti svoj uzajamni odnos zasnovan na slobodnoj volji i dobrovoljnom savezu u zajedničkoj domovini. Model ne predviđa ukidanje države ili promjenu granica. Demokratska Turska i demokratski autonomni Kurdistan su konkretna formula za naše ljude da upravljaju sami sobom kroz svoju kulturu i identitet i njihovo pravo da žive slobodni.”

No što se krije iza tog zaokreta? Je li riječ o promjeni svijesti ili nečem drugome? Svakako da je jedan od najvažnijih razloga Öcalanovo uhićenje da bi on potom obećao da će služiti tursku državu. Druge razloge možemo tražiti u geopolitičkim promjenama nakon pada Berlinskog zida i propasti Sovjetskog Saveza.

Nakon raspada Sovjetskog Saveza i povlačenja sirijske podrške, PKK je bio prisiljen tražiti nove “sponzore”. Zbog toga je bilo nužno odbaciti nekadašnji marksizam-lenjinizam i zamijeniti ga “demokratskim konfederalizmom”, koji se savršeno uklopio jer, za razliku od marksizma-lenjinizma, nikoga “ne uzrujava” i nikome ne smeta, što olakšava pronalazak vanjskih saveznika. Također, PKK se pokušavao nagoditi s turskom državom, dok je u isto vrijeme trebao ideologiju koja je naglašavala “posebnost” Kurdistana. Ta nova vanjskopolitička strategija PKK zasnovana je na tri premise. Prva je ta da se PKK trudi podići što više donacija i sredstava od kurdske dijaspore diljem svijeta. Također, trudi se dobiti i njezinu potporu ne bi li se predstavio kao jedini istinski predstavnik interesa kurdskog naroda, što je u većoj mjeri i uspio. Druga je micanje PKK-a s liste terorističkih organizacija, u čemu mu je iznimno pomogla pomoć zapadne ljevice koja konstantno pritišće svoje vlade i upozorava na političku situaciju i represiju u Turskoj. Zbog toga su aktivisti PKK-a iznimno aktivni u prezentaciji mitologije “demokratskog konfederalizma” među zapadnom ljevicom. I treća je dobivanje potpore “zapadnih saveznika”, posebice SAD-a.

A koji je interes SAD-a za PKK? SAD prvenstveno zanimaju borci na terenu, odnosno snage čiji se interesi poklapaju s interesima SAD-a, a da pri tome SAD, zbog nezadovoljstva američkog stanovništva, ne mora slati svoje vojnike. Kurdski nacionalisti žele stvoriti državu na sjeveru Iraka, nešto što zapadne sile otvoreno podupiru, te se bore protiv islamista ISIL-a. Štoviše, njihov nacionalizam se predstavlja oprečan islamizmu upravo kako bi dobio potporu Zapada. Naravno, SAD sve to radi u dogovoru sa svojim saveznikom – Turskom, kojoj odgovara prelazak kurdskih milicija u Irak iz Turske jer uvjetuje unutarnjim mirom, ali i lakšom uspostavom kontrole nad lokalnim kurdskim stanovništvom.

PRAVO LICE PKK
Osim napada na već spomenute čuvare sela, PKK je godinama vodio kampanju ubijanja turskih učitelja koji su napadani kao “agenti turske države” jer su podučavali turski jezik. Da stvar bude gora, u Turskoj po završetku fakulteta država šalje mlade učitelje gdje god da je potrebno, posebice po selima i na istok Turske, tako da učitelji nisu imali nikakvog izbora ili izgleda. Na udaru PKK-a našli su se i lokalni ljevičari, ali i kurdski nacionalisti koji se nisu slagali s politikama PKK-a.

Isto tako, potrebno je istaknuti kako PKK zagovara i etničko čišćenje arapskog stanovništva u Siriji koje naseljava kurdske regije. Tako je vođa Stranke demokratske unije (PYD), stranke sirijskih Kurda povezane s PKK-om, izjavio na televiziji da će “jednog dana Arapi koji su došli na kurdske prostore biti izbačeni (…) ako se ovako nastavi doći će do rata između Kurda i Arapa”. Intervju je objavljen na web stranici pobornika PKK-a, s koje je i citiran. PKK je i u prošlosti imao izrazito lošu politiku prema manjinskom stanovništvu na teritorijima na kojima su Kurdi bili u većini. Trenutno se ona mijenja i PKK se često prezentira kao branitelj svih naroda na području Kurdistana. No tamo gdje PKK može raditi s brojnim manjinskim narodima, iz vrlo očitih razloga ne može raditi s Arapima, Turcima i Perzijancima. A kada sukobi s njima izbiju, svi postanu vrlo jasno svjesni kako je PKK prvenstveno etnička stranka.

“FEMINISTIČKI PKK”
Na Zapadu PKK ima ugled organizacije koja jednako tretira muškarce i žene. Postoje mnogi zapisi koji govore o tome kako su žene bježale u PKK od svojih obitelji, namještenih brakova, krvnih osveta i ostalih patrijarhalnih običaja kurdskog i turskog društva. No suprotno slici koju je PKK izgradio o sebi, one nisu pronašle spas u organizaciji – već su bile žrtve zlostavljanja u PKK-ovim kampovima.

Izvor za ove tvrdnje ne dolazi od “propagandne mašinerije” turske države već od PKK-ovih disidenata. Tako je Mehmet Cahit Şener – jedan od osnivača PKK-a koji je vodio i kratkoživući PKK-Vejin (organizaciju koja se odvojila od PKK zbog neslaganja s vodstvom) – napisao 1991. godine, prije no što je ubijen u zajedničkoj akciji PKK-a i Sirijske tajne službe: “Apo [Öcalan] prisilio je desetke naših drugarica na nemoralne odnose s njim, oskvrnuo većinu i proglasio one koje su inzistirale na odbijanju kao ljude ‘koji nisu razumjeli partiju, one koji nisu razumjeli nas’ i podvrgnuo ih je žestokoj represiji, pa čak i naredio ubojstva nekih od njih tvrdeći da su agentice. Neke od naših drugarica koje su u ovoj situaciji i dalje se nalaze u pritvoru te ih se muči, k tome su prisiljene ispovjedati se kao da uistinu jesu agentice. (…) Odnosi između muškaraca i žena unutar stranke pretvorili su se u harem u Apovoj palači, a mnoge drugarice su bile tretirane kao priležnice od strane tog pojedinca.”

O sličnim incidentima pisao je i Selim Çürükkaya, još jedan od osnivača PKK koji je od Apoa pobjegao u Europu. U svojim memoarima Çürükkaya piše da su spolni odnosi zabranjeni za cijelo članstvo, a oni uhvaćeni na djelu, bez obzira bili muškarci ili žene, strogo su kažnjeni – mučeni, zatvoreni ili proglašeni izdajicama što bi dovelo do njihovih smaknuća. Posve u suprotnosti s tim pravilima, Öcalan je imao pravo na svaku ženu u organizaciji, a ostatak vodstva je bio nagrađivan prema zaslugama. Ta su svjedočenja potvrdili i drugi vođe PKK-a koji su u međuvremenu napustili organizaciju.

NEMA PODRŠKE ZA PKK
Bez obzira na zločine ISIL-a nemoguće je zauzimati stranu u tom sukobu. Mislim da je svakome tko iole prati situaciju jasno kako postoje samo dva izbora: ISIL i zapadni imperijalizam. Kurdi i PKK ovdje se nalaze na strani zapadnog imperijalizma.

I dok se možemo zgražavati nad zločinima ISIL-a nad kurdskim stanovništvom u Siriji, mora nam biti jasno kako potporom PKK-u ništa ne postižemo. Štoviše potpora PKK-u potpora je jednoj stravičnoj etnonacionalističkoj politici kakvu smo i sami imali priliku iskusiti 1990-ih. Isto tako, potpora PKK-u samo ojačava njihove vanjskopolitičke ciljeve, hraneći zapadnu ljevicu mitologijom slobodarskog društva, dok u isto vrijeme jača svoju poziciju kod zapadnih sila i omogućavajući provedbu svoje etnonacionalističke politike na terenu.

Svakako je potrebno osuditi i dosadašnju politiku Turske spram Kurda, no PKK nije pokret koji će riješiti to pitanje. PKK je pokret kradljivaca kokoši, onih koji više zlostavljaju lokalno stanovništvo, poput nedavnih napada na seoske škole, nego što se bore protiv sustava i diskriminacije. Jer njihov krajnji cilj je da drže vlast u Kurdistanu, a ako to ne mogu postići separatističkim politikama postići će to unutar Turske ili kroz sudjelovanje u borbama na strani SAD-a u Iraku.

Autor se zahvaljuje drugovima iz Turske (Dunya Devrim) na prijevodima i informacijama bez kojih ovaj članak ne bi bio potpun.

U Napulju, 9. februara 1961. godine, radnici izlaze posle kraja radnog vremena iz fabrika i ne zatiču tramvaje koji ih obično razvoze. Vozači stupaju u štrajk iznenađenja zato što su mnogi od njih upravo dobili otkaz, te izražavaju solidarnost sa štrajkačima bacajući razne predmete na kancelarije tramvajske kompanije, uključujući molotovljeve koktele kojima su zapalili jedan deo tramvajskog depoa. Posle pale autobuse, sukobljavaju se sa policijom i vatrogascima. Njih nekoliko hiljada se raspršava po gradu, lome izloge i neonske reklame. U toku noći se morala pozvati vojska da uspostavi red i zatim tenkovi kreću put Napulja. Ova demonstracija, od početka potpuno improvizovana i ogoljena, očigledno je pobuna protiv vremena provedenog u prevozu do i od radnog mesta koji je ogroman dodatni teret najamnom ropstvu u modernim gradovima. Ova pobuna, prouzrokovana slučajnim i sporednim incidentom, počela je da se širi celokupnim dekorom potrošačkog društva (nedavno nalepljenim na tradicionalno siromaštvo južne Italije): na izlog i neonsku reklamu, istovremeno njegove najsimboličnije i najslabije tačke , kao što je to bio slučaj sa demonstracijama podivljale omladine.

Francuska, 4. avgust 1962. godine. Rudari koji štrajkuju u Merlebahu demoliraju dvadeset i jedan automobil parkiran ispred prostorija uprave. Svi komentatori potreseno naglašavaju da većina kola pripada radnicima rudnika, što će reći njihovim kolegama. Kako samo nisu uspeli da u tome vide, među i izvan toliko razloga koji uvek opravdavaju bes izrabljivanih, gest odbrane protiv centralnog objekta potrošačkog otuđenja?

Situacionistička Internacionala, broj 7, april 1962.

Suzbijanje blizine

Demokrata uvek utvrđuje nedostatak demokratije tamo gde postoji njen suštinski element. Kada vlast zavede vanredno stanje i policijski čas u skladu sa zakonima izglasanim od strane izabrane skupštine, ona se ne odnosi prema nama kao prema domorocima neke kolonije, već kao građanima jedne demokratije. Ne živimo u Alžiru 1955. Uprkos stalnoj kontroli ličnih dokumenata, poteri na “lica” i svakodnevnom policijskom rasizmu (1), Kliši-su-boa (Clichy-sous-Bois) ne potseća na siromašne četvrti iz okoline Pariza 1961. Biti stanovnik Liloa ili Brestoa danas znači nametanje legalnih mera gušenja slobode.

Činjenica da je policijski čas uveden samo u ponekim opštinama ili da je vrlo brzo ukinut ne znači da je tu bilo ikakve umerenosti. Za razliku od diktature, demokratija se okreće sili samo tamo gde je to neophodno, bez neprekidnog vanrednog stanja. Njoj je dovoljna normalnost koja predviđa i uspostavlja izuzetak kada ga ona zatreba.

Buržoaska demokratija je u svojim začecima suzbijala demonstracije i štrajkove puškama. Na skupine radnika u Furmiju 1981. (9 mrtvih) ili seljaka u Narboni 1907. (5 mrtvih) pucala je vojska, tj. regruti, a baš oni su bili ti koji su se te iste godine pobunili pred Midijskim vinarima. Od tada, stvaranje specijalnih odreda je omogućilo odsečan odgovor postepeno prilagođen svim nivoima nereda: od intervencije sa ciljem da se zaplaši (eventualno uz saradnju psihologa) do lakih tenkova žandarmerije. U svim modernim zemljama policija se sve više i više oprema i deluje kao vojska.

Nijedna vlast to ne dovodi u pitanje. Gradonačelnik ma koje god partije kada bejaše suočen sa problemima odobrio je i primenio je uvođenje vanrednog stanja u svojoj opštini. Politika iz komšiluka, politika biciklističke staze, naređuje da se isprazni ulica. Javno mnjenje pozdravlja što je broj žrtava bio mali; međutim, kada se za tim bude pojavila potreba, njihov broj biće isti kao i u Sjedinjenim Američkim Državama. Zamenik gradonačelnika Venisjea najbolje je sažeo misli političarske klase kao “građanskog društva”: «ponovno zavođenje reda ima najveći prioritet».

Istorija je nasilna

Eksplozija jednog dela najsiromašnije [démunie, bez sredstava, bez pomoći, pokradene] omladine opovrgava mit o opštoj pasivnosti i protivreči okolnom [ambiant, da li je ovo pravi prevod?] pacifizmu.

Onaj koji nikada do sada nije iskusio žudnju da sve porazbija – uz rizik da se u tome izgubi – nikada ne menja ni svet ni sebe. Načelno odbacivanje nasilja podrazumeva prihvatanje postojećeg. Pre nego što krenemo da oplakujemo spaljivanje društvenokulturnog centra, zapitajmo se prvo koje to društvo i koju kulturu želi da prenese onima što su ga pretvorili u prah i pepeo.

Nasilje nije ni pozitivno ni negativno samo po sebi.

Nijedan element sam po sebi ne čini nekim događajem ili čak borbom korak ka ljudskom samooslobođenju. 1922. godine je došlo do oružanih sukoba policije i južnoafričkih rudara. Poginulo je 230 ljudi, ali žrtve dobijaju smisao tek u vezi sa ciljem zbog kojih su pale: zaštitu svojih zaposlenja belaca protiv namere da se stave u konkurenciju sa crncima koje do tada rudnik nije zapošljavao. Jedna kategorija radnika se branila od šefova boreći se protiv druge kategorije radnika.

U novembru 2005. u Francuskoj nije reč o odbrani već samo o reakciji. To je razlog zbog koga nije bilo direktnih sukoba sa policijom. Demonstranti koji su se odvažili da okupiraju neko preduzeće, neku javnu zgradu ili ulicu moraju na kraju pre ili kasnije da se susretnu sa snagama kojima je naređeno da ih u tome spreče. U ovom slučaju je omladina palila i razbijala te potom pokušavala da utekne policiji bez namere da išta okupiraju.

Kako je njihovo nasilje imalo za cilj samo svoj sopstveni eho [u originalu: l’éclat], ono je odbilo svu politiku i time svako svojatanje. Ljudi na vlasti su ostali nemoćni pred erupcijom koja je otkrivala njihovu prazninu. Partije, sindikati i udruženja su zahtevali povećanje broja učitelja i vaspitača, više sportskih terena, više svega onoga što je već postojalo i što se završilo onako kao što smo imali prilike da vidimo. Rešenje koje je predložila levica nije se ni u jednom momentu razlikovalo od onog što ga je predložila desnica.

Praznina je takođe prisutna u stavu stanovnika ovih četvrti, u svakom slučaju u njihovom izražavanju prema javnosti [u originalu: expression publique]. «Smrt ni zbog čega», moglo se pročitati na majcama tokom protesta nakon smrti dvojice momaka od strujnug udara. Oni ih nisu pretvorili u mučenike neke stvari [u originalu: cause]; nema više stvari, preostale su samo još žrtve. Istovetna je bila i reakcija povodom ubistva čoveka zbog uslikavanja jednog palitelja [lampadaire]. Udes, ubistvo, banda, policija, sve je podređeno apsurdu, društvenoj tragediji bez drugog objašnjenja do nepravde, rasizma i netolerancije.

Opasnost jedne klase sa dna [underclass]

Nije stepen nasilja to što potstiče jedno društvo da se poigrava sa svojim strahovima već ono što nasilje stvalja na kocku. Cela ova buna iznela je na videlo delove društva koje po pravilu nisu bile prisutne u mentalnom univerzumu “posednika” i onih koji za njih misle i pišu. Rezultat te vidljivosti u nezgodan čas je druga stvar. Požar koji je zahvatio Palatu pravde u Renu (koja je štaviše istorijski spomenik) koji su zapalili ribari 5. februara 1994. nije izmamila iste emocije niti su se ljudi njime u istoj meri bavili kao sa nekoliko hiljada automobilskih olupina 2005. Potezu ovih Bretonaca išlo je na ruku razumevanje koje su uživali u regionu i čak određena podrška. Ribarska buna može da se umiri subvencijama, ali je pre svega iznova izvukla prošlost koja budi naklonost i nostalgiju. Mladi iz predgrađa su oličenje jednog sveta koji nema šta da im da osim potrošnje siromaštva.

Ogromna većina društava ima svoje otpisane, ali naše stalno stvara jedan deo populacije kao višak, izlišan deo u odnosu sa njegovom društvenom logikom: proizvoditi i prodavati po najvišoj ceni, te zapošljavati najproduktivniji rad i ne zapošljavati rad koji kapitalu (možda i provizorno) nije potreban. Pre, u slučaju gladi, mogao si se otarasiti najslabijih: u Francuskoj je od 1693. do 1694. bilo milion i po mrtvih, isto onoliko koliko ih je bilo u periodu 1914.-1918., ali sa populacijom dva puta manjom. U razvijenom kapitalizmu ne isključuje nestašica hrane ili krova nad glavom nego nesposobnost da se prodaš.

Od pre dva veka je moderno društvo primorano da upravlja jednom populacijom često trajno, ako ne već doživotno, nezaposlenih promenljive veličine, ali koja se uvek iznova periodično pojavljivala i koja je bila neretko turbulentna. Dokle god ostaju u svojim četvrtima, javne ili privatne dobrotvorne organizacije pomažu da se organizuje njihovo preživljavanje. Kada se pobune ili, još gore, izađu odande, šalje im se Nacionalna garda u susret.

Ko god upravljao državom – viktorijanski buržuji, menadžeri države blagostanja ili današnji liberali – nije njen poziv niti misija da integriše ili smiruje. Veliki društveni vatrogasac se ne meša dokle god se ne pojavi opasnost od sveopšteg požara. Međutim, interesi kapitalizma ne mogu da se nose na duže staze sa trulenjem jedne stalne marginalne grupe koja se samoreprodukuje, i koja će uskoro postati nasledna, protivrečna mobilnosti neohpodnoj za valorizaciju. Kapitalizam ne bi umeo da bude društvo kasti.

Socijalno i asocijalno

Snage koje su na vlasti ili koje joj teže kukaju zbog raskidanja “društvenih veza”.

Mnoge društvene veze se kombinuju i formiraju društvo. Kada međutim reč ima samo jedno značenje, onda se neumitno misli na vladajuću: u društvu kapitala i najamnog rada, to su kapital i najamni rad.

Kada žalimo za raspadom odnosa (uzmeđu klasa i između ljudi) koji stvaraju ili su stvarali toliko nesreća i užasa isto je kao da mislimo da možemo da zadržimo dobre strane sadašnjeg sveta otarasavajući se u isti mah malo po malo onih loših. Do sada ipak niko još nije izumeo način da se razdvoji zrno (produženje ljudskog života, mogućnost da se sluša Mocart kod kuće…) od kukolja (otuđenje, beda…). Bogatstvo nije bogatstvo kada je nastalo od siromaštva, a kvari nam ugođaj [gâter] očekivanog dugog veka i muzike.

Ovaj tako dragocena društvena veza, kojoj, gle, budale zadaju nov udarac, nije sprečila dva svetska rata i mnogo malih, dolazak nacizma, prihvatanje kolonijalnih zverstava, periodično osiromašenje većine, kao ni alkoholizam subotom uveče ili televizijsku realnost [télé-réalité]. Čak suprotno, ona sve to prati – ona jeste baš sve to.

Revolucionarna dilema [pitanje, problem?] nije ni stvaranje haosa (drugi se već dovoljno time bave), a ni zašivanje razderane društvene mreže. Ne radi se o tome da se izbegne ili ubrza desocijalizacija, nego stvaranje jedne drugačije socijalizacije na tlu raspada sistema i njegovih pravila.

Jedno uspavano društvo jamačno okreće leđa svakoj revoluciji. Takođe je izvesno da će jedno društvo desintegrisano totalnim ratom, katastrofom, depresijom gorom nego onom iz 1929. ili zbog potpuno drugih činioca početi da se rastvara na pojedince i klanove koji se ujedinjuju u nove mikro-vlasti čekajući da država ponovo zasedne na tron, a svaka revolucija će im biti strana (Liban posle 1975. ili Jugoslavija posle svog raspada ilustruju ovu drugu situaciju). Mimo ova dva ekstrema i osim “tendencijelnog slabljenja društvenih odnosa” utisnutog u kapitalističku evoluciju koja se pogoršava u kriznim vremenima, na koji način možemo da stvorimo drugačiji društveni odnos? Izuzev solidarnosti nastaloj kroz otpor rada kapitalu, kako da istovremeno prevaziđemo i kapital i rad?

(Nema svrhe diskutovati sa onima za koje se ovo pitanje ni ne postavlja, a sa onima po kojima dolazi istorijski period koji će sam po sebi da postavi to pitanje, diskusija nije moguća.)

Neredi 2005. primorale su preispitivanje zajedništva ili nezajedništva interesa i akcije različitih “figura klase”. Kada društvo upadne u krizu pod duplim šokom žestokih borbi za ispunjenje zahteva i zakazivanja ekonomije, kao onomad 1970., vladajući društveni odnosi pucaju i počinju da se stvaraju novi. Tada nestaje jaz između zaposlenih i nezaposlenih, radnika i poslodavaca, najamnog radnika i domaćice, onih koji rade i onih koji studiraju, “nacionalnog” i stranca, poštenog radnika i sitnog delikventa. Premda svest u tome igra neku ulogu, ovaj proces potiče pre svega od sposobnosti izrabljenih “iz baze” [“de base”] da svojim akcijama i ne bez propratnog nasilja pokrenu druge kategorije u koje takođe spadaju slojevi “srednje klase”.

Na ulog ovog sastava (rastavljanja ili novog sastvaljanja) dramatično su bacile svetlo vatre 2005.

Posebno na muško-ženske odnose. Jedan društveni pokret se meri sam po sebi po načinu kojim se bavi ili zanemaruje odnose između polova, a kako skoro nijedna žena nije učestvovala u događajima, to samo podvlači [souligner, možda je naglašava bolji prevod?] njihovu granicu.

Isto važi za odnose između dece i roditelja, mladih i odraslih: period kada se preispituje je takođe susret generacija, plodan sukob u kojem se smatra pogrešnim “irealizam” mladosti ili “iskustvo” starosti.

Drugi primer: u javnom prevozu, zaposleni i/ili štrajkači i oni što bi ih nazvali korisnicima mogu da se ne osvrću jedni na druge, da se suprotstavljaju jedni drugima ili da se udruže. Železničar koji štrajkuje i radnik blokiran na peronu mogu samo da se susretnu u zajedničkoj perspektivi, kada borba prvog nadmašivši odbranu svoje kategorije stvori situaciju u kojoj će se pronaći onaj drugi koji se već sam uključuje u aktivnosti za postavljanje drugih prioriteta od stizanja tačno na posao. (Pogledaj ilustraciju iz isečka Situacionističke Internacionale sa početka.)

Kako proleteri stvaraju, održavaju ili gube svoju zajednicu? Ovde ćemo se baviti samo triju dimenzijama: odnos između nacionalnog [ovde se koristi izraz national, da li je ovo ok prevod?] i stranca; između zaposlenog i nezaposlenog; između “poštenog” najamnika i delikventa.

Nacionalni i stranac: od klase do etnije

Od danas se sve okrenulo “dekonstrukciji”; za dvadeset ili trideset godina će istraživači studirati kako je prema kraju XX. veka, pošto je klasifikacija na rase diskvalifikovana, stupila etnija kao ključni eksplikativni [neki bolji prevod? objašnjavajući] činioc u političkom i naučnom diskursu. Bilo da je reč o Palestini, bivšoj Jugoslaviji, Ruandi ili Ukrajini, svaki konflikt se promatra kroz etničku dimenziju koja se predstavlja kao određujuća.

Kapitalizam integriše i dezintegriše, ujedinjuje i razdvaja, izjednačava i hijerarhizuje. Krajem XIX. veka, u središnjoj Francuskoj, Italijani su bili podvgrnuti pravom lovu na ljude. Dugo vremena je uvezena poljska radna snaga na severu živela na odstojanju. U Sjedinjenim Američkim Državama su se u čistkama sukobili stari i noviji doseljenici, takođe belci i crnci, kao na primer u Detroitu 1942. Sredinom 1960-ih Nanterski fakultet je bio na nekoliko minuta pešice od alžirske četvrti [bidonville]. Oni koji zadnji stignu na tržište rada su svaki put bili najranjiviji, a i najviše odbačeni od strane rasparčanih proletera. U februaru 1962., 500 000 osoba je prisustvovalo sprovodu osam francuskih demonstranata koje je ubila policija u metro stanici Šaroni. Nekoliko meseci ranije, masakr dve stotine Alžiraca počinjen od strane iste policije 17. oktobra 1961. uspeo je da mobiliše tek nekolicinu militanata i samo par novina su pisale o tome (koje su odmah potpale cenzuri ili su bile zatvorene).

Vremenom, ipak, izopšteni se uključuju, u šta spada politički život, pa tako su se na primer mnogi italijanski i španski radnici priključili sindikalizmu i staljinizmu. Alžirci u Renou, takođe učesnici u akcijama FLN, nisu izostali u fabričkim sukobima. (2) Od tada se jedan deo Magrebijanaca, sa stanom i zahvaljujući školovanju, na kraju integrisao. Novina je što jedan deo francuskug stanovništva živi i živeo je kao stranci u zemlji čije državljanstvo katkad već odavno poseduju. Severnoafrički kvalifikovani radnik nadao se da će napustiti svoju bednu četvrt [bidonville] i da će se vratiti “kući” [kod sebe… ne može, zar ne? original: “chez-lui”]. Iako dete roditelja magrebijanskog porekla iz 2006. očigledno trpi zbog kolonijalnog nasleđa, ono nije ni starosedeoc ni doseljenik, jer nema ni jedne druge zemlje do Francuske. Boja njegove kože i njegovo ime samo su dodatan teret njegovoj ekspropriaciji.
Imigrant ne započinje automatski da stvara komešanje u zemlji gde je njegov prvenstveni cilj da ga prihvate. Svet oko njega ga posmatra i dopušta mu da se ponaša manje u vezi [moins englués, manje nalepljen…] sa navikama i nepokretljivosti “nacionalnih” [“nationaux”]. Manje ili više temeljna integracija [da li je integracija temeljna?] imigrantskih radnika i koliko će učestvovati u proleterskim borbama starosedeoca zavisi pre svega od dinamike zemlje prihvata.

Etnija je postala bitna društvena realnost u momentu kada su joj druge društvene realnosti prepustile to mesto. Tokom i oko 1968. čak i tamo gde je uprava pokušavala da zavadi radnike na osnovu rasizma, kao što je to bio slučaj u Simki ili Citroenu, nije imala u tome mnogo uspeha.

Dok je elan oko radničkih borbi za ispunjenje zahteva opadao, u štrajkovima u Citroenu (Olne-su-Boa) posle 1980. Magrebijanci i afrikanski crnci su se sukobili ne ujedinivši se; ovi drugi su prebacivali prvima njihovu robovlasničku prošlost. Poraz borbi u fabrici i drugde, nestajanje solidarnog zajedništva u kojem su izmešani Francuzi i stranci i gubitak radničkog identiteta, a ne šok nezaposlenosti, prouzrokovali su odgovor na sebe i na pripadnost nekom preduzeću, poreklu ili religiji. Kada se svede na svoj najprostiji izraz, pojedinac se kreće ka zajednici koja mu preostaje. Zašto su se pentekostalisti [jel ima naziv na naškom?] u zadnjih dvadeset godina toliko proširili pa da danas broje između 300 i 500 miliona vernika? Zašto se Hamas probio u Palestini stvarajući ogromnu mrežu pomoći i podrške, a ne neka sekularna partija?

Kao dopuna potrazi za identitetom, i za razliku od 1930. ili 1960., antirasizam je postao sastavni i obavezni deo vladajuće ideologije. Tvrdnja da su belci superiornija rasa, koja je u ovim krajevima pedeset godina imala svoje mesto u školskim udžbenicima, sada je postala prekršaj. Država je istovremeno uvela policijski čas i kroz usta svog šefa [oglašavajući se putem svog šefa] objavila svačije pravo da živi u srcu Francuske Republike nezavisno od porekla.

Čak i da su “crnci” (ponekad i “azijati”) bili aktivniji od “arapa”, a ovi pak brojniji od “gala” tokom nereda s kraja 2005., da bi razumeli ova dešavanja moramo da odbacimo reči koje se koriste za definiciju fenomena gde one jedva da opisuju. Isto moramo da postupimo sa rečju banda. Kao što je sekta crkva bez uspeha i kao što je teroristička grupa partija čije nasilje se ne smatra legitimnim, tako je banda grupa ljudi preslaba da bude prihvaćena od strane društva [u originalu: de se faire accepter, znači ne pasiv, već aktiv – ali kako ovo na zapadnobalkanskom?].

Pričati o getu je takođe isto tako mistifikacija. Geto je uvek namenjen jednoj jedinoj etniji, kao Harlem na primer, što nikako nije slučaj sa gradovima u Francuskoj. Geto nas potseća na najekstremnije izopštavanje i doziva u sećanje istrebljenje [huh, ova reč mi se uopšte ne dopada…] Jevreja u poljskim getoima gde je spora smrt bila uvertira industrijalizovane smrti u logorima. Bezuslovno poređenje izopačuje razumevanje: kada izražavamo jedan užas rečima vezanim za jedan drugi, pre svega kada su oni toliko udaljeni jedni od drugih, onda i jednoj i drugoj mutimo smisao. (3)

Reč geto nagoveštava, u svom pravom značenju, nepostojanje društvenog mešanja. Uopšte uzev, radnici žive u radničkim četvrtima, buržuji u buržujskim. U suprotnom, zašto bismo uopšte pričali o crvenom pojasu? Kada Francuze, koji imaju mogućnosti da napuste socijalne stanove, zamene stranci koji ne mogu da nađu ništa bolje, tada na mesto siromašnijih dolaze još siromašniji. Svako traži stan u zavisnosti od komšija, njihovog načina života, njihovog porekla. Isti stanovnik Pariza koji ceni današnji multikulturalizam viših slojeva [gentrifié – kakva reč! gentrification je proces u kome viši slojevi dolaze u četvrti gde su pre obitavali niži slojevi i tako ih “poboljšavaju”, “uređuju”, “ulepšavaju”… kako bre ovo prevesti?] u Belvilu teško da želi da živi u višespratnici u Balzaku na Vitri.

Faktički, “bande” buntovnika pomešale su Magrebijance, crnce i belce, koji su bili u manjini, ali recimo većina na severu, posebno u Amjenu. Osuđenik na do sada najtežu kaznu nosi flamansko ime.

Radnik i nezaposleni: nestajanje velikog integratora

Novembar 2005. nije bio jedino delo isključivanja iz rada. Jedan deo buntovnika je bio uzrasta od 13 do 18 godina i imao je iza sebe kratko ili loše školovanje, ali se zato drugi deo, brojčano verovatno isti, sastojao od mladih zaposlenih na neizvesnim poslovima [u originalu: au travail précaire]. Citroen (Olne-su-Boa) i Garonorova skladišta nisu bile jedine firme koje su zapošljavale po predgrađima, pre svega na privremeno. Na tom prostoru se ne nalazi društvena pustinja podvrgnuta bedi i reketu. Tu ima dosta udruženja, a stopa otvaranja firmi je veća od nacionalnog proseka, kao i u određenim američkim getoima, zahvaljujući prednostima koje sa sobom nosi status slobodne zone [bez poreza, u originalu: franche]. U najmanju ruku je jedno preduzeće gorelo zato što je koristilo olakšice [precevoir des subventions – bilo svesno olakšica, ali to ti dođe na isto?], a zaboravilo na protivuslugu da zaposli lokalnu radnu snagu. Stanovnici ovih četvrti (naročito po srednjim školama) su se osim toga žestoko organizovali [neki drugi sinonim za mobilisati?] protiv smanjenja “zakonskog minimalca za mlade” (demonstracije protiv ugovora o započinjanju radnog odnosa, 1994.).

Mbarov životni put nije tipičan, ali u njemu nema ničeg izuzetnog: ima 26 godine, živi sa ženom i detetom, ima slabe kvalifikacije uprkos raznim obrazovanjima, bavio se mnogim poslovima uključujući vaspitača, a odlučio je da se pridruži mladima pri paljenju kontejnera i automobila.

Mbar i njegovi prijatelji obznanjuju krizu rada. Da je rad postao nevažan, onda ništa ne bi sprečilo da se zaposle dokoni da pomognu pri malim ili pogrešnim poslovima uz hleb (sa pljeskavicom unutra) i (video-)igre. No nije dovoljno da se svakome dozvoli učešće u potrošnji. Trajno nezaposleni iz 2006. ne pati od materijalne bede. U poređenju sa onim iz 1930., ovaj ima šta da jede, ima krov nad glavom, ima čime da se ogreje, šta da obuče, nečim da se zabavi. Ako mu je stomak puniji nego 1930., to dalje ne znači da mu je i vreme bolje ispunjeno nego onda. Ovo zbog toga što moderan proleter, za razliku od rimskog plebejca, sebe definiše kroz rad, a život nezaposlenog obeležen je poslom koji ovaj nema.

Bilo da je živeo u domu ili siromašnoj četvrti [bidonville], kvalifikovani alžirski radnik iz 1960. bio je integrisan i zbog toga izmešan sa francuskim i portugalskim radnicima. Danas se njegovi sinovi ili unuci nalaze potpuno u francuskom društvu, stoje rame uz rame sa “domaćima” [original: “de souche”] u školi, u supermarketu i na ulici, i nose istu odeću kao i ostali mladi njihovih godina. Deliti istu muziku ili biti u kolektivnom delirijumu [vibrer en commun] zbog sportskog nadmetanja sakuplja jedino vreme spektakla. Žurka ne sačinjava zajednicu, ona je samo ispoljava. Opšte slavlje u veče pobede francuske reprezentacije u fudbalu koje se slavilo kao dolazak multietničkog, postrasističkog i tolerantnog društva bilo je u savršenom skladu sa rezultatom Le Pena u prvom krugu predsedničkih izbora 2002. Priča se da je između jednog i dva miliona ljudi te večeri slavilo – mnogi od njih koji su plesali i smejali se pored Magrebijanaca i crnaca nisu videli nikakvu protivrečnost u izboru rasiste četiri godine kasnije. Kao i televizija, tako i sport objedinjava [réunit, okuplja] bez da ujedinjava.

Velika preduzeća koja sakuljaju na jednom mestu više stotina ili hiljada osoba stavljaju jedno do drugih radnike, zaposlene, inženjere različite dobi, porekla i kvalifikacija. Ona su mesto susreta i sukoba između rada i kapitala kao i među proleterima, jer se i ovde stvara zajednica, za zbližavanje ili suočavanje unutar proletarijata.

Ne samo što su velike aktivne fabrike smanjile broj zaposlenih (pre trideset godina je bilo 50 000 radnika u Fiatu u Mirafiori, dok ih je danas 5 000), već se postojeće ili nove dele na sve manje jedinice. Prosečan broj zaposlenih u francuskim preduzećima smanjio se za trećinu u periodu od 1980. do 1995. Dvadeset radnika će lakše da zabarakadiraju ulaznu kapiju nego što će dvojica vrata, ma kako mala. Sastav radne snage postao je jednobojniji. U obezbeđenju zapošljavaju veliki deo crnaca i Magrebijanaca, dok ih je u informatici malo. Knjigovostvo, logistika i ponekad uprava sa eksternalizacijom prestaju da budu zadaci osoblja firme. Čišćenje sve češće obavljaju žene sasvim izvan preduzeća. Tri miliona nezaposlenih olakšavaju “diskriminaciju” pri zapošljavanju: šefu još samo preostaje muka izbora. Dezindustrijalizacija je otvorila vrata onome što je socijologija nazvala “separatističkom tenzijom našeg društva”.

Ova izjava je možda banalna, ali njene posledice nisu. Rad ostaje fundamentalan u obliku izvora vrednosti, ali i društvenog spoja [cohesion]. Pošto društvo brzine propagira direktan pristup zadovoljstvu, ne treba onda da čudi što ljudi bez para na kreditnoj kartici [ili je bolje reći na računu?] idu da kradu i razbijaju.

Mladi buntovnici odašilju društvu nazad poruku koje je ovo svima slalo već dvadeset godina: hvalospev potrošnji i lakom novcu (kupovina na kredit znači plaćanje novcem koji ćemo sutra imati), prezir prema fizičkom radu i teškim mašinama, kult nematerijalnog i lakoće piksela [pixélienne]. Radnik u metaloindustriji [metallo], rudar ili lučki radnik nemaju nikakav prestiž u poređenju sa informatičarem. Upravljanje lokomotivom ili kranom se ceni samo onoliko koliko operater upravlja motorom na daljinu. Automehaničar je izbegao staro gvožđe zato što je umeo da šteluje automatizme u automobilu. Otuda ne zarađuju svi svoj hleb coktanjem kompjuterskog miša. Dokle god društveni lift bude radio, ljudi će moći da probaju da prebegnu iz radničkih uslova u bolje. Nasuprot tome, kada srednja klasa počne da strahuje od nezaposlenosti, kada deca kadrova postanu vaspitači i učitelji (oduzimajući na taj način siromašnijim porodicama priliku za poboljšanje njihovog položaja), kada se ljudi sa diplomom više tehničke škole bave televizijskim marketingom, tada napuštanje radničkih prilika generalno kreće da se marginalizuje.

Zašto ulagati napor u obrazovanje kada svako zna da se na kraju završi neplaćenom praksom praćeno prekarnim zaposlenjem? Sin radnika sa nesigurnim radnim mestom , u prevremenoj penziji ili bez posla rađe će proćerdati svoju mladost u školi nego kod nekog gazde. Toliko su im utuvili u glavu prednosti profesionalne mobilnosti da oni jedva da mogu da zamisle da rmbače ne bi li završili za bravara kojima će posle ponuditi oročen ugovor za posao vodoinstalatera. Da se izbegne prekaritet pa i tamo gde je to uobičajeno.

Pošteni radnik i prestupnik

Za nebprivilegovanog omladinca nema oštre granice između legalnog rada na privremeno, rada na crno, preprodaje dvd čitača koji je ispao iz kamiona ili da ga sam ukrade. Oni na dnu lestvice sačinjavaju jedan drugačiji svet sa svojim sopstvenim pravilima.

Ne treba da romantizujemo ilegalnost. Krađa je imovina. Lopov je vlasnik putem uzurpacije [propriétaire usurpateur]. On ne ukida novac, već ga prenosi, a ne liče svi provalnici na Aleksandra Jakoba koji je krao samo od bogatih. (5)

Jedan deo antisocijalne energije neće biti moguće ponovo iskoristiti za ljudsku zajednicu. Mafijaš dobija mikro-vlast iz skupa odnosa moći u društvu u kojem on igra ulogu šrafa i šerifa u kojem je on sastavni deo mašine i zaštitnik pravde, čak i kada ga ono pošalje u zatvor. U vremenu kada dođe do oslobođenja požuda podvodači postaju izlišni pa je otuda logično da se većina podvodača protivi dolasku jednog takvog vremena. Prevazilaženje novca znači oduzimanje uloge onima koji od toga žive, bilo buržuji ili šaneri. U Amsterdamu, kada su 1966. provosi naneli štetu prihodima podzemlja, ono se udružilo sa policijom u poteri za agitatorima. Gangster voli red.
Zato što se gubi razlika između “profesionalnog” prestupnika koji nezakonitim putem dolazi do novca i najamnog radnika koji do njega dolazi na pošten način, neophodno je da novac prestane da bude centralno mesto u organizaciji života i jednog i drugog. Kada se divlji štrajkovi umnože, preliju iz preduzeća na ulice i pređu u otvoren ili prikriven ustanak, doći će trenutak kada će neposredna akcija pričinjavati veće zadovoljstvo nego predmeti potrošnje. Najamni radnik će prestati da smatra sebe sredstvom za zarađivanje novca neophodnog za život nakon kraja radnog vremena. Iskustva štrajka i dezorganizacije rada pokazuju da se može živeti bolje i intenzivnije kidajući zajednički lance i hijerarhiju. Solidarna akcija omogućava prestupniku da se udruži sa štrajkačem u rušenju rada koji ne deluje samo u preduzeću već i u četvrtima i gradovima. Stoga antisocijalno ponašanje, zato što osigurava preživljavanje ili poboljšanje uslova pojedinaca ili grupa nauštrb celog društva, teži da postane antiburžoasko jer resocijalizuje učesnike u elan koji menja uslove svih.

Emancipatorski i društveni potres karakteriše sposobnost da okupi one koji su do tada obitavali razdvojeni ili suprotstavljeni: štrajkovi i otpor tlačenju ne zaustavljaju se više na granici zacrtanoj normama i zakonom, dok izvestan broj nezakonitih dela dolazi direktno ili indirektno od konflikata nastalih pri radu. Duruti i njegovi ortaci su za to poznat primer, ali ovaj spoj se potvrdio i pre 1914. u raznim zemljama Evrope, u Rusiji , u SAD, nakon 1919. u Argentini itd. gde su se paralelno i ponekad ujedinjeno odvijale direktne akcije za ispunjenje zahteva, društveni eksperimenti (škole novog tipa, zajednice bez hijerarhije, netržišna saradnja) i ilegalna praksa. (6) Napuštanje zakonskog tla i uzimanje pušaka u ruke često nije bilo posledica principa već logike u početku miroljubive akcije, na primer štrajka, koja je morala da se odene u bezakonje da bi imala uspeha.

Sličan slom je povezan sa kulturnim i moralnim istupanjem. Od kraja XIX. veka do 1917. i posle, ulica je povezala raznolike avantgardne umetnike i revolucionarne grupe. Ogroman društveni pokret je u isti mah predstavljao solidarnost i rasturanje, zajedničke akcije i pojedinačne poteze. Sa druge strane, kontrarevolucionarni period rastapa otpor u prebegavanje stavovima protiv pravila svedenim na provokaciju, terorizam ili samoubistvo. Atentati počinjeni od strane anarhista tokom 1890-ih bili su ceh koji se morao platiti zbog zatvaranja radničkih masa u sindikalizam i politiku.

Samo ljudi sa one strane zakona koji su najmanje ogrezli u nezakonitu ekonomiju [economie criminelle] mogu da dovedu u pitanje društvo. Propast novca primoralo bi očigledno kako bankara tako i kriminalca da traže drugi posao. Širenje bestržišnih i bratskih društvenih odnosa koje se ne dešava za nedelju dana i uvek u istom ritmu neće sprečiti poneke da izvuku korist iz privremenog nereda ne bi li prisvojili dobra za ličnu upotrebu. Revolucija će morati da nađe na to odgovor , pre svega uopštavanjem komunizacije ponekad i silom. U suprotnom slučaju, bilo da haos vrati buržoasku državu na vlast, bilo da se etablira nova vlast pod razumnim prividom da brani dobrobit svih. Baš to su problemi kolektivnog nasilja i njegove kontrole od strane proletarijata koje smo ovde predstavili.

Novembra 2005. smo bili daleko od toga, ali je plameni bunt [la révolte du fue] gurnuo zajednicu proletera preko onoga što ih ujedinjava i razdvaja. Ne može da bude reči o “ratu” između siromašnih: iako paljenje automobila, ometanje javnog prevoza i demoliranje obdaništa komplikuje živote onih sa zapošljenjem, nismo na svu sreću imali prilike da vidimo samoodbrambene milicije. Proleteri se nisu nakostrešili jedni na druge, već stali jedan pored drugog. Jaz između onih koji pokušavaju da žive po pravilima i onih koje ona proterivaju na svoje obode se pre obelodanio nego što se umanjio. Kada se bespredmetna silina spoji sa miroljubivim zahtevima onda ni jedna od njih ne ume da pomogne drugoj da se prevaziđe.

Svačije praktično ponašanje, u svakodnevnici, na poslu, kada se mirimo sa sudbinom, rutinski negodujemo ili pri zajedničkim zahtevima, razdvaja ono što je u svakome od nas potčinjeno jednoj posebnoj dimenziji: radnik od koga zahtevaju da ne pravi rusvaj kada štrajkuje, putnika koga mole da poštuje javni prevoz, vlasnik automobila, učenik, rodetilji učenika, poreski obaveznik itd. Ali i kada se svako pokrene, on to radi da bi reagovao samo parcijalno, nesposoban da shvati totalitet. Zbog toga prelaz iz pasivnosti u nasilje može da se ko zna kako završi, a Južna Afrika nam nudi dobar primer. Krajem 2005. godine, putnici su zapalili vozove koji su prečesto kasnili za njihov ukus. Uoči protesta železničara su besni putnici pretili da će i njih da spale sledeći put. Kada se zajednica rasparčala, konfrontacija različitih grupa može da dostigne i krvavi sukob.

Državni neprijatelj

Nemiri u crnačkim getoima u SAD od 1965. pa nadalje nisu bili odsečeni od sveta rada. (7) Mnogi stanovnici su imali posao, jedan deo u velikim fabrikama. Žene, muškarci, mlado i staro pustošilo je uz međusobno odobravanje [de concert] tržišne centre. Oteti predmeti bili su pre sredstvo za stupanje u vezu sa drugima nego što su bili od važnosti za njih same. Kroz sukob sa policijom stvarala se solidarnost. Dok je dinamika bila u usponu, pošlo joj je čak za rukom da si priključi delove bandi. To prisvajanje, te težnje ka udruživanjem, ne mogu se odvojiti od velikih štrajkova koji su potresali američku industriju ujedinivši crnce i belce. Potom se Italija od 1969. do 1977. najviše približila jedinstvu proletera izvan kategorija. U našoj blizini (misli se na Francusku, prim. prev.) došlo je do masovnih pohoda na supermarkete u Vol-on-Velau (Vaulx-en-Velin, 1990.), Sent-Denis-de-la-Reunionu i u nešto manjeg intenziteta, u Sartruvilu (Sartrouville) i Mant-la-Žoliju (Mantes-la-Jolie).
U Francuskoj 2005. su slabo ciljane male radnje i još slabije supermarketi i preduzeća. Meta omladine nije bilo srce tržišnog sveta; njihova namera nije bila ni da ga osvoje, ni da ga promene, a ni da ga unište. Oni su napadali škole, prevozna sredstva, policiju, kulturu, ali skoro nikad prodavnice automobila ili filijale banaka, jer su im javne institucije bile prve na dohvat ruke. Onaj isti što ne može da zamisli život bez mobilnog telefona uništava ono što ga povezuje sa društvenom zajednicom.
Društvo žanje ono što je posejalo. Ne može da ukine ekonomske propise bez destabilizujućih posledica na socijalnom planu. Takođe ne može da podržava zakon džungle u preduzetništvu, a da kuka što jedna grupa odbačenih “kod sebe” primenjuje zakon jačeg. Palitelji automobila su socijalni darvinisti. Državne protivmere su baš iz tog razloga, a ne zbog nedostatka dobronamernosti , na kratko imale samo kozmetičko i represivno dejstvo.

Policija se stara da vlada red u okvirima gde taj red ima smisao. Tamo gde dobar deo stanovnika ima potrebu da se bavi sitnom preprodajom da bi dopunili svoje slabe prihode, potpuno je društveno kontraproduktivno da se pravimo da se tome može stati na kraj. Ne postoji zakon koji je samo represivan. Čak i diktatura mora da “kupuje” zadovoljstvo potlačenih. (9) U demokratiji niko ne poštuje zakone iz principa već zato što u zamenu za naše povinovanje dobijamo relativan mir koji sam po sebi podrazumeva minimum materijalne ugodnosti. Povećanje policije koje se ne može razdvojiti od moderne države uvek je bilo poduprto nekim političkim planom [projektom, da li može da prođe plan?], konzervativnim ili reformističkim, sa društvenim sadržajem koji savremeni liberalizam želi da ukloni [ . Ne postoje zone “bezakonja”: policija svuda interveniše kada je to neophodno, ali ona ne zadržava poplavu kada je u funkciji društvene strukturarizacije koju ona ne ume sama da započne.

Isto tako, socijalni radnici delaju da bi ojačali jedinstvo, a ne da bi ga stvorili iz svih sastavnih delova. Pre je vaspitač ulice imao opravdane projekte, koji su kudikamo ostvareni , kao na primer izmena sociološkog sastava jednog predgrađa. Ponuditi jednu nedelju skijanja tinejdžerima sa definitivnim neuspehom u školi je isto što i platiti im još jednu konzumaciju . Dopunska nastava profitira samo od onih koji u školi već imaju loš uspeh.

Adolescent koji prebacuje školi što ga ova ne dovodi do posla je promatra utilitaristički, kao razočarana, ali verna mušterija institucije koja trideset godina obećava da će ga prilagoditi za moderan svet. Umesto da uči o neodoljivosti soneta ili hronologiji krstaških ratova, ona priprema učenike za poslovni život, time i za posao, naravno u trećem sektoru, a time i na platu koja bi trebalo da bude veća od zakonski propisanog minimalca. Tu se takođe postavlja pitanje “profesionalne srednje škole” [neki bolji prevod? da li srednja škola automatski podrazumeva da je profesionalna?] Ovaj razvoj je naišao na odobravanje većine nastavnika i u meri u kojoj se njihovo mišljenje računa, kod učenika i njihovih roditelja. Odjednom sve pada u vodu [original: odejdnom dolazi do protivrečnosti] kada mnogi od ovih “novih ljudi”, koji broje barem više stotina hiljada učenika, shvate da nemaju šanse da dobiju taj posao i tu platu.

Retki uče iz zadovoljstva kako danas tako i jučer. Nevezano za to da li u tome uživaju ili ne, nesaglediva većina uči da bi ispunila određene uslove za uspešan ulazak u odraslo doba. Do pre skoro je jedan dečko ili devojka od 15 godina trebalo da zna gradivo, da radi domaće zadatke i pristojno odgovara na profesorova pitanja i to je samorazumljivo bio deo njihovog života – u tome se sastojao sav “trud” učenika srednjih i viših razreda, odnosno jedinih koji su posle išli u gimnaziju. Ne možemo da očekujemo istu atmosferu tokom školovanja kod učenika koji uče za profesionalnu maturu od koje posle neće imati ništa. Nije više važna diploma, jedino se dodatna diploma ceni [le sur-diplôme]. Prilično se produžava školovanje, ali je dobra diploma uvek ona “posle”, ona koja se još nema u rukama. Pošto ne postoji razumna šansa da se poboljša život putem škole, neposredno zadovoljstvo se nalazi u uništenju školske zgrade što je u skladu sa društvenom logikom utisnutom u glave miliona dece u zadnjih nekoliko decenija. Logično je da će palitelj izabrati laku metu, makar to bila osnovna škola ili vrtić u koji ide njegova sestra. Pre dvadesetak godina je statistika zapaljenih škola od strane učenika u Britaniji bila daleko veća od zabeleženih slučajeva u Francuskoj u istom periodu. Branioci poretka će uskoro moći da odahnu što se tek deset do petnaest hiljada mladih namerilo u javne službe.
Dušebrižnicikoji iziskuju više vaspitača, manje policije ili više obične policije, a manje interventne, zaboravljaju da je friendly bobby (ulični policajac pun razumevanja koji se sreće u Britaniji, prim. prev.) iz romana Agate Kristi podrazumevao skoro pomirenu zajednicu gde su svi svako jutro išli na posao.

Razbijanje elementarnih solidarnosti koje su uslov kao i posledica borbi bilo je jedna od osnovnih karakteristika poraza proletera od pre dvadeset ili trideset godina i koji i dalje traje uprkos izuzecima koji ne potvrđuju pravilo (10). Ne postoji ni jedan društveni pokret, bilo komunistički ili oko zahteva [revendicatif] bez onoga što je Džordž Orvel nazvao common decency: prema kolegi sa posla ili komšiji na stepeništu se čovek ne ophodi kao prema konkurenciji već kao prema sebi sličnima. Ne podrazumeva se samo da se ne demolira njegovo poštansko sanduče već se podrazumeva i pomoć kao i da se može računati na njega i na zajedničko delanje [entre-agir]. Skroman primer [un example modeste] bi bile siromašne afroamerikanke koji su podizale decu bez podrške očeva i koje su uspele da organizuju u jednoj zgradi zajedničku kuhinju i domaćinstvo. Ovaj minimum ne čini revoluciju; bez tog minimuma, pak, nijedna revolucija nije moguća. On ne nastaje tek tako spontano no kroz zajednički život i time putem zajedničkih vrednosti na nekom zajedničkom mestu: u radničkoj ili pučkoj [populaire] četvrti.

Ma kakve da su bile razlike ili suprotnosti između bravara, gazde male pekare, zaposlenog u kancelariji ili učitelja, oni su svi naseljavali prostor gde je većina direktno ili indirektno živela od industrije, uključujući sitna preduzeđa, sa radnim mestom koje je bilo relativno blizu kuće. Taj prostor je takođe imao svoje svojstveno vreme, sa slavljima kao i borbama koje su stvarale pripadnost. Poistovećivanje sa nekim nama protiv nekih njih donosilo je sa sobom pravila. «Ne prelazi se preko crte štrajkačke mrtve straže [you don’t cross the picket line]», govorilo se u Americi. Jedan od likova u filmu “Pogledi i osmesi” (Looks and smiles) zabranio je svom sinu da pristupi vojsci koja je gušila štrajk. Bilo je stvari koje su se morale raditi, neke druge koje se nisu radile, a istupanje nije nailazilo na opravdavanje zato što je potpadalo pod opšteprihvaćeno]. Ponos i postojanje same zajednice, iznad interesa, bile su na kocki. Takva soldarnost nije išla ni bez unutrašnjih sukoba ni bez verbalnog ili fizičkog nasilja. Mržnja prema štrajkbreheru isključivala je ponekad i po deset ili dvadeset godina one koji bi prekršili disciplinu kolektiva. Common decency bila je prirodan proizvod grupe čija se jedina snaga sastojala u zajednici i brojnosti, udruženom radu. Razdor bi doveo zajednicu u ranjiv položaj naspram gazde, a istorija pokazuje da on nikada nije propuštao priliku da to iskoristi. Loše strane neposredne solidarnosti bile su što je uvek bila zaštitnik konformizma, uključujući porodični i rodni, a protiv manjine i onih što odudaraju. U vremenima društvene krize kao sredstvo otpora ona postaje instrument preispitivanja [de remise en cause] donoseći sa sobom svoju suštinu: solidarnost koja se živi. Oko 1980., common decency poljske radničke klase iznedrila je samo Solidarność. Štrajk engleskih rudara (1984.-1985.) bili su njeni poslednji trzaji na tlu Evrope.

Od pre dvadesetak godina, nevezano za udeo šljakera, te službenika koji se bave šljakerskim poslom, a da ne govorimo o onima čiji se posao racionalizacijom sveo na šljakerski [kako se prevodi ouvrier i salarié – odnosno Arbeiter i Angestellte, službenik i radnik? radnici su svi, zar ne?], simbolička smrt radničke klase je dovela u krizu common decency koja ne nastaje sama po sebi i postoji samo i zbog zajedničkog života koji je njen izvor i koji je održava. Međutim, nove solidarnosti su daleko od toga da zamene stare.

Kriza ’29. joj je naškodila, ali je nije uništila. Fabrike su zatvarane, ali se očekivalo da će ih ponovo otvoriti i jedino pitanje je bilo kako. Danas u Evropi ima verovatno isti broj nezaposlenih kao 1930., ali svako zna da će mnoge fabrike ostati zatvorene ili da će se ponovo otvoriti jedino u Istočnoj Evropi ili Dalekom Istoku [, a posebno da određen tip posla nestaje. 1929. su milioni radnika bili bez posla. Danas ima miliona bivših radnika ili neradnika [non-ouvrier, ne misli se na besposličara, nego na nekoga ko nije radnik]. Pre je svaki veliki štrajk ili demonstracija bila nošena idejom da je drugačiji svet moguć, a common decency se sprovodila u delo zahvaljujući postojanju jedne takve nade.

Prene nego što je to potencijalno negde drugde upalo u krizu, pučke četvrti su na kratko nastavile da postoje u obliku “blokova” (na francuskom grand ensemble, bukvalo velika zajednica, prim. prev.), prevaziđen naziv zato što je ono što on označava prestalo da ujedinjava. Radnik, sitan kadar, službenici i funkcioneri su na kratko koegzistirali oko 1960. Vremenom i sa neočekivanom krizom sredinom ’60-ih, blokovi su greškom postali stanište najsiromašnijih. Njihova oronulost se meri činjenicom da su izgubili svoj prvobitni i dobili nov naziv “predgrađe”, u maniru starih radničkih predgrađa koja su trebala da budu prevaziđena (sami radnici su trebali da se stope sa određenim kategorijama i da se utope u ogromnu klasu zaposlenih). Razvoj i njegov rečnik se povlače za jedno polje. (13)

Svugde umire grad onakav kakav je postojao vekovima, gde se neprekidan red ulica ravnao sa radnjama u prizemlju zgrada sa putevima kojima se moglo proći pešice. Od danas je grad sačinjen od razdvojenih jedinica u kojem su tržišni centri izvan centra u centru samih sebe, a radno mesto do kog se ide autom je sve dalje i dalje. Čovek spava, radi, kupuje i zabavlja se na potpuno različitim mestima.

Ova podela jače rastura neposredne solidarnosti od hausmanskog urbanizma koji nije uspeo da savlada nerede. Kako su reči dobile suprotno značenje, common decency oživela je u obliku zahteva za poštovanjem koji su postavili određeni omladinci, što je postalo često sinonim za zahtevanje nepoštovanja i koji ima svoju sopstvenu logiku: onaj koga ne poštuju ništa više ne poštuje. «Kako vi prema nama, tako mi prema vama»: ovo vi označava isto tako buržuja (nepoznatog u ovim četvrtima gde on jedva da zalazi), pandura ili nastavnika (vidljivi i prepoznatljivi) kao i druge stanovnike u kavezu lestvice. Na proletera koji se čvrsto drži svojih lanaca jer su oni sve što ima i pomažu mu da preživi (kao njegov auto, na primer) obrušava se drugi proleter u još gorem položaju kao pušten sa lanca. Protivrečnost bukti, ali ne donosi ništa drugo do sebe same.

Činjenica potseća na napad na demonstracije pariskih gimnazijalaca početkom 2005. koji su sprovele grupe iz predgrađa sa ciljem da ih presretnu i ukradu im mobilne telefone i takozvanu markiranu odeću: klasna borba se srozala na pljačku privilegovanih mladića od strane neprivilegovanih.

Eto zašto je vaša buna nema

Više od 10 procenata Francuza verovatno ima svoj “blog”. Kada bi sutra komercijalizovali ovu mašinu da sastavlja stihove, ta zemlja bi imala šezdeset miliona pesnika. Na to upadljivo brbljanje su buntovnici odgovorili prazninom, a da im to nije ni bila namera, jer i oni žude da žive brzo. Nije slučajnost što su se izrazili putem vatre, koja ne ogreva već satire. Iskra zasja i potom se ugasi u sivoj sutrašnjici. Nije bilo ni letaka, ni pretstavnika, a i reč je bila retka.

Tamo gde štrajkač i ustanik sve čine u svojoj moći ne bi li ih čuli i podržali, ovi mladići su utihnuli bez stvarne ili mitske veze sa nekom istorijom. Oni čak nisu ni u situaciji da «imaju previše toga da kažu da bi to mogli i reći» (Prever); njima je bliža situacija pesme Seks Pistolsa iz 1977.: «Ne znam šta hoću, ali znam kako da do toga dođem». Oni teraju do ekstrema odbijanje teorije i prošlosti, što je bilo tipično za nemire zadnjih petnaest godina. Tamo gde je nekada učesnik demonstracije ili agitator tražio posvojenje , doktrinski autoritet, alterglobalista ili radikalac iz 2000. je pragmatičan i poziva se uvek iznova na nešto drugo. Omladina iz predgrađa je otišla korak dalje, ili možda nije: ne samo da nema više velike priče postojanja [nastanka? legenda ili priča koja objašnjava kako je ceo svet nastao], nego nema više ničije priče.

U bivšim radničkim četvrtima se govorio jezik koji je država nametnula protiv dijalekta, ali koji je iznedrio savremeni narodni francuski jezik industrijalizacije i radničkog pokreta, ponajviše između 1850. i 1960. (14) Ovaj francuski iz gradova, bez obzira na različite akcente i gomilu lokalnih izraza, koji su ujednačili škola i vojna služba oblikovao se na polju zanimanja [professionelles – zanimanje kao pridev?], sindikalnih i političkih aktivnosti. Radnik iz Kroa-Rusa (Croix-Rousse) i radnik iz Pantana (Pantin) imali su zajednički jezik koji nije mogao da se čuje ni u školi ni na radiju, i koji je prenosio aluzije kojima si mogao da razmenjuješ misli ili da se posvađaš.

Zato su ove središnje tačke omogućile kako bavljenje politikom tako i njeno prevazilaženje, u kojoj se lažni zajednički teren predstavlja kao rapsrava [diskurs?]. Subverzivna kritika započinje odbacivanjem rečnika i njegovih značenja. Shvatajući da ga se ratosiljava, ona stvara svoje sopstvene reference i uspostavlja se kao autonomna sila.

Savremena depolitizacija koja se ogleda u okretanju bazi i lokalnoj politici i modnom talasu NVO prolazi kroz gubitak sintakse i pravopisa. Jezikom K7 (cassette), rečima KC (casser). Škola je bez sumnje bila buržoaska i ispunila je svoju ulogu, raširivši konzervativni humanizam Treće republike kao i pripremom za rovove 1914.-1918. Međutim, ona je ipak otvorila polje za protivrečnost [Mais elle ouvrait un terrain à la contradiction]. Ona prisiljava sinove jednog doktora i sinove jedne sekretarice da izvuku različite pouke iz jedne te iste lekcije o “Jadnicima” ili o kolonijama. Nakon toga su zajedničke aluzije smrvljene. Škola više ne uči “buržoasku ideologiju” kao što je priželjkivala levica, namesto toga je ubacila demokratizaciju u kojoj je sve relativirano. Udžbenici optužuju klanicu 1914.-1918. kada nijedan rat više ne liči niti će ličiti na nju. Ne postoji više zvanična kultura, nema više vrednosti koje su predstavljene kao apsolutne, ali zbog toga i odbacljive. Časovi istorije stvaraju lažno nacionalno sećanje koju smeš da poričeš. Kapitalizam u trijumfu [le capitalisme triumphant] je vratio ideologiju u ormar gde će ona ostati do sledeće krize. (Amerika posle 11. septembra nam je dokaz da još nismo gotovi sa patriotizmom.) Njegovo puko postojanje jeste njegovo opravdanje. Ne može se pobijati nešto što nije ni izrečeno. Kako napasti instituciju koja poziva na autonomiju? Škola koja funkcioniše kao vrtić za milione dece ne razvija prazan već siromašan jezik.

Nekadašnji borac je za sve imao odgovor. Mladom pobunjeniku iz 2005. fale reči za ono što bi hteo da kaže. Sve ga potstiče da nastoji na “sociolektu” koji samo pogoršava njegov odgovor i odgovor njegove mikrogrupe. Tu spadaju sve kraće elektronske poruke te muzika u formatu namenjenom prilično izolovanoj omladini. Bluz prve polivine XXog veka na jugu SAD bio je izraz sudbine i nada crnaca svih uzrasta i (mada su bluzmeni bili u većini) prihvatao je pevačice. U repu komunicira samo jedna generacija i to skoro u celosti muška. Rep je još jedan razdvajač.

Jezik ljudi bez korena može biti nosioc subverzije samo ukoliko se oni koji se njime služe, manje zahvaćeni zemljom i krvlju, otvore prema drugima ne bi li im nešto rekli. Prividno “pluralistički”, takozvani jezik iz predgrađa zbog pozajmica iz svakodnevnog francuskog, šatrovačkog, arapskog, kreolskog … zatvara se u svoju jedinstvenost. Jezik pregrađa i njegova omiljenost u medijama dodatni su simptom raspada.

Veliki razdor

Buntovnici iz 1968. nisu bili prvi koji su postavljali barikade od stvari koje su im bile pri ruci. Parižani su 1588. nagomilali burad (barrique, bure na francuskom, prim. prev.) napunjena zemljom da bi zakrčili put kraljevim vojnicima. Automobili koji su korišteni u maju ’68. nisu ipak bili bezazlen materijal. Ustanici su prevazišli jedan oblik bogatstva i iskoristili su protiv društva jedan od njegovih simbola, što nije bio slučaj sa nameštajem ili kaldrmom, građom barikada 1848. ili 1871. U demonstraciji koja je morala ili da zauzme ulicu ili da bude kažnjena neuspehom, zaprečavanje [immobiliser] automobila bilo je neophodno sredstvo da bi se blokirao prilaz policiji i ujedno napad na istaknut potrošački fetiš. Simbolički gest je prouzrokovao društveno urušavanje. (Kada umetnik razvali automobil na izložbi, to ostaje samo gest, bezopasna provokacija).

1968. je nemali broj roditelja, odraslih i Parižana razumeo uništavanje vozila zato što su u tome videli neku svrhu. 2005. mladi palitelji automobila su usamljeni, jer negativan cilj važi kao nedostatak cilja.

Mnogo proletera se 1968. prepoznalo u navodno studentskim demonstracijama čemu se moglo dati smisao i podeliti ga: nejasna želja za slobodom, potecijalno otvaranje, poboljšanje svačije sudbine. Jedan deo društva se prepoznao u kamenicama koje je bacao student u srcu velikog grada, dok se 2005. usred predgrađa samo delić stanovnika poistovetio sa molotovljevim koktelima onih lišenih nasledstva[déshérité]. Prvi je ipak palio automobile Parižana od kojih nisu svi bili bogati buržuji.

Razlika nije u objektu: danas je automobil umnogo bezvredniji nego tokom Trideset slavnih godina (1945.-1973., prim. prev.), a često mu je oduzeto sveto svojstvo i optužen je kao zagađivač. Pošto štrajk i generalni štrajk ne predstavljaju više početak eventualne društvene promene, uništavanje amblema ovog društva čija proizvodnja i dalje čini osnovu ekonomije ne doživljava se više kao simbol antikapitalizma makar on bio i smešan, već jedino kao pretnja svačijoj materijalnoj egzistenciji, bilo bogatih bilo siromašnih.
U nekim drugim vremenima, čovek se tešio govoreći da zapaljen automobil barem ne služi kao mrtvački kovčeg jednom od 5 000 poginulih na ulici svake godine. Danas, gde se izgubila perspektiva istorijske promene, postalo je nerazumljivo da se bezrazložno uništava neki sada neophodan predmet, donosio on potencijalno i smrt.

Zaher-Mazoh i Dada u Kliši-su-Boa

«Paliti i bacati kamenje na sopstveni životni prostor, pa to je mazohizam.» (jedan gradonačelnik iz Socijalističke partije)

Ova omladina su sitne zanatlije za ono što društvo industrijski organizuje. Oni degradiraju svoje degradirano okruženje u svetu sistematskog uništenja: planirano zastarevanje, pre svega automobila, industrijski otpadi [friches industrielles], ekološke katastrofe, da ne zaboravimo ratove. Jedini plod politike sa strategijom da pogorša stvari napadajući infrastrukturu od koje društvo zavisi [la politique du pire] je naravno pogoršano stanje, ali najamni radnici pored toga i dalje sprovode prisiljeno samouništenje, a pri tome ne samo da traće svoj život da bi zaradili za njega kao uvek do sada, već danas oni rade više u zamenu za blokiranu ili smanjenu platu ili prihvatajući dvadeset otkaza ove godine uz nadu da će sledeće godine izbeći pedeset.

Do sada se bez sumnje nikada nije palio svoj komšiluk. (Požar koji su postavili komunari bio je ratna mera ili beznadežan gest uoči poraza.) Zatvorenici su jedini koji demoliraju mesto u kojem žive: u jednom zatvoru nema ništa što bi čovek trebalo da očuva.

Čim je jedini predlog reformatorskog plana fasadizam politike, ne treba da nas onda čudi pojava slepog i nemog besa, odbijanja trajnosti, odbijanja rušilačkog na delu.

U isto vreme dok sva štampa slavi dadu, deset hiljada momaka spaljuju kola. Šta je bila dada, izuzev negativa, koja se trudila da ništa ne stvori, a ponajmanje sebe? Sa ogromnom razlikom što su dadaisti svoje odbijanje izražavali antidelima i antitekstovima. Izvučeno iz životne situacije koja joj daje subverzivan smer, ništa ne liči više na delo od jednog antidela. Dada u muzeju, pa to je najgori preokret (izvrtanje ili prevrtanje) koje joj je društva moglo dati. Što jedan moderan čovek ide da vidi na izložbi, to on ne trpi da se upražnjava na ulici.

Naša izvrnuta simetrija

«Nema se izbora. Spremni smo da žrtvujemo sve pošto nemamo ništa.» (jedan mladić iz Obervilijera)

«Spališe nam naš alat. Mi hoćemo da radimo.» (jedan zaposleni u firmi za izolaciju poda i zidova čija su dva skladišta zapaljena)(16)

Ovaj radnik bi inače razbio njušku omladincu, ali njihovo ponašanje je bliže nego što se čini. Danas se radništvo trudi da sačuva ili dobije što ceni da mu se duguje, a desocijalizovani ljudi sa margine uništavaju malo više od mrvica koje im je društvo ostavilo. U oba slučaja se to uzima iz neposredne okoline. Pobunjena omladina nije palila jaslice ili vrtić iz mržnje prema maloj deci, već zato što su one bile lakša meta od jedne srednje škole. Jednostavnije je zaustaviti autobus nego maricu interventne policije. Radnik se bori leđima prema zidu jedne fabrike nadajući se da tu ostane. Očajnik izvan radnog odnosa (ili izvan stalnog radnog odnosa) udara zid i lupa glavu o njega.

Sa jedne strane: radnički pokret koji se raspao. Kolektivna solidarnost čiji je jedini oslonac radno mesto, i što je opasnost rasla da će nestati, to ga se čovek sve čvršće držao. Gotovo je sa kvalifikacijom i zapsolenjem za ceo život (što dotiče samo manjinu, ali manjinu koja može društveno da pokrene). Čim se poslednji požar ugasio, železničari su stupili u nov štrajk, ali nisu skoro ništa dobili.

Sa druge strane: jedna kategorija zgurana u uzrasnu, rodnu i teritorijalnu grupu. Daleko od toga da su preplavili centar grada kao što to fantaziraju buržuji; bunovnici su uništavali sredstva za moguću promenu mesta (javna ili privatna) [ovde je on ekstra koristio tako nezgrapnu konstrukciju – da li je isto prevozna sredstva?]. Isti oni koji idu eskpresnim gradskim vozom u Hal da se tamo sastaju svakog vikenda nisu probali da odu njime da zapale butike u Forumu. Nasilje ostaje zatočeno u mestu i u samom sebi. Oni su više “domaći” nego Le Penovi birači, imaju oblast koja im pripada, ali na njoj nema zemlje, betonirana oblast, isprazna teritorija.

Novembarski palitelji, palitelji bez razloga, a ponajmanje zbog sebe, slepa su fleka društva koje sakuplja milione podataka i analiza, a da ne uspeva da razume samo sebe. Pobunjenici daju obično sve od sebe da bi se predstavili u pozitivnom svetlu na polju gde su se ovi trudili da upropaste i ono malo blagonaklonosti zadobijene zbog njihovih uslova života: bacanjem molotovljevog koktela među putnike u autobusu, prebijanje na smrt jednog čoveka kome se prebacuje da je osuđivao požar… Kao da su svemu što im je zasmetalo dodali samožigosanje . Oni su zlo sveta koje za sebe ne tvrdi ni da je perfektan ni da je čak dobar, ali koji se uvek pravi da stremi dobrom. Oni su nihilizam koji nikada nije čuo za nihilistički projekat, rad negativa bez pozitiva.

Svaka buna, a pogotovo skandalozna, pruža ogledalo u kojem društvo nema želje da se pogleda. Od pre dvadeset godina kurs ka direktnom profitu kombinovan sa snom o nemogućoj zemljišnoj reformi prouzrokovao je ono što se naziva “depresivan kapitalizam”. Ova depresija imala je za posledicu groznicu predgrađa. Trošenje energije, naočigled ninašta, od strane malog broja proletera upotpunio je društveno zatišje velike većine proletera. Implozija grupe na marginama omladine je očajnička druga strana umirenja duhova i globalnog uspavljivanja.

Posle nas, požar

Došlo je do promene tek kada inženjer ne želi više da upražnjava posao inženjera koji podrazumeva da on organizuje rad drugih, ali i njegovo odbijanje podrazumeva da su radnici iz baze čiji rad on organizuje već doveli u pitanje svoju situaciju. Isto tako, nešto se menja tek kada odbijemo ono što država nama odbija, a ne kada tražimo još više onoga što država odobrava. Dokle god proleter (što je normalno) zahteva veći udeo u potrošnji, on dovodi u pitanje samo raspodelu.

Raskid nastaje kada se ljudi bez sredstava [les dépossédés], iz istog pokreta, dočepaju onoga što im je uskraćeno i ujedno to odbace, ne bi li stvorili drugu aktivnost kao nosioca drugačijeg “društvenog odnosa”. Komunari, članovi nemačkih Unija, španski seljaci i radnici 1936., italijanski proleteri posle 1969. i u različitoj meri argentinci 2001.-2002. pokušavali su da u isti mah oduzmu buržoaziji ono što su smatrali svojim i da sve to prevaziđu stvaranjem “nečeg drugog”, kako materijalnog tako i društvenog.

Ona “ništa vam mi ne dugujemo” bunovnika iz 2005. sadrži u sebi odbacivanje svega, pa i društvene promene. Društvu vraćaju samo ono što je ono njima dalo, prema njemu se ophode kao što se ono prema njima ophodi, u daš mi – dam ti odnosu i vraćaju udarac za udarac, trošak za trošak.

Kao što radnik koji štrajkuje da bi radio manje za veću platu kritikuje raspodelu plate i profita, ali ne i postojanje najamnog rada, novembarski palitelji ostali su na reakciji, čak i kada su kršili zakon i bivali debelo osuđivani. Diskurs o “zakonu” je konzervativan, jer polazi od principa da treba da delamo što je bolje moguće sa postojećim, ali njegovo kršenje nema radikalnu vrednost samo po sebi i može biti čist gubitak za sebe, za druge i za sve.

Sutra…

Tokom perioda štrajkova u kojem su se udružili crnci i belci čak je i Malkom Iks prešao put od zatucanog crnačkog nacioanlizma do otvaranja prema drugim kategorijama i drugim borbama. Mnogi su krenuli Malkomovim stopama posle njegove smrti (1965.), između ostalih i Crni panteri. Četrdeset godina posle, nakon što se zajedništvo akcije između proletera različitih boja kože i porekla pokazalo kao slabo, posebne organizacije u getoima su se podelile između dva simetrična tabora. Sa jedne strane je san, otelotvoren u Džeksonu, o integraciji crnačke sitne buržoazije u belačko društvo: na kraju krajeva, ipak su dva afroamerikanca postala šefovi armije i ministarstva. Sa druge strane je separatizam koji je zastupao Farakan, u čemu je donkle imao uspeha, zato što je prezrenima vraćao dostojanstvo.

Pozadina implozije predgrađa u Francuskoj bile su parcijalne borbe čije su se tekovine gubile. Nije baš da je pre većina tih borbi bila ofanzivna, ali su se zahtevi postavljali sa nadom da će se barem malo poboljšati budućnost. Zadovoljstvo posle njegovog ispunjenja krunisalo bi kolektivan napor koji je po sebi pozitivan. Danas su zahtevi sami sebi sadržina. Proleter se ne prepoznaje više ni u skoro jednoj borbi drugih proletera, posebno kada pripadaju sociološkoj kategoriji udaljenoj od njegove. Grupa koja je izvojevala nešto konkretno, posebno kada je to stabilnost zaposlenja [, važi kao privilegovana, a oni koji izbiju iz perifernih slojeva još više padaju u izolaciju. Bunovnici iz predgrađa nisu pokazali da se više ili manje solidarišu sa ostatkom proletarijata nego što to ovaj čini sa njima.

Nema izgleda da će se sadašnja realnost uskoro promeniti, nastaviće da izaziva revolte kao ovaj iz novembra 2005.; štrajkove da se zadrži izvojevano; pokušaje povratka na kejnezijansku politiku; nekoliko nasilnih štrajkova, ponekad ocenjenih kao samoubistveni; i ponovno okretanje, u mnogo manjoj meri, direktnoj akciji i samoorganizaciji. Ukratko, stalno rasparčavanje [segmentacija u originalu] društvenog pokreta. Ukoliko se taj pokret proširi, što je verovatno, sa isto toliko štrajkača i demonstranata kao i pre dvadeset ili trideset godina, onda nema pokazatelja da će dok dobija na veličini prevazići podele koje su mu danas svojstvene. U njoj jedva da ima struja koja se zalažu za komunizaciju.

Sadašnja situacija doima se slična onome što se oko 1848. smatralo uslovima za revoluciju. Ili još više kao ono što je Marks smatrao od 1850. pa nadalje da je propušteno 1848., ali što će kapitalistička ekspanzija, po njegovom mišljenju, da nadomesti. Jedan od ciljeva Kapitala bio je da pokaže da istorijsko stvaranje tih uslova potiče iz same prirode kapitala. Pa tako izgleda da bolje odgovaraju toj definiciji u 2006. nego 1867.: omasovljenje najamnog rada [une salarisation massive] na svim kontinentima, isto tako rasprostranjena degradacija prilika najamnih radnika (intenziviranje rada, smanjenje plata, rad sve više gubi svrhu i sve više se pojavljuje kao svoja apstrakcija), što znači moguće ujedinjene veoma velikog broja ljudi bez sredstava [dépossédés] koji su “na kraju” postali većina ljudskog roda, u sistemu koji je vidljivo postao globalan, te je zbog toga sposoban da ujedini protiv sebe potlačene starih i novih industrijskih zemalja kao i milijarde “nezvaničnih” proletera.(17)

Međutim, ne nazire se revolucija ili pokret, bez obzira koliko malo bio konsekventan, koji tome teži.

Jedan bitan razlog, ali ne i jedini, jeste što proleteri postoje samo kolektivno i kroz određena dela. Raspodela nemaštine [le partage d’une dépossession] nije dovoljna. Kao pojedinac proleter može dugo da ostane bez posla, ali mu nije svejedeno da li može ili ne može da nađe posao i da li njegovi roditelji, prijatelji ili komšije proživljavaju sličnu situaciju.

Zasigurno, borba protiv izrabljivanja nije sama po sebirevolucionarna. Možeš se boriti protiv izrabljivanja i samo poboljšavati izrabljivanje . Naime, kapitalizam preokreće otpor u svoju korist i to ume već skoro dva veka. Komunistički pokret, koji je naumio da do pobede dođe otporom rada njegovoj organizaciji od strane kapitala, do sada se udavio u tim otporima.

Ljudi koji trajno, ili čak definitivno, gube vezu sa radom do tačke da se od njega otkačuju ne bi li sa njim još samo održavali negativan odnos, prekidaju vezu [délier, bukvalno: odvezuju se] sa mogućim univerzalitetom proleterskih uslova. Ako je rad zatvor, onda je to i doživotna nezaposlenost.

Nijedna nemaština [dépossession], ma kako “radikalna”, ne izlaže tako dobro kapitalističku realnost kao kada ljudima bez imovine [dépossédés] ne dopušta neki drugi način da dođu do društvenosti sem revolucije. Niko ne živi izvan društva. U svetu koji je izgrađen oko rada, oni koji nisu više socijalizovani radom, socijalizovani su potrošnjom, koja razdvaja i deli. Gledatelji futbalskog meča i nosioci markirane odeće nemaju ništa zajedničkog što bi ih ujedinilo, već su samo grupa protiv grupe. Navijači jednog kluba napadaju ili vređaju navijače drugog. Ljudi koji vole markirano preziru one koji ga ne nose ili još gore, trzaju sa drugog još elegantniju košulju. Da bi se stvorila solidarnost koja nadmašuje porodicu, bandu ili klan nije dovoljna zajednička akcija: ta zajednica mora još pride da se okuplja oko nečeg drugog osim sopstvene odbrane ili poboljšanja svojih uslova.

Reference:

[1] Dva mladića su doživela strujni udar bežeći od policije što dosta govori o strahu koja ova izaziva [bukvalno: održava, možda bolje širi?] i o čemu ljudi iz centra grada nemaju pojma. O ovim četvrtima, pogledati dva prva filma od Fransoa Rišea (J.-François Richet): Etat des lieux i Ma cité va craquer.

[2] Pogledati članke od D. Motea (D. Mothé) u Socialisme ou Barbarie

[3] “Bogataški geto” je oksimoron. Stanovnik geta ima poteškoća da iz njega izađe: što nije slučaj sa vlasnikom jednog lepog stana u Noiliju (Neuilly).

[4] Može biti da je obezvređivanje [devalorizacija u originalu] industrijskog rada uopšteno gledajući i posebno fizičkog rada [uopšteno & posebno – in general & in particular, kako ide ova konstrukcija?] jaka tendencija našeg vremena, ali ona ne sprečava da se ponovo otkriju prednosti “stare” industrije kada se za to ukaže potreba: Javna ponuda za kupovinu akcija Mital grupe Arseloru potseća na važnost, umeće i iskustvo [know-how] kategorija koje su zadnjih trideset godina predstavljene kao breme, kočnica stvaranju vrednosti – radnici u proizvodnji čelika [sidérurgistes]. Jednog dana će koncept “postindustrijskog društva” izgledati isto toliko daleko od stvarnosti kao i “kraja rada”. Sve se to razvija u kapitalizmu, počevši u odnosu kapital-rad. Sistem savladava krize samo tako što radništvu vraća njegovu ulogu. Rad je nužno zlo kapitala. Njegova bolja eksploatacija ne znači da se njegovi troškovi svedu na minimum ili da se prema radniku sistematično odnosi kao delovima koji se bacaju posle upotrebe [composant à jeter après usage, delovi za kratkotrajnu upotrebu?].

[5] Pogledati knjigu objavljenu kod L’insomniaque kao zbirka tekstova i života od A. Jakoba (A. Jacob).

[6] A. Paz, B. Duruti, Les Editions de Paris, 2000.

[7] “Le déclin et la chute de l’economie spectaculaire marchande”, SI, 10 broj, 1966. Pogledati isečak iz broja 7 koji smo ovde izneli da se uporedi sa današnjom epohom.

[8] Svakako za trenutak [Pour le moment au moins], pogledati [4]

[9] G. Ali (G. Aly), Comment Hitler a acheté les Allemands, Flammarion, 2005. (originalan naslov: L’Etat populaire hitlérien). Prvi deo najviše objašnjava [može li ovo malo elegantnije?]. Od istog autora, sa S. Heimom, Les Architectes de l’extermination, Calmann-Lévy, 2006.

[10] O uspehu štrajka u jednoj bretonskoj fabrici za pakovanje artičoka, pogledati La Lettre de Mouvement Communiste, broj 18, 2005. Broj 19 je posvećen takođe nemirima. Bez druge napomene: BP 1666, Centre Monnaie 1000, Bruxelles 1, Belgija.

[11] Websterov rečnik daje primer: aid to the victims was simply a matter of common decency. Pomoć žrtvama životnog ili društvenog udesa u današnjim socijalnim stanovima se ne podrazumeva, sem u nekom televizijskom maratonu. Ako minimalna međusobna pomoć nije već utihnula, ona se upražnjava pre svega kada se živi kao spektakl [da li ovo može da prođe ili je bukvalan prevod? doživljava je možda pogrešan prevod? proživljava? ]. Mi nismo više kolektivni kovači svojih života, već žrtve koje se međusobno ispomažu putem posrednika koji nam izmiču.

[12] Looks and Smiles, film Kena Loaha (Ken Loach), 1981. Pročitati takođe sećanja od Ž. i Ž. Denisa (J. et J. Dennis), Un peu de l’âme des mineurs du Yorkshire, L’Insomniaque, 2005.

[13] Šta god da se priča okolo [Quoique répandue], ova situacija nije ni svuda ista [uniforme, da li je ovo dobar prevod?], a ni neizbežna. U blizini Rima, jedan od najvećih socijalnih naselja na svetu, “baraka” duga ceo kilometar, u kojoj je skoro čitav jedan sprat već godinama ilegalno naseljen živi u relativnom miru i harmoniji uz međusobnu pomoć i zajedničke aktivnosti. Istina je da je Italija jedna od retkih zamalja koja se odupire fast fudu.

[14] Pogledati dela od Cl. Dunetona, posebno La Mort du français

[15] Iskoristiću priliku da ukažem na knjigu Ž.-Manuela Tremonda (J.-Manuel Traimond), Dissection du masochisme organisé. Approches libertaires, Atelier de Création Libertaire, Lion, 2005.

[16] Ovo preduzeće je navodno prvo obećalo pa posle zaboravilo da zaposli lokalnu radnu snagu.

[17] O “nezvaničnim” proleterima pogledati tekst od M. Dejvisa (M. Davis), Planet of Slums objavljen u New Left Review i vrlo često reizdavan.

Marxova teorija razvoja kapitala nastala je iz njegove kritike
teorije vrednosti laissez-faire
kapitalizma. Da bi mogao da pruža
regularne i pravilne rezultate, tržišni automatizam pretpostavlja
postojanje principa na kojem se zasniva razmena, principa kojim
se objašnjavaju cene i njihove promene. Data cena se može pod
uticajem ponude i tražnje menjati, ali i dalje ostaje pitanje šta
određuje cene. Za klasične ekonomiste cena je bila izvedena iz
vrednosti, a vrednost je bila određena društveno potrebnim rad­nim vremenom sadržanim u robama. Nije bilo potrebno polemisati sa ovim objašnjenjem koje nije isključivalo ni one specifične slu­čajeve u kojima cena nema veze sa radnim vremenom. U svakom
slučaju, Marx je prihvatio radnu teoriju vrednosti kao najbližu
aproksimaciju stvarnim procesima evalvacije koji leže u osno­vi cena.
Za Marxa unutrašnje protivrečnosti proizvodnje kapitala ni­su „ekonomskog” karaktera, u buržoaskom smislu te reči. Njega
ne interesuju odnosi ponude i tražnje na tržištu, već uticaj dru­štvenih proizvodnih snaga na proizvodne odnose društva, tj. uti­caj rastuće produktivnosti rada na proizvodnju vrednosti i viška
vrednosti. Slaveći je kao proizvod samog kapitala, buržoaska teo­rija odvaja rastuću produktivnost od njenih društvenih implika­cija. Kod Marxa ta rastuća produktivnost jeste nezavisno promenljiva varijabla koja određuje sve druge u sistemu ekonom­skih odnosa.
Kakva god bila regulativna moć konkurencije i kakve god bi­le snage ponude i tražnje, u krajnjoj instanci, sa stanovišta raz­voja, jedino je važna rastuća produktivnost rada. Ona vrši mate­rijalnu transformaciju društva, a materijalne promene deluju na
sve društveno-ekonomske odnose. Poseban značaj rada i njegoveproduktivnosti u Marxovom načinu mišljenja doveo je do otkri­ća sasvim određene tendencije u akumulaciji kapitala, tendencije
koja je razotkrila kvalitativne promene u procesu ostvarivanja
kvantitativnih. Marx je tako mogao da pokaže da se kapitalistički
„mehanizam ravnoteže” i sam menja u toku akumulacije kapitala
i da upravo akumulacija određuje i menja tržišne snage ponude i
tražnje pošto se zakoni tržišta stvaraju i potvrđuju u širim okvir­ima razvojne „neravnoteže” između društvenih proizvodnih snaga
i kapitalističkih odnosa proizvodnje.
Marx je našao da je teorija vrednosti nezamenljiva kao objaš­
njenje razvojnih tendencija proizvodnje kapitala, u stvari da pred­stavlja jedinu „racionalnu osnovu političke ekonomije”. On je,
naravno, bio potpuno svestan činjenice da sam društveni proces
rada nema ničeg zajedničkog bilo sa vrednošču bilo sa cenom, već
jedino sa vremenskim trošenjem fizičkih i mentalnih sposobnosti
radnog stanovništva, i da su „vrednost” i „cena” fetišizirane kate­gorije postojećih društvenih odnosa proizvodnje. Nije, međutim,
bilo dovoljno samo ukazati na to da su vladajuće ekonomske ka­tegorije takve da i same zahtevaju objašnjenje, odnosno da je celokupna buržoaska ekonomska „nauka” jedino <u stanju da potpuno
jasne potrebe društvene proizvodnje <i raspodele učini opskurnim.Da bi se mogla stvoriti teorija razvoja kapitala, bilo je nužno prihvatiti kao ispravan određeni regulatorni princip — koncept
vrednosti — koji se najviše približava realnosti izražavanjem
stvarnih potreba, i koji istovremeno u sebi sadrži i postojeće
ravnotežne tendencije tržišnog mehanizma.
Sa stanovišta radne teorije vrednosti, razmenska vrednost
roba opada sa rastućom produktivnošću rada. Kapitalistička pro­izvodnja je, time što se proizvode robe, proizvodnja razmenske
vrednosti; njen cilj je višak vrednosti kao dodatna razmenska
vrednost. Višak vrednosti predstavlja razliku između razmenske
vrednosti radne snage i njene stvarne proizvodne sposobnosti. To
je vremenski odnos između rada potrebnog za održavanje i re­
produkciju radnika i rada koji pripada kapitalistu u obliku viška
vrednosti realizovanog u vidu profita. Posmatrano sa stanovišta
kapitalista, samo uvećanje produktivnosti je besmisleno ukoliko
ne predstavlja i porast viška vrednosti. Uvećanje viška vrednosti
se dakako omogućuje povećanjem produktivnosti, ali to uvećanje
istovremeno znači i menjanje odnosa između potrebnog i viška
rada. Manje ovog prvog pripada radniku a više potonjeg kapi­talistu. Porast produktivnosti i viška vrednosti i akumulacija kapi­tala, svi zajedno predstavljaju jedan te isti proces koji podrazumeva veće i brže investiranje kapitala u sredstva za proizvodnju
nego u radnu snagu. U Kapitalu Marx daje vrednosni model raz­voja kapitala koji sačinjavaju teorijski pojmljivi entitet „ukupni
kapital; i njegovi društveni agregati: najammna, prolit i investi­cije. Društveni proces reprodukcije se tu prikazuje kao proces
akumulacije kapitala, tj. implicira reprodukciju u uvećanoj razmeri. Kapital uložen u radnu snagu Marx je nazvao „promenljivi kapital; zbog njegove sposobnosti da stvara višak vrednosti, a time
i dodajni Kapital. Kapital uložen u sredstva za proizvodnju nazvao
je „postojani Kapital”. Odnos ova dva dela, kako u tehničkom
tako i u vrednosnom smislu, on je nazvao „organski sastav kapita­la”. Akumulacija predstavlja rastući organski sastav kapitala, tj. vi­še postojanog a manje promenljivcg kapitala. Pošto se prolit obra­čunava na ukupno predujmljeni kapital on nužno pokazuje tenden­ciju opadanja pošto onaj deo celine koji je jedino u stanju da
proizvede višak vrednosti postaje relativno sve manji. Ovaj pro­ces, međutim, istovremeno označava i rastuću sposobnost izvla­čenja većeg viška vrednosti, oime se anulira „tendencija” opada­nja profita i pruža osnov, razlog i smisao za sam proces. Prema
Marxu, dakle, razvijanje društvene produktivnosti rada u kapita­lizmu se izražava ,,s jedne strane u tendenciji za progresivnim
padanjem profitne stope, a s druge strane u stalnom porastu
apsolutne mase prisvajanog viška vrednosti ili profita; tako da u
celini relativnom opadanju promenljivog kapitala i profita odgo­vara apsolutno uvećanje jednog i drugog. Ovo dvostrano dejstvo,
kako je pokazano, može da se predstavi samo u porastu celokupnog kapitala u bržoj progresiji nego što je ona u kojoj pada
profitna stopa”1.
„Apstraktni zakon” da se rastuća produktivnost rada izraža­va u padajućoj profitnoj stopi, istovremeno kompenziranoj ra­stućom masom viška vrednosti, možda izgleda kao potpuno bemislen dok god su kapitalisti u stanju da vrše akumulaciju. Me­đutim, odsustvo stvarnog opadanja profitne stope ne poništava va­ljanost vrednosnog modela razvoja kapitala u kojem profitna stopa pokazuje tu tendenciju opadanja. Da bi se to opadanje poka­zalo, potrebno je, istina, pretpostaviti postojanje kapitalističkog sstema sa rastućim organskim sastavom kapitala i nepromenjenom
stopom eksploatacije ili, kad se razmatra rastuća stopa viška vred­nosti, pretpostaviti zatvoreni sistem sa datom količinom radne
snage u kojem neprestani proces akumulacije, zahtevajući sve više
viška rada, vodi potreban rad ka nuli. To su nerealni uslovi. Me­đutim, realni su proces akumulacije i rastući organski sastav kapi­tala. I mada kapitalisti nisu svesni
tendencijskog
pada profitne
stope, oni ipak prolaze kroz periode opadajuće profitabilnosti ko­je karakteriše opadajuća stopa akumulacije. Same po sebi, ove cinjenice niti potvrđuju niti negiraju Marxovu teoriju; one jedno­stavno liče na vrednosnu shemu razvoja. Uostalom, po Marxovoj
sopstvenoj pretpostavci, vrednosne sheme akumulacije samo postuliraju mogućnost kriza „razmatranjem oblika koje kapital dobija na različitim stupnjevima svoga razvitka. Nisu, dakle, izlo­ženi odnosi u čijim granicama se vrši stvarni proces proizvodnje”2.
U stvarnom svetu proizvodnje kapitala ne može se očekivati
da će kapitalizam propasti zbog akumulacije ili, što se svodi na
isto, zbog
tendencijskog
pada profitne stope. Do okončanja akumu­lacije može doći samo onda ako stvarno postojeći društveni
uslovi isključuju mogućnost dovoljnog uvećanja viška vrednosti za
dalju ekspanziju kapitala ili ako akumulacija kapitala dostigne
tačku nakon koje bi dalje uvećanje kapitala pružalo isti ili čak i
manji višak vrednosti. Pošto ni jednu od ovih alternativa nije
moguće predskazati na temelju sadašnjeg stanja proizvodnje ka­pitala, Rosa Luxemburg je bila potpuno u pravu smatrajući da je
ideja o propasti kapitalizma zbog opadajuće profitne stope krajnje
nerealna. Po njenom mišljenju, „propadanje kapitalizma usled
opadajuće profitne stope bi trajalo veoma dugo, možda isto toliko
koliko i hlađenje Sunca”3.
Primedbe Rose Luxemburg, mada tačne, ne pogađaju sušti­nu stvari pošto je „samouništenje” proizvodnja kapitala — usled
opadajuće profitne stope i na način kako je to objašnjeno u vrednosnom modelu ekspanzije kapitala — trebalo da posluži za razumevanje procesa formiranja kapitala u datim i konkretnim uslo­vima i ne predstavlja ovaj proces samo ovaj put prikazan na uopšteniji način. Marx, uostalom, ne prestaje sa ukazivanjem na to da se nikakva predviđanja stvarnog sveta ne mogu direktno izvesti
iz vrednosnog modela stvaranja i razvoja kapitala. Sve stvarne
krize kapitalizma moraju se, po njegovom mišljenju, objasniti po­moću empirijski datih uslova, „iz stvarnih kretanja kapitalističke
proizvodnje, konkurencije i kredita”4.
Marxova teorija akumulacije ne poseduje trenutnu i direktnu
vezu sa stvarnim procesom stvaranja kapitala. Stalno se mora
imati na umu razlika između vrednosnog modela i stvarnosti. Pi­tanja koja iskrsavaju unutar samog modela ne mogu se objasniti
pojavama koje nastaju samo u stvarnosti, a rešenja problema
stvarnoga sveta ne mogu se naći u vrednosnom modelu razvoja.
Pa -ipak, apstraktni vrednosni model ekspanzije kapitala ima svoju
svrhu. On ukazuje na to da, nezavisno od konkurencije kao po­kretačke snage razvoja kapitala u uslovima tržišne realnosti, proizvodnja i akumulacija viška vrednosti nalaze svoj ograničavajuć
element u dvojakom karakteru proizvodnje kapitala (upotrebna
i razmenska vrednost). Ovaj se ograničavajući element može prevazići jedino neprekidnim širenjem kapitala i kapitalističkog na­čina proizvodnje. Prema Marxu, osnovna protivrečnost kapitaliz­ma sadržana je u sukobu između širenja proizvodnje i stvaranja
vrednosti. ,,U sasvim opštim crtama protivrečnost se sastoji u
tome što kapitalistička način proizvodnje sadrži tendenciju za
apsolutnim razvitkom proizvodnih snaga, ne uzimajući u obzir
vrednost i u njoj sadržani višak vrednosti, ne uzimajući u obzirni društvene odnose u čijem se okviru kapitalistička proizvodnja
zbiva; dok s druge strane ima za cilj održanje postojeće kapital–vrednosti i njeno oplođavanje u najvećoj meri”\ Bezuslovan raz­voj proizvodnje u okrilju konkurencije može dovesti do situaci­je u kojoj dalje uvećanje upotrebnih vrednosti ne hi više odgo­varalo vrednosnom uvećanju kapitala, pa bi iz tih razloga moralo
biti privremeno obustavljeno. Upravo u ovom smislu Marx proklamuje da „prava granica kapitalističke proizvodnje jeste sam kapital, jeste to: što se kapital i samooplodavanje njegove vrednosti
ispoljava kao polazna i završna tačka, kao pobuda i svrha proiz­vodnje … koji guraju na neograničeno uvećanje proizvodnje.
Sredstvo — bezuslovni razvitak društvenih proizvodnih snaga rada — dolazi u neprekidni sukob sa ograničenom svrhom, oplođavanjem vrednosti postojećeg kapitala”6.
U Marxovom apstraktnom vrednosnom modelu akumulacija,
pod pretpostavkom određenih ograničavajućih uslova, vodi ka
konačnom nestajanju viška vrednosti. Mada se ovi pretpostavljeni
uslovi u stvarnosti neće pojaviti, jasno je da za sve kapitale, sve
nacionalne kapitale i za celokupni kapitalizam postoje u bilo kom
datom momentu sasvim određene granice njihovog profitabilnog
širenja. Ne samo tržište već celokupna društvena situacija, sa
svim svojim razgranatim posledicama, povremeno predstavlja ogra­ničavajući faktor ekspanzije kapitala. Pošto nije moguće izračunati
i odrediti kada će ekspanzija jednog ili svih kapital dostići svoje
granice u datim, određenim društvenim uslovima, postojanje ogra­ničavajućih faktora se moralo pretpostaviti kako bi se razotkrio
proces o kojem se ovde govori, kako bi se objasnilo njegovo zna­čenje.
Prekomerna akumulacija kapitala uvek predstavlja krajnjutačku
perioda akumulacije u kojem je uvećavanje proizvodnje pra­tilo ekspanziju kapitala. Kada postojeći uslovi eksploatacije one­
moguće dalje profitonosno širenje kapitala dolazi do krize koja,
naravno, dovodi do onih procesa koji uklanjaju privremene pre­preke daljoj akumulaciji. Ali reorganizacija celokupne strukture
kapitala do koje u ovom procesu dolazi postavlja nove granice
unutar novih uslova karakterističnih za jedan drugi period. Nema,
međutim, razloga zašto bi se moralo pretpostaviti da će se uslovi
proizvodnje uvek menjati na takav način da zadovolje potrebe
širenja kapiatla; utoliko manje što su uslovi proizvodnje opšte-
društveni uslovi, dok je potreba za širenjem kapitala posebna po­
treba vezana isključivo za eksploatatorski odnos rada i kapitala.
Marxova apstraktna teorija razvoja kapitala, mada nije u sta­nju da pruži predviđanje konačnog kraja kapitalizma, veoma je
značajna pogotovo kao instrument u borbi protiv stalne iluzije da
kapitalizam može da obezbedi ono stanje mira i ravnoteže koje
nam buržoaski apologeti nude kao jedinu nadu budućnosti. Ona
nam pomaže da shvatimo zašto sve konkretne protivrečnosti sa
kojima se susrećemo u stvarnosti ne mogu biti tretirane kao slu­čajne ili lako popravljive manjkavosti. Ove poteškoće, bilo poje­
dinačno bilo kao oblik razvoja, posledica su određene tendencije
u samoj akumulaciji kapitaia. Marx je pisao da „sa shvatanjem
povezanosti stvari ruši se pre praktičnog sloma svaka teorijska vera u permanentnu nužnost postojećeg poretka”. Nejasnost nje­gove teorije je istovremeno i slabost i njena snaga, ali, iznad sve­ga, to je bio jedini način na koji se kapitalistički razvoj mogao
shvatiti.

Opadajuća profitna stopa i uzroci sa suprotnim dejstvom

Postoje marksisti koji su Marxove nalaze vezane za vrednosni model širenja kapitala projicirali na stvarni svet i na formi­ranje kapitala do kojeg u njemu dolazi. U vezi sa tim mora se
priznati da ni Marx ni čovek koji je njegov II i III tom
Kapitala
pripremio za štampu nisu uvek pravili dovoljno jasnu razliku iz­među stvarnog kapitalističkog sveta i njegovog pojavnog oblika
u teoriji vrednosti. Ali, dok se kod Marxa ovo može tumačiti kao
literarna, stilska manjkavost, za neke od njegovih sledbenika
„zakon vrednosti” kao ekonomski izraz dijalektike označava ga­ranciju sloma kapitalizma.8 Marxova kritika političke ekonomije
postaje ideologija neminovnosti socijalizma. Kao takva, i teorija
sloma je doživljavala svoje uspone i padove uporedo sa kapitali­stičkim kretanjem iz depresije u prosperitet, iz relativne stabilno­sti u opštu krizu. Međutim, i u periodima kad je ova teorija naj­
više bila u modi priznavalo se da protivrečna proizvodnja vred­nosti, koja trku za profitom pretvara u njegovo opadanje, nema
svoju sliku u neposrednoj realnosti. Osnovnu tendenciju kapita­lizma, tvrdilo se tada, sputavaju i koče uzroci sa suprotnim dejstvom. Međutim, pošto sve ove uzroke sa suprotnim dejstvom
nadjačava „zakon vrednosti”, verovalo se da će oni tokom vre­mena slabiti i ono do tada neprimetno padanje profitne stope bi
se pretvorilo u stvarni pad koji bi uništio kapitalistički sistem.
Gillmanova knjiga postavlja pitanje padajuće profitne stope u
odnosu na savremeni kapitalizam. On ukazuje na to da je o ovom
pitanju „do sada raspravljano uglavnom na teorijskom planu”,
što je, naravno, i jedini način na koji se o ovom pitanju uopšte
može raspravljati. Gillman, međutim, pokušava ovim pitanjem da se pozabavi ,4 na teorijskom i na istorijsko-statističkom pla­nu”, i tu on otkriva da ,,u godinama pre prvog svetskog rata
istorijski podađ u potpunosti podržavaju Marxove teorije; nakon
tog rata posmatrane vremenske serije podataka se ponašaju su­protno Marxovim očekivanjima”. Gillman se pita da li je njegov
postupak ili njegovi podaci izvor greške ili je pak Marx bio u
pravu u pogledu konkurentskog kapitalizma, a nije bio u pravu
za period monopolskog kapitalizma, pogotovo ,,u pogledu uzro­ka sa suprotnim dejstvom koji su se u ovom (monopolskom) periodu pojavili kao efikasne kočnice tendenciji padanja profitne
stope”.
Gillmanova reformulacija Marxovog „zakona padajuće profit­ne stope” je, na žalost, pogrešno prikazivanje jer on tvrdi da sto­pa profita pada „pošto težnja ka neograničenoj akumulaciji ka­pitala remeti potencijal kapitalistički određenog tržišta potrošnih
dobara gde se jedino profiti i mogu realizovati” (4)9. U Marxovoj
teoriji, međutim, profitna stopa pada čak i pod pretpostavkom
nepostojanja problema realizacije jer se stvar postavlja kao odnos
narastanja proizvodnje i uvećanja vrednosti a ne kao problem
realizacije. Realizacija viška vrednosti je problem konkretne tržiš­ne situacije a ne apstraktne vrednosne analize. Već na samom početku, kao uostalom i u celoj knjizi, Gillman prelazi iz apstraktne
vrednosne analize u konkretne odnose proizvodnje i raspodele, i
vice versa,
potpuno nesvestan toga da čini nešto nedozvoljeno.
Otuda on i ne primećuje da njegovo razlikovanje konkurentskog
i monopolnog kapitalizma nema nikakvog značenja za tendencijski
pad profitne stope pošto se ova odnosi na „ukupan kapital” te,
dakle, ima punovažnost u svim etapama razvoja kapitala, bez ob­zira na pitanja konkurencije i monopola. Konačno, i suprotno
onim teoretičarima koji su čekali da se uzroci sa suprotnim dejst­vom padajućoj profitnoj stopi do kraja iscrpe. Gillman ukazuje na
to da se stvarni pad profitne stope u ranijem periodu širenja ka­pitala i činjenica da ona više ne pada, možda -može objasniti
pomoću ptomenljive efikasnosti tih uzroka sa suprotnim deistvom.
Prema Marxu, „isti uzroci koji izazivaju padanie opšte pro­fitne stope izazivaju protivna deistva koja koče padanje, uspora­vaju sa i delimično parališu”. Uzroci sa suprotnim dejstvom tendenđjskom padanju profitne stope, onako kako ih je naveo Marx,obuhvataju: povišenje stepena eksploatacije rada, obaranje najam­nine ispod njene vrednosti, pojevtinjavanje elemenata postojanog
kapitala, relativnu prenaseljenost, spoljnu trgovinu i uvećanje ak­cijskog kapitala.11 Govoriti o „tendencijskom padanju profitne
stope” i „uzrocima sa suprotnim dejstvom” ovom padanju znači
istovremeno govoriti i u kategorijama vrednosne analize i u kate­gorijama konkretne stvarnosti. Ovo je dopustivo jedino ako se
ima na umu da su samo „uzroci sa suprotnim dejstvom” stvarni
fenomeni koji svojim postojanjem otkrivaju neprimetnu tendenci­ju padanja profitne stope. Štaviše, Marxovi „uzroci sa suprotnim
dejstvom” mogu dobiti bitku protiv nekog konkretnog pada pro­fitnih stopa, mogu čak i uvećati datu profitnu stopu, ali je sve
to potpuno nezavisno od
„ tendencijskog
padanja profitne stope”
vezanog za rastući organski sastav kapitala.
„Uzroci sa suprotnim dejstvom” koje nabraja Marx nemaju
nikakve veze sa apstraktnom teorijom padajuće profitne stope;
oni jedino ukazuju na nepotpunost i nesređenost koji karafcterišu poslednji tom
Kapitala
objavljen nekoliko godina nakon Marxo­ve smrti. Povišenje stepena eksploatacije rada i pojevtinjavanje
elemenata postojanog kapitala i nisu u pravom smislu reci „uzro­ci sa suprotnim dejstvom” tendencijskom padanju profitne stope.
Njih je od ove potonje moguće odvojiti samo u onom smislu u
kojem je moguće razlikovati dve faze u cikličnom radu srca, tj. imaju se posmatrati kao jedinstveni momenat u akumulaciji kapi­tala. Da će rastući organski sastav kapitala dovesti do relativne
prenaseljenosti, to je potpuno jasno, ali ova relativna prenaselje­nost teško da može da posluži kao „uzrok sa suprotnim dejstvom” padajućoj profitnoj stopi. Ona to, međutim, čini, prema
Marxu, usled toga što stvara novu zaposlenost u industriji sa ni­skim organskim sastavom kapitala i na taj -način podiže prosečnu
profitnu stopu. Ali procesu konkurencije, koji i dovodi do stva­ranja prosečne profitne stope, nema mesta u Marxovoj apstraktnoj
analizi vrednosti jer se tu govori o ukupnom kapitalu. Iz istih raz­loga se i „spoljna trgovina”, da ne govorimo o „obaranju najamnine ispod njene vrednosti” i „uvećanju akcijskog kapitala”, mora
isključiti iz teorije koja je
zasnovana na zakonu vrednosti.
U stvar­nosti, naravno, dolazi do stvaranja novih industrijskih grana sa
niskim organskim sastavom, neki radnici su plaćeni ispod vred­nosti i spoljna trgovina je vrlo često veoma unosan posao. Ove stavke, međutim, imaju smisla samo u sklopu stvarnih kretanja
kapitala a ne i u sklopu opšte teorije akumulacije zasnovane na
zakonu vrednosti.
„Uzroci sa suprotnim dejstvom”, koje spominje Marx, ili
unazađuju rast organskog sastava kapitala, uvećavaju stopu viška
vrednosti ili pak deluju istovremeno u oba ova pravca. Sta se,
dakle desilo sa „zakonom padanja profitne stope”? Marx na to
pitanje ne daje odgovor; ne daje ga ni Gillman. Ovaj drugi se,
umesto odgovora, bavi statističkim ispitivanjem „zakona”. On
primećuje, naravno, da „raspoloživi statistički podaci nisu baš pot­
puno pogodni za tu svrhu” — tvrdnja koja ‘kaže daleko manje
nego što bi bilo potrebno — „pošto kapitalistička preduzeća ne
prijavljuju, niti državne agencije obrađuju, svoje statističke podat­ke na takav način da odgovaraju marksističkim kategorijama”.
Niti bi, da dodamo sa naše strane, oni to i mogli upravo i kad
bi pokušavali pošto odnosi cena nisu direktni izvodi odnosa vrednosci. Iznad svega, upozorava nas Gillman, „ovi statistički podaci
nam ne omogućavaju odvajanje faktora koji deluju na proizvodnju
viška vrednosti od onih koji utiču na njegovu realizaciju, što bi
jedna potpuna provera Marxovog zakona, onakvog kakvo ga je
on formulisao, zahtevala” . Ipak, „sa ovim ogradama na umu”,
on je mišljenja da „se ti podaci mogu obraditi na takav način da posluže kao prilično dobra aproksimacija za proveravanje pretpostavki koje se nalaze u osnovi zakona” (31).
Pošto nam nije namera da dovodimo u sumnju Gillmanovu
obradu statističkih podataka, ponovićemo samo rezultat: Marxov
„zakon” je u američkom kapitalizmu do 1919. godine našao svo­ju empirijsku potvrdu ,,u slabilizirajućoj tendenciji stope viška
vrednosti i u padajućoj stopi profita inverzno povezanoj sa rastu­ćim organskim sastavom” (59). Izgleda da je Marx znao više nego
što je bio u stanju da izrazi ili je, možda, sasvim slučajno i sa
puno sreće pretpostavio stvarno dugoročno padanje profitne sto­pe. S druge strane, padajuća profitna stopa koju otkriva Gillma-
nova statistička procedura možda nema ništa zajedničko sa Marxovim „zakonom padajuće profitne stope” do koje dolazi zbog
rasta organskog sastava kapitala, već predstavlja lokalnu osobenost razvoja kapitala u Americi, sasvim nezavisno od „opšteg
zakona kapitalističke akumulacije”. Nema načina kojim bi se to
moglo proveriti i utvrditi, te ocena Gillmanovih podataka ostaje
stvar interpretacije. Zavisi u prvom redu od predrasuda u pogle­du načina formiranja kapitala da li će se ovi podaci tumačiti kao „dokaz” valjanosti Marxovog „zakona” ili pak „dokaz” njegove
suprotnosti. Na primer, ako „zakon” prestaje da važi 1919. godi­ne, neko bi vrlo lako mogao tvrditi da je tek u to vreme američki
kapitalizam poptuno čvrsto stao na noge, te da bi se period pre
toga mogao posmatrati kao razdoblje bremenito svim poteškoća­ma koje prate izrastanje kapitalizma, koji, uprkos naglom rastu
organskog sastava kapitala, još nema mogućnost potpunog učest­vovanja u stvorenom višku vrednosti. Upravo zbog toga što su
stvaranje i raspodela viška vrednosti, kako na domaćem tako i na
svetskom tržištu, dva različita procesa, i zbog toga što, kao što to
i sam Gillman ističe, njegovi statistički podaci ne čine razliku iz­
među stvaranja viška vrednosti i njegove realizacije, padajuća pro­fitna stopa — ona koja se uočava iz izveštaja američkog poslovnog svet — ne daje odgovor na pitanje da li je ili nije došlo do
padanja profitne stope u Marxovom smislu.
Postoje različiti sasvim određeni razlozi koji su ograničavali
mogućnost stvaranja profita američkih kapitala u uslovima domi­nacije evropskog kapitalizma na svetskom tržištu devetnaestog veka. I, nasuprot onom što tvrdi Gillman, „uzroci sa suprotnim
dejstvom” su u to vreme bili snažnije izraženi nego u kasnijem
periodu. Brz rast organskog sastava kapitala ukazivao je i na brzo
uvećanje viška vrednosti, kako skraćenjem potrebnog tako i pro­
dužavanjem viška radnog vremena. Dok se može tvrditi da je
delovanje spoljne trgovine u suprotnom pravcu bilo manje efikas­no u prvoj etapi razvoja nego u periodu američkog imperijalizma,
time je jedino rečeno da je ovaj faktor u to vreme bio srazmemo
efikasniji za evropske privrede a na štetu američkog kapitala.
Svetski kapital bi bio najpribližniji konceptu „ukupnog kapitala”
na koji se odnosi padajuća profitna stopa. Međutim, podaci o
svetskom kapitalizmu kojima se ne raspolaže upravo i kad bi
stajali na raspolaganju bili bi u istoj onoj meri irelevantni za pro­blem padajuće profitne stope kao što je i istorijsko-statistički materijal koji se odnosi na američki kapitalizam.
Prema Gillmanu, bar što se tiče američkog monopolnog ka­pitalizma, sve je to stvar prošlosti. Isti statistički postupak, koji
je prvo pružio rastući organski sastav i padajuću profitnu stopu,
pokazuje da, od 1919. godine, odnos postojanog i promenljivog
kapitala „ima tendenciju konstantnosti ili čak i pada. Stopa viš­ka vrednosti, kao po pravilu, težila je ka usponu, i to skokovito. A
stopa profita, umesto da pada, težila je ka usponu” (str. 59). To
navodno protivreči Marxovom „zakonu” ali, i umesto da kaže da je Marx pogrešio, Gillman radije zauzima stanovište „da tradicionalna
formula
.. . kojom se želi demonstrirati delovanje za­kona ne važi u ovim novim uslovima .. . jer je izražena . .. previ­še kruto da bi odrazila uticaj nove tehnologije i novih oblika
organizacije poslovanja na proizvodnju i realizaciju viška vredno­sti” (str. 60—61).
Promene o kojima govori Gillman svode se na „sazrevanje
institucije monopolnog kapitalizma; revoluciju u tehnologiji pro­
izvodnje koja je uvećala produktivnost rada a da pri tome nije
zahtevala relativno veliki dodatak postojanog kapitala; i na ra­stuće troškove poslovanja — rastuće troškove realizacije viška
vrednosti u svom prvobitnom obliku, tj. na dobijanje novčanog
kapitala prodajom roba” (str. 67). Nakon prvog svetskog rata,
bar tako nam kaže Gillman, industrijska delatnost se koncentrisala na „iznalaženje unutrašnjih rezervi i povećanje korišćenja ka­paciteta, na standardizaciju delova ,proizvoda i procesa, na
povećanje efikasnosti fabrika i radnika i na razvijanje sekundar­nih proizvoda” (str.
75).
Mada bi se mogla staviti primedba da
je ovaj proces „racionalizacije” bio i ranije, Gillman tvrdi da je
on sad doveo do
„ kvalitativne
promene u karakteru postojanog
kapitala koja je bila prikrivena i njegovim
tradicionalno kvanti­tativnim
izrazom” (str. 80). Nova tehnologija je uštedama u ka­pitalu i radu dovela do povećanja stope viška vrednosti a da pri
tome nije uvećan organski sastav kapitala, čime je eliminisan za­kon padajuće profitne stope. Međutim, pošto nova tehnologija
„težnja minimiziranju upotrebe sirovina po jedinici proizvoda i
ka produžavanju veka postojanog kapitala, ona isto tako teži, na
dugi rok gledano, i ka minimiziranju tražnje investicionog kapi­tala . . . i stvara novi tržišni problem . . . i intenzivira problem realizacije viška vrednosti” (str. 81). Ukratko, prividni kraj ka­pitalističke dileme izazvane tendencijskim padanjem profitne sto­
pe samo pojačava druge probleme i stvara nove poteškoće koje se
u uslovima proizvodnje kapitala ne mogu otkloniti.
„Marksisti su”, prema Gillmanu, „težili da problemu pada­juće profitne stope prilaze prvenstveno sa stanovišta stvaranja
viška vrednosti.” Međutim, kaže on, „sa stanovišta statistike i
činjeničnog istraživanja, mora se priznati da količina viška vred­nosti postoji samo u onoj meri u kojoj je realizovana” (str. 86).
A pošto je realizacija viška vrednosti „sve manje moguća bez
usluga činovnika, prodavača, trgovačkih putnika, stručnjaka za
propagandu i državnog aparata
…,
ove neproizvodne usluge postaju bitne za funkcionisanje samog sistema” (88). Dok se samim posmatranjem proizvodnje viška vrednosti „čini kao da su
tendencije koje postulira Marxov zakon padajuće profitne stope
zaustavljene, ili čak i obrnute, dode razmatranjem rasta »nepro­izvodnog’ prema proizvodnom radu uočavamo da se originalne
tendencije na nov način potvrđuju” (104). Postoji, dakle, ipak
padajuća profitna stopa, uprkos novoj tehnologiji i novim obli­cima organizacije poslovanja; jedina razlika je u tome što se ona
odnosi na realizaciju a ne na stvaranje viška vrednosti.
Dakle, prema Gillmanu, rešenje problema padajuće profitne
stope „čini se da leži u međusobnom delovanju antagonističkih
snaga koje rukovode stvaranjem i realizacijom viška vrednosti”
(str. 108). Pored toga što ovo mišljenje nije tačno sa Marxovog
stanovišta, ono nije tačno ni sa Gillmanovog, pošto on u stvari
i ne govori o „realizaciji” viška vrednosti, već jednostavno o nje­govoj podeli. Kada uvećana produktivnost rada ne može naći svoj
izraz u akumulaciji kapitala, dolazi do krize — pojavljuju se preobilje roba i velika nezaposlenost. Višak vrednosti sadržan u robama se ne može „realizovati”, dakle pretvoriti u dodatni kapital.
Međutim, ako postoji relativna stagnacija kapitala a istovremeno
nema
preobilja roba
niti
velike nezaposlenosti, jasno je da višak
vrednosti, mada nije realizovan u vidu dodatnog kapitala, ipak
jeste realizovan na jedan drugi način — „neproizvodnom” po­
trošnjom. Može se tvrditi da do toga dolazi usled nesposobnosti
kapitalizma da poveća stopu akumulacije. Može se, takođe, tvr­diti, što kapitalisti često i čine, da ova podela viška vrednosti remeti akumulaciju kapitala, zbog čega oni neprestano vode bor­bu za smanjenje „neproizvodnih izdataka” i „državne potrošnje”.
Ali u oba slučaja, i sasvim neovisno od razloga koji leže u osnovi,
ovo je pre pitanje podele nego realizacije viška vrednosti.
Istina, Gillman je svestan činjenice da neproizvodni izdaci
„čine prodaju potrošnih dooara lakšom pa na taj način doprinose
realizaciji viška vrednosti u vidu novčanog kapitala”, što nakon
toga,
„ima
tendenciju smanjenja stope čistih profita” (str. 131).
Drugim rečima, profiti proizvodnog kapitala opadaju i pored toga
što masa ukupnog viška vrednosti raste jer se deo te mase ,,realizuje” putem neproizvodne potrošnje i nekorisne proizvodnje.
Padanje profitne stope, da tako kažemo, utiče na kapitaliste a ne na kapitalističko društvo. Kapitalisti nisu imali pravu šansu u
laissez-faire
uslovima, pošto je nagla akumulacija kapitala delovala na opadanje profitne stope, a nemaju je ni danas, pošto opadanje stope akumulacije takođe dovodi do smanjenja stope profita. Dakle, nije reč o antagonizmu između proizvodnje i reali­zacije viška vrednosti, već o promeni samog kapitalizma koji
zbog toga što više ine može da ostvaruje progresivnu akumulaciju
u privatne svrhe menja svoje obličje u društvo sve manje zainteresovano za proizvodnju kapitala a sve više orijentisano na proizvodnju za potrošnju. Ono što je buržoaska teorija uvek tvr­dila a što su Marx i marksisti uvek odricali, tj. da je kapitalis­tička proizvodnja proizvodnja za potrošnju, sada je u procesu
činjeničnog određivanja u prilog buržoaskoj teoriji, putem evolu­cije kapitalizma „kao potrošačke privrede” . Ne samo da je „zakon
padajuće profitne stope” doveo do monopolnog kapitalizma i
nove tehnologije već u ovom monopolnom stadijumu, „padajuća
profitna stopa” ukazuje na moguć kraj proizvodnje kapitala. Veća
snaga vladajućih uzroka sa suprotnim dejstvom padajućoj profit­noj stopi, čime je kvalitativno promenjen karakter postojanog ka­pitala, pokazala se, na kraju, kao daleko razornija za kapital nego
rast organskog sastava kapitala praćen manje snažnim uzrocima sa
suprotnim dejstvom. Sa ovim zaključkom završava se Gillmanova
knjiga, ostavljajući probleme „kapitalizma kao potrošačke privre­de” za neki naredni rad.

Akumulacija, krize i depresije

Nećemo se truditi da proveravamo Gillmanove statističke
podatke, pošto, pored toga što su manjkavi u mnogo čemu, mi­slimo da su potpuno nevažni za probleme o kojima je ovde reč.
Pretpostavićemo da su i njegovi podaci i njegov statistički po­stupak bez greške, da je „statistički dokazana činjenica” da je
došlo do pada profitne stope u razvoju američkog kapitala do
1919. godine i, konačno, da je i nakon tog doba opet došlo do
pada ako se „neproizvodno” realizovan višak vrednosti odbija od
ukupnog viška vrednosti. Nasuprot ovim statističkim dokazima
stoji, međutim, isto toliko činjenična istina da je američki kapitali­zam ostvarivao akumulaciju ne samo do 1919. godine već i do
dana današnjeg, što najbolje potvrđuje ogromni proizvodni apa­rat. Proces akumulacije su, naravno, prekidale razne krize i depresije. Ali, ako te periode stagnacije i čak opadanja stavimo na stra­nu time što ćemo, recimo, posmatrati prosečne godišnje stope
ekspanzije u proteklih sto godina, postaje očigledno da taj period od sto godina predstavlja i razdoblje stalnog uvećavanja pro­
izvodnje i kapitala.
Mada Gillman nije mogao nigde kod Marxa pronaći direk­tan razlog zašto, dugoročno posmatrano, profitna stopa mora da
pada, on ipak konstatuje da je „cikličko padanje profitne stope
jedino posledica sazrevanja nekoliko tendencija koje, u dijalektičkoj sprezi sa dugoročnom tendencijom padanja profitne stope,
stvaraju periodične krize kapitalističke proizvodnje” (str. 6). Ova
veza između „dugoročne” tendencije padanja profitne stope i
periodičnih kriza može se naći i kod Marxa, mada ne proizlazi
nužno iz njegove apstraktne vrednosti analize akumulacije kapi­tala; ova potonja jedino može da ukaže na to da pod određe­nim pretpostavljenim uslovima dolazi do obustavljanja akumula­cije zbog relativnog nedostajanja viška vrednosti u odnosu na uku­pan kapital. Može se desiti da do takve situacije u praksi i ne
dođe, ali se isto tako može desiti da do nje dođe usled uvećanja
proizvodnje koja stvara višak vrednosti što je, ma koliko velik
bio, ipak nedovoljno velik da osigura dalju
profitabilnu
ekspan­ziju kapitala. Kakvo uopšte drugo značenje može imati „zakon
padajuće profitne stope” u odnosu na stvarni proces akumulacije
do da ukaže na mogućnost sve većeg nedostajanja viška vrednosti
i na poremećaje u procesu akumulacije koji odatle slede? Po Gillmanu, međutim, ^kapitalizam je u krizi … jer proizvodi previše
viška vrednosti u odnosu na konačnu realizaciju u progresivnoj
akumulaciji proizvodnog kapitala” (str. 126).
I to je, naravno, u izvesnom smislu tačno ali time se ne
protivreči Marxovom stanovištu da u prvom redu proizvodnja
a ne realizacija viška vrednosti objašnjava protivrečnosti procesa
akumulacije. Jasno je da rastuća masa viška vrednosti u robnom
obliku mara biti prodata, tj. ako ne može biti prodata, ne može
se realizovati kao dodatni kapital. Raskorak između stvaranja vi­ška vrednosti i njegove realizacije pojavljuje se, kao što je već
rečeno, kao preobilje roba, kao njihova prekomerna proizvodnja.
Posmatrana sa stanovišta proizvodnog razvoja, umesto sa sta­novišta njegovih rezultata, ova prekomerna proizvodnja roba se
pojavljuje kao prekomerna proizvodnja kapitala. Razlikovati ova
dva momenta je vrlo značajno, pošto prekomerna proizvodnja ka­pitala (uključujući tu i robe), umesto da vodi ka sputavanju produktivnosti, samo je uvećava ukazujući, na taj način, da do od­stupanja između proizvodnje viška vrednosti i njegove realiza­cije dolazi zbog opadanja stope akumulacije. Uz dovoljnu stopu akumulacije ne bi se pojavila prekomema proizvodnja; u stvari,
čim proces širenja ponovo otpočne, tržište opet poprima ono ob­ličje koje se obično zove „normalnim” uprkos čak većim količinama roba koje se sad nude na prodaju. Dakle, nije reč o prekomernoj proizvodnji roba, bilo u odnosu na apsolutnu potrošačku
moć društva bilo u odnosu na relativnu potrošačku moć kapita­lizma, već o prekomernoj proizvodnji roba u odnosu na kapitalis­tički ograničenu tražnju u posebnim uslovima relativne stagnacije kapitala. Naravno, razlog ovoj stagnaciji može biti nemoguć­nost pretvaranja viška vrednosti iz robnog oblika u onaj oblik u
kojem će se opet stvarati višak vrednosti, dakle u oblik kapitala.
Ali može se desiti i obrnuto: do tog pretvaranja ne može doći
usled stagnacije kapitala. Prva mogućnost nastaje usled činjenice
što su kupovina i prodaja roba, s jedne strane, i stvaranje viška
vrednosti, s druge, razdvojeni kako logički tako i vremenski i
prostorno. Prekomerna proizvodnja roba, otuda, može jedino da
ukaže na disproporcije u razvoju tržišne strukture. Marx nije odri­cao mogućnost da ovakva vrsta disproporcionalnosti izazove prekomemu proizvodnju, ali je za njega daleko značajnije bilo raz­matranje one druge mogućnosti, tj. da prekomerna proizvodnja
roba u stvari označava prekomemu proizvodnju ili prekomeimu
akumulaciju kapitala.
Za Marxa, granica kapitalističkog načina proizvodnje sastoji
se u tome što „razvitak proizvodne snage rada stvara u padanju
profitne stope takav zakon koji na izvesnoj tački sasvim neprija­teljski istupa prema njenom sopstvenom razvitku, pa zato stalno
mora da se savlađuje putem kriza; u tome što umesto odnosa pro­izvodnje prema društvenim potrebama, prema potrebama društveno razvijenih ljudi, o proširivanju ili ograničavanju proizvodnje
odlučuje prisvajanje neplaćenog rada, i odnos tog neplaćenog rada
prema uopšte opredmećenom radu, ili, da se izrazimo kapitalis­tički, profit i odnos toga profita prema primenjenom kapitalu,
dakle izvesna visina profitne stope. Zbog toga za proizvodnju na­stupaju granice već na takvom stepenu proširenja proizvodnje ko­ji bi se pod drukčijom pretpostavkom naprotiv pokazao kao da­leko nedovoljan. Ona dospeva u zastoj, ne tamo gde to zahteva
zadovoljenost potreba, već gde to zahteva proizvodnja i realizo­vanje profita”12. Ovo stanje, relativna prekomemost proizvodnje kapitala, koja uključuje i prekomemost proizvodnje roba pa, prema tome, i problem realizacije, znači da je akumulacija dostigla
tačku na kojoj za nju povezani profiti nisu dovoljno veliki da
opravdaju dalju ekspanziju. Nema podsticaja za investiranje, a
pošto nema dodatnih investicija kapitala, opada tražnja svih roba.
Opšte nedostajanje tražnje koje otuda proističe prikazuje se kao
prekomerna proizvodnja roba, a ovako predstavljena prekomerna
proizvodnja ukazuje na problem realizacije kao neposredni uzrok
krize.
Istina, ako stvari posmatramo sa stanovišta tržišnih doga­đaja, onda odista postoji problem realizacije, prekomerne proiz­vodnje roba i opadanja kapitalistički određene potrošačke moći.
Tačna je i činjenica da bi se povećanjem potrošačke moći izbegla
prezasićenost roba, da bi problem realizacije bio zaobiđen, odnos­no da bi se proizvodni proces mogao nastaviti; sve to, naravno,
pod uslovom da
kapitalizam ne bude kapitalizam.
Međutim, čak
i u kapitalističkim uslovima, nakon perioda depresije, prekomer­
na proizvodnja i problem realizacije se gube u obnovljenom za­mahu akumulacije kapitala i njoj pratećem povećanju potrošnje,
povećanju koje je samo nusproizvod a ne uzrok oživljavanja aku­mulacije kapitala. Da bi prikazao mehanizam relativno prekomerne proizvodnje kapitala, Marx je u svom vrednosnom modelu ši­renja kapitala pretpostavio uslove apsolutno prekomerne proiz­vodnje kapitala, pri čemu je rastući organski sastav uništavao
njegovu profitabilnost.
U kapitalizmu je nemoguće utvrditi na kojoj će to tački raz­voja i ekspanzije kapitala doći do konflikta sa principom profitabilnosti, a time i do opadanja stope akumulacije. Uz datu zado­voljavajuću ili rastuću stopu profita svi kapitali pokušavaju da
se šire. A pošto se taj proces proširenja vrši bez obzira i bez
znanja postojećih i neodredivih društvenih granica eksploatacije,
uvećana eksploatacija koja je uključena u ovaj proces proširenja,
kakva god bila, možda neće biti dovoljna da pruži masu viška
vrednosti koja će davati veću ili bar istu stopu profita na ovaj
uvećani ukupni kapital u odnosu na profitnu stopu koju je ostva­rivao prethodni, manji ukupni kapital. Nove investicije, opomenute profitnom stopom, smanjiće se ili čak potpuno ugasiti i zavladaće period depresije. Da li stvarni pad profitne stope, relativno
prekomemom ekspanzijom kapitala, treba tretirati kao „uzrok”
krize, može se videti, ali ne u samoj krizi, već u periodu depre­sije koji priprema put ka ponovnom otpočinjanju procesa akumulacije.
U periodima depresije čine se pokušaji da se proces proiz­vodnje još jednom usaglasi sa procesom uvećanja vrednosti. Kao
što kriza otkriva i razgolićuje raskorak između materijalne i vrednosne proizvodnje a nastupanje krize nagoveštavaju opadanje stope investicija, prekomema proizvodnja i nezaposlenost, tako se
i izlaz iz krize nalazi u savladavanju jaza između ekspanzije i pro­fitabilnosti, u otud proizašlom uvećanju novih investicija, a zatim
i „normalizaciji” robnog i tržišta radne snage. Periodičnost kriza
proističe iz sposobnosti kapitalizma da prevaziđe relativno prekomemu proizvodnju kapitala menjanjem uslova proizvodnje.
Kriza ne nastaje tek tako, već počinje u konkretnim indu­strijskim granama, mada njeni uzroci leže u ukupnim društvenim
uslovima. Kao i kriza, i uspon počinje u određenim industrijskim
granama i kumulativno utiče na celu privredu. Pošto je akumu­lacija uvećana reprodukcija sredstava za proizvodnju, i uspon i
kriza se, mada opšteg karaktera, prvo i pre svega mogu primetiri
u proizvodnji sredstava za proizvodnju. Kriza, međutim, ne daje
odraz prave situacije. Kao što uspon preuveličava očekivane pro­fite, tako i kriza preuveličava opadanje profitabilnosti. U bilo  kom pravcu da krene, proces konkurencije teži ka ekstremnim
veličinama i ubrzava kako prekomernu proizvodnju kapitala tako
i reorganizaciju strukture kapitala. Sama kriza je samo ona tačka
u kojoj se promena uslova poslovanja i javno uočava. Depresija
se može jednostavno „uvući” postepenim usporavanjem ekonom­ske aktivnosti ili se može izazvati dramatičnim „slomom”, sa iznenadnom propašću banaka i berze akcija. Kakve god bile okol­nosti u kojima nastupa inverzija ekonomskog trenda, on je uvek
praćen prekomernom proizvodnjom roba. Posmatrano u retro­spektivi, čak i poslednje faze prosperiteta, neposredno pred krizu,
više nisu profitabilne, ali spoznaja ove činjenice mora da pričeka
do presude tržišta. Obaveze prihvaćene pod pretpostavkom na­
stavljanja uzlaznog trenda više se ne mogu ispuniti, a pretvara­nje kapitala iz robnog u novčani oblik postaje sve teže. Kriza
proizvodnje je finansijska kriza. Potreba za likvidnim sredstvima
i pokušaji izbegavanja još većih gubitaka pojačavaju pad vrednosnih hartija i robnih cena. Konkurencija postaje sve beskrupuloznija i, u slučaju nekih industrijskih aktivnosti, cene se spuštaju
do nivoa potpune propasti. Kapital se munjevito obezvređuje, bo­gatstva se gube a dohoci nestaju. Društvena tražnja još više opa­da, pošto broj nezaposlenih raste a zasićenost roba polako nesta­je, samo zbog toga što još brže opada proizvodnja. Kriza se širi u sve grane i sfere privrede i, u ovom svom opštem obliku, ot­kriva društvenu međuzavisnost kapitalističkog načina proizvodnje
uprkos privaitmm svojinskim odnosima koji upravljaju njegovim
trendom.
Nakon paničnog perioda, međutim, kapitalistička privreda se
reoriijentiše ka novoj stabilnosti uz izmenjene uslove. Kapital-vrednost je uništena i otpisana, zahtevi za profitom su znatno sma­njeni, i, mada je proizvodni aparat unekoliko propao zbog nemara
i nedovoljne zamene, ogromna većina konstantnog kapitala u nje­govom fizičkom vidu nije pretrpela nikakve promene. Materijalno-tehnički sastav kapitala je u velikoj meri ostao nepromenjen,
ali je njegov vrednosni sastav pretrpeo pad. Više upotrebnih vred­nosti u obliku sredstava za proizvodnju sada, nakon krize, pred­
stavlja manju razmensku vrednost. Time što se obračunava kao
manji, mada nije manji, odnos promenljivog i ukupnog kapitala
je sada u pogledu profitabilnosti povoljniji. Kao i ranije, određe­na količina sredstava za proizvodnju će zahtevaiti određenu koli­činu rada, ali je, sa stanovišta vrednosti, rastući raskorak izme­đu promenljivog i postojanog kapitala ukroćen ili čak smanjen.
Ništa se nije promenilo u pogledu produktivnosti rada i stope
eksploatacije; pa ipak, profitabilnost je unapređena pošto se sada
masa viška vrednosti stavlja u odnos prema manjoj vrednosti
ukupnog kapitala. Uništavanje kapital-vrednosti koncentriše kapi­tal u manji broj ruku; slabiji kapitali se prodaju jačima često i po
cenama koje nikako nisu u skladu čak ni sa umanjenom vrednošću sredstava za proizvodnju ili, pak, robama čiji se transfer vr­ši. Oni vlasnici kapitala koji su u stanju da isplivaju iz krize
„akumuliraju” sredstva za proizvodnju koja su već akumulirali
njihovi prethodni vlasnici. Ono što jedan kapitalista izgubi do­
bije drugi; sam po sebi, ovaj transfer vlasništva je društveno be­
značajan, ali sa stanovišta budućnosti on olakšava proces oživlja­vanja. Time što uvećava proizvodne kapacitete najstabilnijih preduzeća i korporacija, a da pri tome ne uvećava njihovu vrednost
u istoj meri, transfer uvećava stepen profitabilnosti.
Na taj način se postiže neka vrsta „ravnoteže” između datog
obima proizvodnje i njene profitabilnosti, što služi kao polazna
tačka novog uzlaznog kretanja privrede. Novi „oslonac” dobijen
na ovaj način koristi se, da tako kažemo, u preduzimanju koraka
posredstvom akumulacije u pravcu veće stabilnosti i sigurnosti.
Pojačana konkurencija i pad cena služe kao podsticaj za uveća­nje produktivnosti rada i prisvajanje ekstraprofita primenom novih radnih metoda i nove mašinerije. Duža depresija omogućava
smanjenje najamnina i veću intenzivnost rada. Ukratko, uslovi
proizvodnje kapitala postaju povoljniji, tražnja kapitala počinje
da raste i ciklus još jednom može da otpočne.
Uprkos prekidima koje izaziva depresija, svaki naredni us­pon proizvodnje kapitala dostiže viši nivo i veće proširenje nego
što je bio slučaj na prethodnom vrhuncu razvoja. U odnosu na
uvećani kapital relativno je manji broj kapitalista mada je njihov
apsolutni broj porastao. Slično je i sa radnicima, u odnosu na
akumulirani kapital, zaposlen je relativno manji broj radnika,
mada je apsolutni broj zaposlenih radnika porastao. Kapital se
razvija na način koji bi se mogao opisati kao tri koraka napred,
dva nazad. Ovakva vrsta kretanja, međutim, ne sprečava opšte
kretanje napred, ona ga samo usporava. Ako zanemarimo neo­buzdane fluktuacije, ekspanzije i kontrakcije, mnogobrojne nemire
i društvene sukobe koje razvoj kapitala sobom nosi, i ako gle­damo na celokupnost razvoja kapitala kao na neprekidan i sta­lan proces, čini nam se da je stopa razvoja sasvim zadovoljava­juća. Govoriti, dakle, o kapitalističkoj krizi ili „privrednim ci­klusima” znači samo odrediti specifični način na koji se vrši aku­mulacija kapitala u uslovima tržišne konkurencije u kojima su
međusobni odnosi kapitalističke proizvodnje u celini prepušteni
samoprisiljavanju putem kriza. Kao što je to slučaj sa bilo kojim
regulativnim mehanizmom u kapitalizmu, odnos između proiz­vodnje i profitabilnosti (da bi mogao bilo šta da reguliše) mora
prvo sam da bude regulisan a mehanizam konkurencije mora, u
samom procesu opšteg podešavanja, prvo ili održati ili ponovo us­
postaviti društvenu prosečnu profitnu stopu koja omogućuje ši­renje kapitala.
Mada se daleko više mora reći o Marxovoj teoriji akumulaci­je koja je ujedno i teorija kriza, ovo što je dosad rečeno dovoljno
je da pokaže kako je kod Marxa problem kapitalizma problem
proizvodnje viška vrednosti koja, sa svoje strane, određuje posto­janje problema realizacije i raznih drugih tržišnih izraza i manifestacija krize. Gillman bi se mogao složiti da ovakav opis tako­
zvanog privrednog ciklusa važi u predmonopolnom stadijumu raz­voja kapitala, mada bi se time protivrečilo njegovoj reformulaciji
Marxovog „zakona padajuće profitne stope”, koji se u stvari i
nije odnosio na
protivreinosti inherentne akumulaciji kapitala,
već na činjenicu da
kapitalistička
proizvodnja nije proizvodnja za zadovoljenje ljudskih potreba. A to je, naravno, takođe tačno.
Kada Marx konstatuje da je
poslednji
uzrok svih stvarnih kriza
„uvek siromaštvo masa i ograničenje njihove potrošnje, naspram
čega stoji nagon kapitalističke proizvodnje da proizvodne snage
razvije tako kao da njenu granicu sačinjava samo apsolutna po­trošna sposobnost društva”, ta očigledna odstupanja proizvod­nje i potrošnje,
mada uslov kapitalističke egzistencije,
ne utiču
na činjenicu da su to
takođe
i protivrečnosti proizvodnje i po­trošnje. Po Marxovom mišljenju, krizu nije moguće ukinuti bilo
smanjenjem proizvodnje, povećanjem potrošnje ili koordiniranim
delovanjem na oba ova sektora. Koordinirati ova dva sektora zna­čilo bi okončati kapitalističku proizvodnju kao talkvu. Niti kapitalističke krize niti kapitalistički prosperitet izaziva ili odstranjuje
nedovoljnu potrošnju ili prekomernu proizvodnju; oni se jedno­stavno odnose, manje ili više, i na jedno i na drugo, pri čemu
se rastuća neravnoteža povremeno javlja kao prividna ravnoteža.
Gillman bi možda ukazivao na to da „
kvalitativne”
promene
postojanog kapitala menjaju krize od relativne i privremene prekomeme proizvodnje kapitala u apsolutnu i permanentnu prekomemu proizvodnju. Ovu pojavu označava stabilna ili opadajuća
stopa akumulacije i, po Gillmanu, ova
nova
situacija odstranju­
je problem proizvodnje viška vrednosti i postavlja realizaciju na
prvo mesto kao kapitalistički problem
per se.
Ako je tako, onda
Gillman više ne govori o onoj vrsti kapitalizma o kojoj je go­vorio Marx, već o nekoj novoj koja ne podleže marksističkoj ana­lizi. Ali zašto se onda uopšte baktati sa „padajućom profitnom
stopom”? Ako je tačno da „uslovi koji blokiraju realizaciju viška
vrednosti nastavljaju da sve više usmeravaju višak vrednosti u
kanale neproizvodnih izdataka” (110), tada postoji sve manje
„akumulacije radi akumulacije” — što čini marksističku osnovu
krize — a sve više proizvodnje radi potrošnje. Ma šta to bilo, to
nije kapitalistička proizvodnja u tradicionalnom smislu.
Da li je uopšte nužno povezivati „kvalitativnu” promenu
kapitalizma sa „kvalitativnom” promenom u postojanom kapi­talu? Cak i ako nova tehnologija „pojevtinjuje” postojani kapital,
pa čak i ako je masa viška vrednosti i previše velika da bi bila
apsorbovana kao dodatni kapital
u Americi,
zašto se ne bi mogla
realizovati negde drugde? U svetu kao celini ne postoji prekomer­na proizvodnja kapitala, nema kapital-obezvrednjavajuće nove tehnologije nologije i, što je najvažnije, nema obilja viška vrednosti. U stvar­nosti, dakle, američki kapital nije u stanju da realizuje svoj višak
vrednosti u obliku kapitala koji proizvodi kapital, ne zbog nove
tehnologije i novih načina organizacije rada već zbog toga što
širenje kapitala nailazi na granice u nacionalnom obličju razvoja.
Da nije ovih nacionalnih granica, problem realizacije, bar onako
kako nam ga predstavlja Gillman, ne bi postojao i krize bi još
jedinom bile izraz sve većeg raskoraka između materijalne i vrednosne proizvodnje. Tada se čine žestoki i nasilni pokušaji prevazilaženja nacionalnih granica u cilju širenja kapitala, naravno na­
uštrb drugih nacija. Kriza sada zahteva ne samo racionalizaciju in­dustrijske proizvodnje, uništavanje vrednosti kapitala, koncentraciju i centralizaciju već i opštu reorganizaciju ekonomskih i dru­štvenih struktura u međunarodnim razmerama.
Kapitalizam je u krizi, ne zbog obilja viška vrednosti, već
zbog toga što ne može podići višak vrednosti bez reorganizacije
svetske strukture kapitala. Ekonomske depresije kao „uravnotežavajuće” snage proizvodnje kapitala više nisu dovoljno efikasne da
stvore uslove za ponovno započinjanje procesa akumulacije kapi­tala u sve većoj razmeri. Funkciju depresija su preuzeli ratovi i,
shodno tome, pripreme za rat. Kao i u običnoj depresiji, profita­bilnost kapitala opada kao preduslov kasnijeg rasta. Dakle, još
je reč o mehanizmu koji se nalazi u osnovi Marxove teorije aku­mulacije. Ali, da li će još jednom biti uspešan u stvaranju povolj­nih uslova za svrhe akumulacije kapitala više nije „ekonomsko”
pitanje, već pitanje društvenih zbivanja na nacionalnom i među­narodnom planu. S druge strane, to je isto tako bilo na snazi
u bilo kom periodu kriza i depresija jer je tu uvek sadržana mo­gućnost društvene akcije usmerene ka okončavanju svih kapitalističkih poteškoća time što bi se okončao kapitalistički sistem.
Staviše, pošto ne postoje „čisto ekonomski problemi”, uslovi
kapitalističkih kriza su, delom, parcijalne transformacije kapita­lizma koje na različite načine utiču na razne društvene slojeve.
Stagnacija kapitala, kombinovana sa neobičnim porastom viška
vrednosti u uslovima stalno postojeće ratne opasnosti, omogućuje
nekim društvenim grupama da prisvoje višak vrednosti koji u dru­gačijim okolnostima ne bi stajao njima na raspolaganju. Neuobičajeno prisvajanje viška vrednosti od strane neproizvodnih slo­jeva društva predstavlja, dakle, samo još jedan simptom krize
kapitalizma. A ukoliko bi se pokazalo da je ova kriza ‘permanentna’ ona bi, vremenom, izmenila celokupnu društvenu struk­turu kapitalizma.
To je takođe i Gillmanu na umu kad piše: „Ako kapitalis­
tičke investicije moraju sve više da budu vezane za širenje potroš­nje; ako investicije više nisu u stanju da pronađu svoj
raison
d’etre u
akumulaciji kapitala
per se,
onda je i kapitalizam došao
do kraja svoje ,istorijske misije’ i mora prestati da raste kao si­stem društvene proizvodnje” (156). Ali Gillmanova modifikacija
Marxovog , »zakona padajuće profitne stope” pretvara njegov opis
sadašnje kapitalističke dileme u neku vrstu kejnezijanskog opisa
samo izraženog Marxovim rečnikom. Kao i Keynes, i Gillman
govori o „poznom” kapitalizmu, a Keynesova „želja za likvid­nošću” jeste Gillmanova smanjena stopa akumulacije. Gillman ove
poteškoće sa „realizacijom” viška vrednosti pojavljuju se kod
Keynesa kao široko rasprostranjena nezaposlenost koja dovodi do
mera državne politike koje uvećavaju neproizvodnu potrošnju.
Mada je Keynes više pisao o istovremenom porastu investicionih
podsticaja i sklonosti ka štednji, po njegovom mišljenju i ovaj
drugi momenat sam po sebi pruža mogućnost napuštanja uslova
nezaposlenosti time što dopušta delimiono odvajanje od principa
profitabilnosti. Međutim, ono što Keynes nije našao za shodno
da kaže, Gillman iznosi, a to je da ovaj proces, ukoliko duže
potraje, mora dovesti do postepenog uništavanja privatnog kapi­tala. Naravno,
Gilman povezuje „opasnost pretvaranja kapita­lizma u potrošačku privredu” sa stalnom kapitalističkom „borbom
da se izbegne raspeće na krstu potiošačke privrede” i sa „društve­nim, ekonomskim, političkim i moralnim sukobima, kako nacionalnim tako i međunarodnim, koje ovi i drugi srodni uslovi vremenom razvijaju” (str. 159). Ali, sa njegovog stanovišta, pritisak u pravcu „potrošačke privrede” mora se nastaviti, tako da je
samo pitanje vremena kada će se obustaviti „akumulacija radi
akumulacije”.
Da će stalno uvećavanje takozvanog „javnog sektora” u od­nosu na privatni sektor privrede postepeno voditi ka nekom ob­liku državnog kapitalizma samo je po sebi jasno. Ali ovo još
nije „potrošačka privreda”. Istina, „potrošačka privreda” ne oz­načava porast potrošačke moći radnog stanovništva, mada je,
prema Gillmanu, to bar delimično tačno. „Potrošačka privreda”
znači „neproizvodnu potrošnju”, do koje dolazi zbog porasta ne­
proizvodnih slojeva društva, i „potrošnju” putem beskorisne pro­izvodnje, kao što je naoružanje. Pretpostavka koja leži u osnovi, a to je da postoji previše viška vrednosti za mogućnost širenja
proizvodnog kapitala, dozvoljava jednu drugu, tj. da kapitalistič­ko društvo može prevazilaziti svoje krize prilagođavanjem novo­
nastaloj situaciji, putem državnog usmeravanja raspodele viška
vrednosti. To je i bio argument onih kejmezijanaca koji su sma­trali da je puna zaposlenost, omogućena ratovima i razaranjem,
isto toliko ostvarljiva u mirnodopskim uslovima, jednostavnim kanalisanjem proizvodnje u pravcu koji će uvećati potrošačku moć
društva i opšte blagostanje. Koliko god bile nerealne ove pretpo­stavke u uslovima funkcionisanja „mešovite privrede” kojom još
dominira privatni kapital, one ipak proističu iz saznanja da se
kapitalizam suočava sa krizama usled obilja viška vrednosti. Gil­lman ne deli naivnost kejnezijanaca. Međutim, sa stanovišta njegove teorije, rešenje društveno-ekonomsikih problema današnjice
čini se da leži u dovršavanju deprivatizacije kapitala kao
jedinog
nužnog medijuma
za pretvaranje postojećeg proizvodnog procesa
u kojem je isključiv određujući faktor akumulacija kapitala u
jedan drugi u kojem bi ovu funkciju preuzele potrošačke potrebe
društva.
Tendencija ka državnoj kontroli nad privredom jeste, među­tim, samo još jedna faza procesa centralizacije i koncentracije akumulacije kapitala, faza na putu od
laissez-faire
kapitalizma, preko
monopolnog, do državnog kapitalizma. A pošto nacionalno obeležen državni kapitalizam nastavlja konkurentsku proizvodnju u
međunarodnim razmerama, to je i proizvodnja unutar državnokapitalističkog sistema vezana ne za potrošnju, već za međunarodnu
borbu za moć i razne pokušaje prevazilaženja nacionalnih granica
radi širenja nacionalnih kapitalizama. Staviše, time što zadržava
klasne odnose upravljača i onih kojima se upravlja, državni kapittalizam, da bi sam sebe omogućio, zahteva dalje održavanje pro­leterskih uslova egzistencije radnog stanovništva. Proizvodnja i
raspodela će, prema tome, biti vezani za
reprodukciju
postojedh,
mada modifikovanih, klasnih odnosa a ne za potrebe društvene
potrošnje. Drugim rečima, okončanje „proizvodnje radi proiz­vodnje” u „državno-planskom kapitalizmu” ne podrazumeva i
kraj eksploatatorske proizvodnje viška vrednosti. „Akumulacija
radi akumulacije” ipak nije ništa drugo do proizvodnja za kapi­talističku klasu u fetišiziranim uslovima proizvodnje kapitala.
Oslobađanje od fetišiziranih aspakata proizvodnje kapitala još
ostavlja proizvodnju za kapitaliste nedirnutom, mada ovi ‘kapitalisti’ više nisu privatni vlasnici kapitalnih dobara, već organi- zovani pljačkaši viška vrednosti koji to čine putem političke kon­trole nad sredstvima za proizvodnju.

Reference:
1 K. Marks, Kapital, III tom
2 K. Marks,
Teorije o višku vrednosti, II tom, Kultura, Beograd1954. str. 530.
3 Rosa Luxemburg, die Akkumulation des Kapitals, oder was die
Epigonen aus Marx’shem Theorie gemacht haben (Leipzig, 1921) S. 38.
4 K. Marks, F. Engels, Izabrana dela, II tom, Kultura, Beograd 1950,
Pismo Marksa L. Kueelmanu. str. 453.
5 Henrik Grosman, Zakon akumulacije i sloma kapi­talističkog sistema,
Kultura, Beograd 1956.

1. Jedna od velikih tajni našeg jadnog, ali opet potencijalno predvidivog vremena, je da razmišljanje može biti užitak. Ovo je priručnik koji će ti pomoći razviti svoju osobnu teoriju. Stvaranje svoje osobne teorije je revolucionarni užitak, užitak konstruiranja svoje osobne teorije revolucije. Gradnja svoje osobne teorije je destruktivan i konstruktivan užitak, i to zato jer gradiš teoriju prakse za destruktivnu odnosno konstruktivnu transformaciju ovog društva.

Osobna teorija je teorija avanture. Ona je jednako erotična i duhovita kao i autentična revolucija. Otuđenje koje se osjeća kao rezultat tuđeg razmišljanja u tvoje ime, i to od strane raznih ideologija današnjice, može voditi do potrage za ugodnom negacijom te otuđenosti: razmišljanja svojom glavom. To je užitak stvaranja vlastitog suda. Osobna teorija je kostur kritične misli koju ti konstruiraš i za svoju osobnu upotrebu. Ti je konstruiraš i služiš se njome dok analiziraš zašto je tvoj život takav kakav je, zašto je svijet takav kakav je (“razmišljanje” i “osjećanje” su nerazdvojni, jer misao dolazi od subjektivnog, emotivnog iskustva). Ti gradiš svoju osobnu teoriju dok razvijaš teoriju prakse – teoriju po kojoj ćeš u životu postići što želiš. Teorija će biti praktična – teorija revolucionarne prakse – ili je neće biti… odnosno predstavljat će akvarij ideja, misaonu interpretaciju svijeta. Područje ideala je vječna čekaonica neostvarenih želja.

Oni koji pretpostavljaju (obično nesvjesno) neostvarivost realizacije njihovih životnih želja, i prema tome se odriču borbe za svoj život, obično završavaju boreći se za ideal ili cilj, umjesto za život (iluzija aktivnosti). Oni koji znaju da je to prihvaćanje otuđenja će znati da su svi ideali i ciljevi – ideologije.

2. Kada je god sistem ideja strukturiran apstraktno u centru – dodjeljujući ti uloge ili dužnosti za dobrobit tog sistema ideja – onda je taj sistem ideja ideologija. Ideologija je sistem lažne svijesti, u kojem više ne funkcioniraš kao subjekt u odnosu na svijest. Razne forme ideologija su strukturirane oko različitih apstrakcija, opet one sve služe interese dominantne (ili potencijalno dominantne) klase, dajući ti osećaj svrhe u tvojoj žrtvi, patnji i potlačenosti.

Religiozna ideologija je najstariji primjer. Fantastična projekcija koja se zove “Bog” je superiorno biće u svemiru, koje se odnosi prema svim ljudskim bićima kao prema svojim podanicima.

U “naučnim” i “demokratskim” ideologijama, buržoaskog poduzetništva, ulaganje kapitala je “produktivan” subjekt koji upravlja svijetskom poviješću – “nevidljiva ruka” koja vodi ljudski razvoj. Buržoazija je morala napasti i oslabiti moć koju je religiozna ideologija nekada imala. Ona je razotkrila mistifikaciju religioznog svijeta, kroz svoja tehnička istraživanja, šireći područje stvari i metoda iz kojih može ili je već izvukla profit. Razne grane Lenjinizma su “revolucionarne” ideologije u kojima je Partija jedini ispravni subjekt koji diktira tok događanja vodeći svoje objekte – proletarijat – prema cilju, smjeni buržoaskog aparata lenjinističkim. Svakodnevno se mogu vidjeti razne druge forme dominantnih ideologija. Porast novih religionisticizama služi dominantnoj strukturi socijalnih odnosa. Oni nude zgodnu formu, u kojoj se ispraznost svakodnevnog života može prikriti, i kao kod droga, čine život sa tom ispraznošću podnošljivim. Volunterizam (oslonac kotača) i deteminizam (sve će biti u redu) nas sprečavaju da prepoznamo svoje pravo mjesto u funkcioniranju svijeta. U anagardnoj ideologiji je bitna svježina… Dok prihvaćamo ideologije, prihvaćamo inverziju subjekta i objekta, stvari poprime snagu i volju osobe, a osoba postaje stvar. Ideologija je izokrenuta teorija. Mi i dalje prihvaćamo podjelu između uske realnosti naše svakodnevnice i cijelokupne slike svijeta, koja nam je van dosega. Ideologija nam nudi samo voajerski odnos sa cjelokupnom slikom. U toj podjeli, i prihvaćanju žrtve kao cilja, svaka ideologoija služi zaštiti dominantnog socijalnog reda. Vlast, čija moć ovisi o podjeli, nam mora zanijekati naš subjektivitet s ciljem da bi preživjela. Takvo nijekanje dolazi u obliku zahtjevanja žrtava za “opće dobro”, “nacionalne interese”, “ratna nastojanja”, “revoluciju”…

3. Zasljepljivanja od strane ideologija se riješavamo konstantno se pitajući…

Kako se osjećam? Da li uživam? Kakav je moj život? Da li radim to što želim? Zašto ne? Što me spriječava u tome da imam to što želim?
Postavljati ta pitanja znači posjedovati svjest o svakodnevnici, biti svjestan svoje svakodnevne rutine. Taj svakodnevni život – stvarni život postoji, i javna je tajna, koja svakim danom sve manje postaje tajna, od kako se siromaštvo svakodnevnog postojanja sve više očituje.

4. Konstruiranje osobne teorije se bazira na razmišljanju svojom glavom, na svjesnosti o svojim željama i njihovim vrijednostima. To konstruiranje je gradnja radikalnog subjektiviteta.

Autentični “rad svijesti” može biti samo “rast” moći ljudskog razmišljanja do “nivoa” pozitivne samosvijesti i razvijajući svoju osnovnu subjektivnost oslobođenu od ideologija i nametnutog morala, u svim svojim formama.

Bit onoga što mnogi ljevičari, antirasisti i slični nazivaju rastom svijesti je ispiranje mozga njihovim ideologijama. Put od ideologije (negacije sebe) do radikalne subjektivnosti kroz Točku Nula, glavni grad nihilizma. To je vjetrom zametena mirujuća točka u socijalnom vremenu i prostoru… socijalni limbo u kojem čovjek postaje svjestan da je sadašnjost lišena života, da nema života u svakodnevnici ljudskog postojanja. Nihilista zna razliku između življenja i preživljavanja. On / ona prolazi kroz izokretanje perspektive u odnosu na svoj život i svijet. Za njega / nju ništa nije istina, osim njihovih želja, njihove volje da postoje. Oni odbijaju sve ideologije u svojoj mržnji prema jadnim socijalnim odnosima u modernom, globalno prihvaćenom, kapitalističkom društvu. Iz te izokrenute perspektive, nihilisti vide stvari sa novom bistrinom potrebnom da se uvidi inverzija subjekta i objekta, apstraktnog i konkretnog. Radi se o teatralnom krajoliku fetiširanih udobnosti, mentalnih projekcija, ideologoija: umjetnost, Bog, etika, urbanizam, radio i TV, glumci koji govore da te vole i deterđenti koji štede ruke…

Dnevni razgovor nudi sedative kao: “Ti uvijek možeš dobiti to što želiš”, “Život ima svoje uspone i padove” i ostale dogme svijeta u kojemu velika riba jede malu. “Zdrav razum” je samo glupost opće otuđenosti. Svakodnevno se ljudima negira iskonski život i prodaje se njegov surogat.

Nihilista konstantno osjeća potrebu da uništi sistem koji svaki dan uništiva njega. On / ona ne može nastaviti tako živjeti, njegov / njezin um gori. Vrlo brzo oni shvate da moraju osmisliti konkretne taktike koje će imati praktičnog efekta na svijet. Ali ako nihilista ne zna za povijesnu mogućnost transformacije svijeta, njegov / njezin subjektivni bijes će se konkretizirati u ulozi huligana, neo-dadaiste, mentalnog bolesnika i može rezultirati samoubistvom ili smrću uopće. Svi oni traže kompentaciju za život koji nisu proživjeli. Greška nihilizma je da oni ne shvaćaju da postoje i drugi ljudi koji su također nihilisti. Posljedično pretpostavljaju da je obična komunikacija i participacija u projektima realizacije sebe, nemoguća.

5. Imati “političku” orijentaciju prema svojem životu zanči mijenjati svoj život, mijenjajući prirodu životu, kroz transformaciju svijeta – i ta transformacija zahtijeva kolektivan napor.

Taj projekt kolektivne realizacije sebe može se nazvati politika, ali opet, “politika” je postala mistificirana, odvojena kaktegorija ljudske aktivnosti. Među svim ostalim nametnutim socijalnim podijelama ljudske aktivnosti “politika” je postala samo još jedan interes. Ona čak ima i svoje specijaliste – bili oni političari ili politikanti. Nemoguće je biti (ne) zainteresiran za nogomet, skupljanja maraka, disko muziku ili modu. Ono što ljudi danas vide kao “politiku” je socijalni fasifikat projekta kolektivne realizacije čovjeka – i to odgovara onima koji su na vlasti. Kolektivna realizacija čovjeka je revolucionarni projekt. Ona je kolektivni napad na prirodu socijalnih odnosa i njihova transforamcija u skladu sa svijesnim željama.

Mijenjanje svojeg života je dobra terapija, mijenjajući prirodu socijalnih odnosa liječimo sebe. Ako se želi postići neki efekt terapija mora biti socijalna. Ta socijalna terapija (liječenje društva) i individualna terapija (liječenje individue) su međusobno direktno povezane i jedna zahtjeva drugu. Svaka je neophodni dio one druge. Npr., u ovom neobičnom društvu se od nas očekuje da potisnemo svoje osjećaje i igramo svoju rolu. To se zove “igrati svoju ulogu u društvu” (koja lijepa fraza!). Individualci navlače oklop svojeg karaktera – čelično odijelo igranja svoje uloge je direktno povezano sa krajem igranja iste.

6. Subjektivno razmišljati znači koristiti svoj život – kakav je upravo sada i kakav želiš da bude – kao centar svojih razmišljanja. Taj pozitivni egocentrizam je postignut uz pomoć konstantnih napada na sva lažna i nevažna pitajna, lažne konflikte, lažne probleme i lažne identitete.

Ljudi su konstantno udaljavani od analiziranja cijelokupne slike svakodnevnice, i to tako da ih se pita za mišljenje o svakom malom detalju. Sve te spektakularne sitnice, lažne kontraverznosti i lažni skandali su oruđa za odvlačenje pažnje. Dali si za ili protiv sindikata, projektila, osobnih iskaznica… Kakvo mišljenje imaš o lakim drogama, joggiranju, NLO-u, porezima?

To su lažna pitanja. Jedino važno pitanje je: Kako živim? Stara židovska poslovica kaže: “Ako imaš samo dvije alternative izaberi treću.” Ona nudi način na koji se dobija subjekt za potragu za novom perspektivom problema. Možemo prevariti obje strane lažnog sukoba jednostavno birajući “treću stranu” – promatrajući situaciju iz perspektive radikalnog subjektivizma.

Biti svjestan treće strane znači odbiti birati između dva navodno suprostaljena, ali u biti ista polariteta, koji se pokušavaju definirati kao rješene situacije. U svojoj najjednostavnijoj formi ta svjesnost je izražena od strane radnika kojem se sudi za oružanu pljačku i koji na pitanje: “Da li se osjećate krivim ili nevinim?”, odgovara sa: “Ja sam nezaposlen.” Više teoretska, ali jednako klasična ilustracija je odbijanje priznavanja bilo kakve esencijalne razlike vladajuće kapitalističke klase na “zapadu” i vladajuće klase u zemljama socijalizma. Sve što trebamo učiniti je pogledati osnovne socijalne odnose u proizvodnji u SAD i Kini da bi vidjeli da su u biti isti. Svugdje velika večina radi za plaću zbog koje se odriče kontrole nad sredstvima za rad i proizvodima rada (koji im se prodaju u vidu potrošačke robe). U slučaju “zapada” višak vrijednosti je vlasništvo kapitalista koji podržavaju predstavu konkurencije. U zemljama socijalizma višak vrijednosti je u vlasništvu birokracije, koja ne dozvljava konkurenciju u svojoj zemlji, ali ohrabruje međunarodnu konkurenciju. Velika razlika.

Primjer lažnog problema je ono glupo konverzacijsko pitanje, “koja je tvoja životna filozofija?”. Ono sadrži apstraktni koncept “života” koji, iako se ta riječ konstantno pojavljuje u razgovoru, nema ništa sa stvarnim životom, jer ignorira činjenicu da je “život” ono što radimo upravo sada. U odsustvu stvarne i iskrene zajednice ljudi se opredjeljuju za razne vrste lažnih socijalnih identiteta, koji odgovaraju njihovim individualnim ulogama u životu (u kojem ljudi konzumiraju slike života, umjesto da ih žive). Ti socijalni identiteti mogu biti etnički (“Talijan”), rasni (“crnac”), organizacijski (“sindikalac”), seksualni (“homoseksualac”), kulturni (“navijač”), itd. Bitno je da svi oni imaju uporište u općoj želji za afirmacijom, za pripadanjem. Očito je da je biti “crnac” puno realnije identificiranje nego ono sa identitetom “navijača”, ali ako gledamo malo dublje, iza određene točke, ti identiteti služe isključivo da zamaskiraju našu stvarnu poziciju u društvu. Još uvijek je jedino važno pitanje: “Kako živim?”.

Konkretno, to znači razumjeti razloge prirode odnosa pojedinac-društvo. Da bi postigao to čovjek treba odbaciti sve lažne identitete i početi od sebe kao centra. Odatle možemo proučavati materijalnu bazu života oslobođenu svih mistifikacija. Npr., pretpostavimo da ja želim šalicu kave iz mašine na poslu. Prvo, čaša kave sama po sebi, koja uključuje radnike na plantažama kave i šečera, radnike u tvornicama i mlinovima, itd. Onda su tu svi ti radnici koji su izradili sve te različite mašine, oni koji su iskopali željeznu rudu i boksit, izlili čelik, iscrpili naftu, transportni radnici, službenici, krug je beskonačan. Preko jedne obične šalice kave dolazim u direktnu vezu sa par miljona ljudi, u stvari sa večinom svjetske populacije. Oni prizvode moj život i ja pomažem u prizvodnji njihovih života. U tom svijetu svi grupni identiteti postaju nevažni. Zamisli potencijalno obogaćenje života osobe koja je trenutno zatvorena u frustriranoj kreativnosti tih miljuna radnika, zadržavane iscrpljujućim metodama proizvodnje, udavljene otuđenjem, umotane u suludu trku akumulacije kapitala. Stvarni socijalni identitet imaju ljudi širom svijeta koji se bore da izbore natrag svoje živote. Konstantno se od nas traži da biramo između dvije strane u lažnom sukobu. Vlade, humanitarne organizacije i propagandisti svih sorti nam vole nuditi slobodu izbora između dvije stvari koje uopće nisu nikakav izbor (npr. neka agencija za razvoj nuklearne energije je prezentirala svoj program sa sloganom “Nuklearno doba ili kameno doba”) Oni žele od nas da vjerujemo da su to jedine dvije alternative. Mi imamo iluziju mogućnosti izbora, ali dokle god oni kontroliraju izbor ponuđenih alternativa oni istovremeno kontroliraju i rezultat izbora. Novi moralisti vole ljudima na “bogatom zapadu” govoriti kako će oni morati “podnjeti žrtve”, kako oni “iskorištavaju gladnu djecu 3. svijeta”. Izbor koji nam je ponuđen je altruizam ili uski individualizam. Da, živeći na bogatom zapadu zaista se iskorištava 3. svijet, ali ne osobno, ne namjerno. Možemo unijeti neke promijene u našem životu, bojkotirati, žrtvovati se, ali efekti toga su marginalni. Postajemo svijesni lažnog sukoba koji nam se servira u onom trenutku kada shvatimo da smo ispod ovog globalnog socijalnog sistema, mi kao individue, zatvoreni u naše globalne uloge “eksploatatora”, isto kao što su drugi zatvoreni u njihove globalne uloge “eksploatiranih”. Mi imamo svoje uloge u društvu, ali i jako malu ili uopće nikakvu moć da poduzmemo nešto u vezi toga. Mi odbijamo lažan izbor “žrtvovanja” ili “sebičnosti” pozivajući se na destrukciju golobalnog socijalnog sistema čije postojanje nameće tu odluku. Oni koji imaju interesa u održavanju trenutne situacije nas konstantno navlače natrag uz pomoć svojih lažnih izbora. Lažni izbori su svi izbori koji njihovu moć ne dovode u pitanje. Sa mitovima kao što je “kada bi sve podijelili, onda ne bi bilo dovoljno za sve”, oni pokušavaju zanijekati postojanje bilo koje druge ogućnosti i pokušavaju od nas sakriti činjenicu da materijalni preduvijeti za socijalnu revoluciju već postoje.

7. Svako putovanje prema osobnoj demistifikaciji mora izbjeći dvije zamke, izgubljene misli – apsolutizam i cinizam. Dvije identične zamke koje se kamufliraju u princip subjektivizma.

Apsolutizam je potpuno prihvaćanje ili odbijanje svih komponenti pojedinih ideologija. Apsolutista ne vidi niti jedan drugi izbor osim potpunog prihvaćanja ili potpunog odbacivanja… On/ona između polica ideološkog smoposluživanja tražeći onu ideologiju koja koja mu/joj idealno odgovara. Kada je nađe onda je kupuje i svesrdno prihvaća. Međutim, baš kao i u pravom samoposluživanju, tako i u ideološkom, roba nikad ne odgovara u potpunosti. Produktivnije je ako se krećemo među policama, otvaramo pakete i uzimamo samo ono što nam se čini u redu, odbacujući ostalo.

Cinizam je reakcija na svijet u kojem dominiraju ideologije i moral. Sukobljen sa suočenim ideologijama cinik kaže: “Idite svi dovraga!” Cinik je također konzument, kao što je to i apsolutist, ali je cinik izgubio nadu da će ikad naći ideologiju koja mu odgovara.

8. Proces dijalektičkog razmišljanja je konstruktivno razmišljanje, proces kontinuiranog sintetiziranja kostura svoje osobne teorije sa novim opažanjima i prilagodbama; rezolucija kontradikcija između prošlog kostura teorije i novih teorijskih elemenata. Rezultantna sinteza je prema tome kvantitativni zbroj prošle i nove teorije, nova slika svijeta koja nadomiješta staru. Ta sintetička / dijalektička metoda konstruiranja teorije je suprotnost svim drugim metodama jer samo skuplja djeliće od raznih drugih paketa misli, bez da ikada suoči rezultirajuće kontradikcije. Moderni primjeri uključuju slobodarski kapitalizam, kršćanski marksizam i liberalizam uopće.

Ako smo kontinuirano svjesni kako želimo živjeti, možemo kritički prisvojiti bilo što i ugraditi u konstrukciju naše osobne teorije. Razne ideologije, kulturne kritike, tehnokratske ekspertize, sociološke studije, tajne, baš sve se može iskoristiti kao koristan matrijal od strane onih koji to žele.

9. Priroda modernog društva, njegovo globalno i kapitalističko jedinstvo, pokazuje nam koliko je neophodno stvoriti svoju osobnu teoriju; sveobuhvatnu kritiku. Pod tim podrazumjevamo kritiku svih područja gdje postoje razne forme sociološko-ekonomskih dominacija (oboje kapitalizam zapada i državni kapitalizam socijalizma). Drugim riječima, kritiku svakodnevnice, bilo gdje i iz perspektive osobnih želja.

Protiv tog projekta su svi političari i birokrati, propovjednici i gurui, urbanisti i policajci, reformatori i militanti, centralni komitet i cenzori, šefovi korporacija i vođe sindikata, muški i ženski šovinisti, psiho-sociolozi i kapitalisti. Svi oni rade na tome da podrede individualne želje “općem dobru”, koje u stvari služi njima. Oni su sile starog svijeta, svi šefovi, propovjednici i ljigavci koji imaju što izgubiti ako bi ljudi proširili igru sa prisvajanjem svojih likova, na prisvajanje svojih života. Revolucionarna teorija i revolucionarna ideologija su neprijatelji i one obje to znaju.

10. Do sada bi trebalo biti očito da demistifikacija i konstruiranje osobne revolucionarne teorije ne izbrisuje vaše otuđenje: “svijet” se nastavlja reproducirajući se svakodnevno.

Iako ovaj tekst fokusira na konstruiranje osobne teorije, nikada nismi željeli nagovijestiti da revolucionarna teorija može egzistirati odvojena od revolucionarne prakse. Naprotiv. Da bi bila posljedična, i efektno rekonstruirala svijet, praksa mora potražiti svoju teoriju i teorija mora biti realizirana u praksi.

Revolucionarni projekt borbe protiv otuđenja i transformacije socijalnih odnosa zahtjeva da teorija ne smije biti ništa drugo nego teorija prakse, onoga kako živimo. Inače će se teorija degenerirati u impotentnu interpretaciju svijeta i, na poslijetku, u ideologiju preživljavanja, projecirajući mentalnu izmaglicu, satirično tijelo konkretne misli, intelektualni oklop koji se ponaša kao prepreka između osobe i svakodnevnice. Ako revolucionarna praksa nije praksa revolucionarne teorije ona se degenerira u altruistički militarizam, a “revolucionarne” postaju socialne dužnosti.

Mi ne težimo koherentnoj teoriji čisto kao prema cilju. Za nas, praktična upotreba vrijednosti koherentnosti je da postojanje koherentne osobne teorije čini razmišljanje lakšim. Npr., lakše je predvidjeti budući razvoj socijalne kontrole ako koherentno razumijete ideologiju i tehnologiju moderne socijalne kontrole koja je upotrebljavana do danas. Postojanje koherentne teorije pojednostavljuje shvaćanje teorijske prakse za realiziranje osobnih želja prema životu.

11. U procesu konstruiranja osobne teorije posljednje ideologije koje treba odlučno potisnuti su one koje najviše sliče na revolucionarnu teoriju. Ove finalne mistifikacije su a) situacionizam, b) koncilizam.

Situacionistička internacionala (1958.-71.) je bila internacionalna revolucionarna organizacija koja je neizmjerno doprinjela razvoju revolucionarne teorije. Situacionistička teorija je kostur kritičke teorije i nešto više. Sve ostalo je ideološki kriva interpretacija poznata kao situacionizam.

Za one koji su je tek nedavno otkrili, situacionistička teorija na neki način izgleda kao odgovor na sva pitanja, na zagonetku izgubljenog života. Ali upravo tada nova žustrina i želja za životom postaju neophodni. Situacionizam može biti kompletna ideologija preživljavanja, obrambeni mehanizam protiv okrutne svakodnevnice. Na žalost ništa više.

Koncilizam (ili “radnička kontrola”, “sindikalizam”) nudi “samoupravljanje” kao zamjenu za kapitalistički sistem proizvodnje.

Stvarno samoupravljanje je direktno upravljanje (ne dirigirano od strane bilo kakvog odvojenog vodstva) socijalne proizvodnje, distribucije i komunikacije, i to od strane radnika i njihovih zajednica. Pokret za samoupravljanje se konstantno iznova pojavljuje širom svijeta, u raznim socijalnim revolucijama. Rusija 1905.; Španjolska 1936.-37.; Mađarska 1956.; Čile 1972; Portugal 1975; Mexico 1993.-?; Kurdistan 1992.-?. Forma organiziranja najčešće upotrebljavana kod kreiranja samoupravljanja su bili radnjički savjeti. Suvereni savjeti radnika ili četvrti, koji biraju opozive mandatore koji nisu predstavnici, već provode donesene odluke. To je povijesna praksa i teorija samoupraljanja pretvorena u ideologiju. Gdje god su sudionici u tim ustancima živjeli kritiku socijalne slike svijeta, počinjuči od krtitike radničkog rada, ispalo je da to nije kompletna kritika. Ne traži se samoupravljanje, konstantna i kvalitativna transformacija svijeta, već statično, kvantitativno samoupravljanje svijetom kakav je. Ekonomija pak ostaje odvojeno područje odsječeno od ostatka svakodnevnice, kojom dominira. Sa druge strane, pokret za generalizirano samoupravljanje traži transformaciju svih sektora socijalnog života i svih socijalnih odnosa. Koncilizam govori da je samoupravljačka ekonomija jedino važno pitanje. On doslovno promašuje bit svega, i subjektivitet i želju da se promjeni cijeli život. Problem kod radničke kontrole je da ona kontrolira rad. Svijet se može postaviti na prave noge jedino svijesnom kolektivnom aktivnošću onih koji konstruiraju teoriju koja objašnjava zašto je svijet na krivim nogama. Spontano buntovništvo i buntovnički subjektivitet nisu dovoljni. Autentična, iskonska revolucija se može pojaviti jedino u praktičnom pokretu, u kojemu su sve mistifikacije prošlosti svjesno eliminirane.

Baviti se teorijom je u najosnovnijem smislu pokušaj razumevanja onoga što činimo. Svi smo mi teoretičari svaki put kada iskreno raspravljamo o onome šta se dogodilo, razlučujemo bitno od nebitnog, primećujemo pogrešna objašnjenja, prepoznajemo šta je uspelo a šta nije, razmatramo kako nešto može biti bolje učinjeno sledećom prilikom. Baviti se radikalnom teorijom jednostavno znači govoriti ili pisati pred više ljudi o opštijim stvarima na apstraktniji (tj. primenljiviji na širem terenu) način. Čak i oni koji tvde da odbacuju teoriju teoretišu – samo mnogo nesvesnije i kapricioznije, a samim tim i pogrešnije.

Teorija bez detalja je prazna, ali su i detalji bez teorije slepi. Praksa iskušava teoriju, ali teorija takođe inspiriše nove prakse.

Radikalna teorija nema šta da poštuje, niti išta da izgubi. Ona kritikuje sebe samu pored svega ostalog. Ona nije doktrina u koju se veruje, već privremena generalizacija koju ljudi moraju konstantno proveravati i ispravljati; praktično pojednostavljivanje neophodno za hvatanje u koštac sa kompleksnostima realnosti.

Ali ne preveliko pojednostavljivanje, nadamo se. Bilo koja teorija može postati ideologija, okamenjena u dogmu, izvitoperena zbog tlačiteljskih ciljeva. Sofisticirana ideologija može biti u izvesnom pogledu ispravna, ali je od teorije odvaja nedostatak dinamičnog odnosa sa praksom. Teorija je kada imaš ideje; ideologija je kada si u vlasti ideja. „ Teži jednostavnosti, i ne pouzdaj se u nju“.

Radnicizam je endemski oblik kapitalističke ideologije među samoproklamovanim revolucionarima.

To je ideologija koja ohrabruje prihvatanje i propagiranje najamnog rada, među pojedincima koji su shvatili da najamni rad iziskuje eksploataciju i otuđenje. Ona je, dakle, najviši oblik otuđenja.

Slavljenje radnika može se uočiti kod raznih državnih ideologija, kao što su staljinizam i nacizam. Radnici su poštovani zbog njihove uloge graditelja nacije, ekonomije, kapitala.

Radnicizam je ideologija koja ne veliča sve najamne radnike, već zastupa samo „proizvodne“ radnike. U suštini, ona kleveće kancelarijske radnike i radnike u uslužnom sektoru, i veliča samo one koji su najviše uključeni u reprodukciju kapitala.

Radnicizam obožava manuelni rad, “rad sa čekićima“. Njegova vizija proletera je mišićavi muškarac. Odbacujući kancelarijski i rad u trgovini, odbacuje i veliki deo ženskih najamnih radnica, otkrivajući svoj seksizam.

Radnicizam je bio prisutan u radničkom pokretu od samog početka. Prva radnička udruženja su bila inspirisana hrišćanstvom, i veličala su marljivost, štedljivost i rintanje. Ove moralističke ideje su se zadržale u radnicizmu, koji je preostali bastion hrišćanske ideologije unutar radništva.

Najglasniji zastupnici radnicizma nisu manuelni radnici koji nemaju drugog izbora, već bivši marginalci koji su napravili moralnu odluku da postanu „revolucionarni“ manuelni radnici. Njihovo propagiranje radnicizma je kompenzacija za sopstvenu nesigurnost u pogledu klasnog statusa, i moralna osuda proletera koji su se odlučili na drugačiji izbor.

Radnicistička teorija vidi revoluciju kao nešto što proishodi iz eskalacije svakodnevnih borbi radnika u kapitalizmu. Istorija revolucija protivreči ovoj teoriji uvek iznova. Okidač za francusku i rusku revoluciju su bile borbe žena. Nemačkoj i portugalskoj revoluciji su prethodile šire pobune. Ona u Parizu šezdesetosme je izazavana studentskim borbama. Radnicizam se bavi istorijskim falsifikovanjem svoje teorije ne pukim ispravljanjem teorije, nego falsifikovanjem istorije. U svakom slučaju je uloga onih koji nisu radnici poreknuta ili marginalizovana. Revolucionarna teorije umesto toga insistira na analizama stvarnih događaja, ne bi li se razumeli trenuci slabosti kapitalizma.

Radnicisti su proglasili proizvodne radnike za posednike ključne pozicije, zato što oni mogu odustajanjem od rada ukinuti kapitalizam. Istina je da je, nasuprot tome, centralnost proizvodnih radnika preuveličana, kao što je proizvodnja samo deo ciklusa akumulacije. Radnici uključeni u komunikacije, raspodelu i cirkulaciju takođe mogu imati snažnu ulogu. Štrajk bankarskih radnika može imati jači efekat na kapital nego štrajk radnika u fabrici automobila. Talas gradskih nereda može imati snažniji uticaj i od jednog i od drugog.

Traganje za ključnom frakcijom proletarijata, čija je borba privilegovana, otkriva hijerarhijsku perspektivu koju održavaju radnicisti. To potiče iz vizije komunizma kao programa koji je već formulisan, a kome su samo potrebne trupe da ga sprovedu u praksi. Ova mamurna perspektiva je nasleđe antikvarnog socijalizma poput socijaldemokratije druge internacionale, ili sindikalizma. Ovakva vrsta teorije vidi klasnu borbu kao oblik (buržoaskog) rata, sa pešadincima i generalima. “Revolucionar“ određuje program, radnici ga sprovode u praksi.

Radnicizam i intelektualizam su suparnici, ali ne i suprostavljeni. Jedan drugog nadopunjuju. Misao i akcija su odvojeni, radnici moraju u praksi sprovesti teoretičareve ideje. Radnicisti uglavnom imaju svoju kritiku intelektualaca, ali će ona samo biti primenjena na drugim intelektualcima, ne i na njima samima. Radnicisti se moraju kloniti drugih intelektalaca, ali ne i radnicista, koji se prave da su drugačiji od specijalizovanih mislilaca. Radnicizam održava suprostavljenost misli i akcije, i faktičko prvenstvo misli, što je u kapitalizmu inherentno.

Revolucionarni subjekat nisu samo proizvodni radnici, ili čak svi radnici. To je proletarijat, svi oni bez društvene moći ili bogatstva, koji nemaju ništa da izgube osim svojih lanaca. Ne-proleterski delovi mogu odigrati punu ulogu u revolucionarnom procesu, ukoliko je proletarijat aktivan. Najbolji dokaz ovoga su revolucionarni seljaci koji su bili uključeni u mahnovščinu i u komunističke zajednice za vreme Španskog građanskog rata.

Cilj komunističkog pokreta nije radnička država ili diktatura proletarijata, već ukidanje klasa u ljudskoj zajednici, kroz borbu protiv kapitalizma.

Ova kritika radnicizma je napisana 1995, ali nikada pre nije objavljena. Iako nikada nismo bili čisti radnicisti, bilo je tendencija u tom smeru u pojedinim našim tekstovima i stavovima, pa je ovo delom i samokritika.

Jedan komentar na ovaj tekst je bio da postoji dobar razlog zašto se radnicizam “pokazuje kao seksistički“. Radnicizam odgovara posebnom sastavu kapitala, čiji se porodični model sastoji od muškog fabričkog radnika i žene domaćice. Radnicizam je seksistički jer odgovara seksističkom (sada prevaziđenom) sastavu kapitala.

http://www.prole.info/texts/critiqueofworkerism.html

Prevod: Nikola

Žena ne sme biti definisana kroz odnos sa muškarcem. Ta svest je temelj i naše borbe i naše slobode.

Muškarac nije model koga se treba držati zarad procesa ženske samospoznaje.

Žena je drugo u odnosu na muškarca. Muškarac je drugo u odnosu na ženu. Jednakost je ideološki napad kako bi se žene još više potčinile.

Poistovećivanje žene sa muškarcem znači poništavanje krajnjeg sredstva oslobođenja.

Oslobođenje za ženu ne znači prihvatanje života koji muškarac vodi, jer je to nepodnošljivo; naprotiv, to znači izražavanje njenog sopstvenog smisla življenja.

Žena kao subjekat ne odbacuje muškarca kao subjekta, ali ga odbacuje kao vrhovnu ulogu. U društvu ga ona odbacuje kao tlačiteljsku ulogu.

Sve do sada je mit da jedno dopunjuje drugo bio korišćen da bi muškarac opravdavao sopstvenu moć.

Žene su primoravane od detinjstva da ne odlučuju i da zavise od “sposobne” i “odgovorne” osobe: oca, muža, brata.

Predstava žene kojom muškarac tumači ženu njegov je izum.

Čednost i vernost nisu vrline, već okovi kojima se gradi i održava institucija porodice. Čast je njena dosledna represivna kodifikacija.

U braku žena, lišena svoga imena, gubi svoj identitet, označavajući tako prelaz vlasništva koji se dogodio između njenog oca i muža.

Ona koja rađa nije u mogućnosti da svoje ime prenese na sopstven decu: za ženskim pravom su žudeli drugi čija je privilegija ono postalo.

Prinuđene smo da vratimo kao sopstveno pitanje prirodne činjenice.

Brak prepoznajemo kao instituciju koja je podredila žene muškoj sudbini. Protiv smo braka.

Razvod je korektiv brakova koji zapravo ojačava instituciju.

Prenošenje života, poštovanje života, svest o životu su intenzivna iskustva za ženu i vrednosti koje ona zahteva kao sopstvene.

Prvi razlog ženskog prezira prema društvu leži u prinudi na suočavanje sa materinstvom kao dilemom.

Osuđejemo neprirodnu prirodu materinstva plaćenu po cenu isključenja.

Neprihvatanje prava na abortus je deo opšteg poricanja ženske autonomije.

Ne želimo da celog života razmišljamo o majčinstvu ili da nastavimo da budemo besvesni instrumenti patrijarhalne moći.

Ženi je muka od odgajanja sina koji će postati loš ljubavnik.

U slobodi je ona sposobna i voljna za suočavanje sa sinom, a sin je čovečanstvo.

U svakom obliku zajedničkog života ishrana, čišćenje, staranje i svaki aspekt svakodnevne rutine mora biti uzajamna aktivnost.

Vaspitanjem i oponašanjem muškarci i žene stupaju u svoje uloge u veoma ranoj mladosti.

Razumemo mistifikatorski karakter svake ideologije, zato što su kroz racionalne oblike moći (teološki, moralni, filozofski, politički) prinudile čovečanstvo na bezlične uslove, postiskivanja i pristajanja.

Iza svake ideologije možemo videti hijerahiju polova.

Od sada ne želimo da imamo bilo kakav ekran između nas i sveta.

Feminizam je bio prvi politički pokret istorijske kritike društva i porodice.

Povežimo situacije i epizode iz istorije feminističkog iskustva: kroz nju se žena izražavala , po prvi put prekidajući monolog patrijarhalne civilizacije.

U neplaćenom kućnom radu prepoznajemo pomoć koja omogućava i državnom i privatnom kapitalu da prežive.

Hoćemo li dopustiti ono što se događa iznova i iznova na kraju svake narodne revolucije, kada žena, koja se borila sa drugima, odjednom shvata kako su njeni problemi sklonjeni u zapećak?

Preziremo takmičarske mehanizme i ucene upriličene u svetu hegemonije efikasnosti. Želimo da stavimo naše radne kapacitete na raspolaganje društvu koje je otporno na ovo.

Rat je oduvek bio specifično muška aktivnost i njegov model muževnog ponašanja.

Jednakost dohodaka je jedno od naših prava, ali naše satiranje je druga stvar. Hoćemo li biti zadovoljne jednakom platom kada već ionako teglimo sate kućnoga rada?

Moramo preispitati stvaralačke doprinose žene društvu i pobediti mit o njenom sporednom doprinosu.

Pripisivanje visoke vrednosti “neproizvodnim“ trenucima je proširivanje života koji predlaže žena.

Svaki moćnik deklamuje “ voleti slabije biće je deo erotizma”. Održavanje statusa kvo je stoga čin ljubavi.

Pozdravljamo slobodnu seksualnost u svim oblicima zato što smo prestale da smatramo frigidnost za časnu alternativu.

Nastavljanje upravljanja životom među polovima je nužda za moć, jedini zadovoljavajući izbor je slobodna veza.

Radoznalost i seksualne igre su pravo dece i adolescenata.

Četiri hiljade godina smo bile utamničene; sada smo progledale.

Iza nas je obožavanje prastare muške dominacije. Zvanične religije su bile njen čvrst pijedestal. A pojam genija je skrojio njenu nedostižnu meru. Žena je podvrgavana iskustvu gledanja kako ono što je ona stvorila biva svakim danom uništeno.

Svaku istoriju zasnovanu na neprolaznim tragovima smatramo nepotpunom.

Ništa, osim nerazumevanja, nije rečeno o prisustvu žene. Na nama je da je ponovo otkrijemo u cilju saznavanja istine.

Civilizacija nas je prezrela kao inferiorne, crkva nas je prozvala polom, psihoanaliza nas je izdala, marksizam nas je prodao hipotetskoj revoluciji.

Tražimo svedočanstva zbog viševekovnog filozofskog mišljenja koje je teoretizovalo žensku inferiornost.

Smatramo sistematične mislioce odgovornim za veliko poniženje koje nam je nametnuo patrijarhalni svet. Oni su održavali ženski princip kao dodatak reprodukcije čovečanstva, kao okovan božanstvenošću, ili kao prag životinjskog sveta, sferu privatnosti i skrušenosti. Metafizikom su opravdavali ono što je bilo nepravedno i grozno u životu žene.

Pljujemo na Hegela.

Dijalektika gospodara i roba je svođenje računa između muških grupa: ona ne predviđa oslobođenje žena, najpotlačenijih u patrijarhalnoj civilizaciji.

Klasna borba, kao revolucionarna teorija koja se razvila iz dijalektike gospodara i roba, takođe isključuje ženu. Sumnjamo u socijalizam i diktaturu proletarijata.

Neprepoznavanjem u muškoj kulturi žena joj oduzima iluziju univerzalnosti.

Muškarac je oduvek pričao u ime čovečanstva, ali ga polovina svetske populacije sada optužuje da je sublimisao sakaćenje.

Muška snaga leži u identifikovanju sa kulturom, naša u njenom odbacivanju.

Posle ovog svesnog čina, muškarac će biti različit od žene i moraće da je sluša kako govori šta je se tiče.

Svet neće otići u paramparačad samo zato što muškarac više neće održavati psihološku ravnotežu zasnovanu na našoj pokornosti.

Mnogo od zasluga pripisanih svojeglavoj kulturi uzimamo iz sirove realnosti univerzuma koji nikada nije otkrio svoje tajne. Želimo se uzdići do jednakosti sa umuklim univerzumom

Tragamo za autetičnoću pobunjeničkog izraza i nećemo ga žrtvovati niti organizaciji, niti prozelitizmu.

Ne moraš ničemu da se priključuješ – postavi sopstvene uslove angažmana sa miljeom.

Daruj jedino ono što ti je prijatno da daješ.

Nikada ne toleriši moralni pritisak učestvovanja u „akcijama“. Aktivističkim propovednicima uzvrati da „ne bi trebalo ništa da učinimo“ zarad upostavljanja drugačijih osnova.

Revolucija ne počiva na tvom prilagođavanju utvrđenoj „svesti“, pa se nemoj osećati ograničenim/ograničenom pravovernostima, a nemoj ih ni zahtevati od drugih.

Sve grupe zapravo opstaju zahvaljujući radu jedne ili dve individue, pa ukoliko doprinosiš bilo kako, činiš više od većine – zato i pričaj uvek u svoje ime a ne u ime grupe.

Ukoliko pokušaš i „živiš“ svoju politiku, samo ćeš samog/samu sebe u još većoj meri odvojiti od ostalih ljudi, time samo umanjujući prostor za zajednička iskustva i perspepektive.

Pokušaj i obaveži se na duge staze, ali na niskom intenzitetu, shvatajući da će početni entuzijazam uvenuti kako sve što budeš radio/radila bude dočekivano s tišinom, završavajući neuspešno.

Zapamti da uloga pro-revolucionarnog miljea nije u tome da pravi revoluciju, već da kritikuje one pokušaje koji sebe proglašavaju revolucionarnim – drugim rečima: gurati one koji su politizovani ka pro-revolucionarnoj svesti.
Iz toga što ćeš u budućnosti postati razočaran, i što ćeš misliti da su pro-revolucionari drkadžije, ne sledi da je revolucija beznadežna
Upamti da revolucija završava sa revolucionarima, a ne kanonizuje ih.
Počni tako što ćeš kritikovati sve klike. Ukoliko se na protestu osvrneš i svi su obučeni isto kao i ti, istih godina kao i ti, onda nešto nije u redu – očekuj da su tu neke skrivene agende i lični feudi.
Grupe treba da postoje samo da bi ostvarile utvrđene kratkoročne ciljeve. Sve grupe koje postoje više od pet godina su nadživele svoju svrhu.
Ne dozvoli da te proguta partikularna kampanja sve dok i sam/sama ne poželiš određenu reformu; revolucija ne može biti čarobno prouzrokovana pravima životinja, legalizacijom kanabisa, mirovnjačkim zahtevima.
Postoji ciklična tendencija u grupama prema „osnaživanju“ kako se bliže velika antikapitalistička dešavanja – odupri se tome, razmotri zašto se grupe toliko oduševljavaju spektaklima, a zatim misli o danu nakon prvog maja.
Kada neko izda saopštenje, misli svojom glavom o tome ko priča, šta zaista smatraju – šta oni hoće od mene?
Mnogi pro-revolucionari imaju pristojne poslove i dolaze iz lagodnih sredina, a onda lažu o tome / usvajaju proleterske akcente itd. Oni imaju sigurne prihode, a ti? Nemoj se previše trošiti.
Ne tragaj za ideološkom čistotom, tako nešto ne postoji. Ukoliko ti odgovara, ako za to imaš razloge, učestvuj onda u čemu god želiš kao individua, u bilo kakvoj reformističkoj političkoj grupi ili instituciji, sve dok tome ne pripisuješ „revolucionarni” značaj. Tvoja pro-revolucionarna svest mora ostati odvojena od svake lične i političke aktivnosti.
Nema potrebe da tragaš za „dešavanjima“ – ona će pronaći tebe. Na taj način će se tvoja učinkovitost povećati zato što ćeš biti spreman i zato što ćeš delovati na način pomoću koga će ljudi oko tebe moći nešto da nauče, npr. solidarnost, „ mi i oni“ i „sve ili ništa“ perspektive itd.
Ukoliko pomaže, misli o tome na ovaj način: ti si delatnik iz budućnosti; moraš živeti normalnim životom u okolnostima u kojima si se zatekao/zatekla. Možda nikada nećeš pričati ni sa kim o onome što misliš, ali to nije važno, jer kada se ukaže prilika bićeš u mogućnosti da kažeš sve što treba, zato što je upravo to tvoja (i ničija druga) uloga. Spremaj se sve vreme za svoj doprinos, jednog dana ćeš učiniti nešto, a nemaš pojma šta je to, ali će biti značajno.

Ruševine su igrališta, bilo da su zapotečke ili majanske, egipatske ili moderne. Umesto što ih čuvamo, zašto se ne bi igrali njima sve dok potpuno ne iščile, i zaboravili kulture koje su ih stvorile? Sećanje na kulturu je očuvanje kulture – a kultura je najobičnije sveto ograničenje kreativnosti i igre. Pobunjenici uništavaju svete granice.

***

Konsenzus podređuje pojedince grupi. On podređuje neposrednost postupku posredovanja. Po prirodi je konzervativan zato što dozvoljava promenu jedino kada se sa tim složi čitava grupa … To je internalizovana kontrola, ne anarhija.

***

Da bi društvo funkcionisalo, želja mora biti pripitomljena. Mora biti kolonizovana od strane ekonomije, pretvorena u kombinaciju nedostatka i potrebe, čije se zadovoljenje vezuje za robe koje društvo pruža. Tako upravljanje željom iziskuje ograničenja i strukture. Kako se sve ovo uvećava, tako želja bledi, postajući sopstvena avet. Ograničenja i strukture se vremenom osamostaljuju.

***

Moje interesovanje za ruševine potiče, jednim delom, iz pokušaja razvijanja strategija dekonstruisanja gradova na zabavne načine, kroz aktivno i svesno ohrabrivanje neograničene pobune. Ovo zahteva sveobuhvatno istraživanje gradova, da bi se došlo do tajni koje se mogu iskoristiti protiv njih samih.

***

Postoji više od jednog načina stvaranja elita. Vladajuće klase, intelektualne klase i estetske klase stvaraju nepropusnu barijeru oko svojih moći, znanja i sposobnosti, koja ih navodno štiti od „rulje“, a kojom zapravo ojačavaju sopstvene pozicije. S druge strane, samoproglašeni „klasno svesni“ radikalni aktivisti sebi uskraćuju pristup znanjima, vokabularu i oštroumnim (analitičkim) sposobnostima koje su dostupne, ne bi li dokazali svoju „klasnu neuprljanost“ ili neku sličnu glupost, kreirajući svojim apsurdnim samoporicanjem neželjenu elitu onih radikala koji nisu voljni da sami sebe osiromašuju na taj način

***

Mnogi anarhisti su zapravo levičari ili liberali ili, u nekim slučajevima, samo besni ljudi koji i dalje „misle“ shodno slikama koje je stvorio društveni kontekst, smeštajući svoje mišljenje unutar društvenog diskursa. Sve dok se ne iskorači izvan ovog diskursa, dok se ne počne misliti izvan njegovih kategorija, pobuna ostaje deo autoritarnih struktura. Mnogi anarhisti su prilično zadovoljni u pogledu društvenog diskursa, srećno stvarajući „anarhiju“ koja je neizazovna, skrušena, pripitomljena i pitka – sve u ime „edukacije“ i „akcije“.

***

Kibernetska tehnologija je zavisna od industrijske tehnologije zarad sopstvenog opstanka. Toliko o vlažnim snovima o visokotehnološkoj utopiji.

Trampa je i dalje ekonomska razmena. Novac omogućuje još efikasniji protok ekonomske razmene. A zašto se ne bismo jednostavno otarasili ekonomije kao takve?

***

Često se „zdravlje“ suprostavlja vitalnosti. Oni koji cene „zdravlje“ uglavnom mu teže na asketski i pasivan način – odustajući od nečeg drugog. Njihova čežnja za zdravljem nije vitalna putanja intenzivne želje – to je poslovna transakcija ili manufakturni proces – pokušaj da se dosegne kraj – ali takav proces nikada nije zadovoljavajući, zato što je u prirodi čežnje da konstantno reprodukuje prazninu koja je uzrokuje. Vitalnost, intenzivnost – ovo su jedini razlozi zašto treba biti zdrav – i živeti sve to stvara zdravlje ili ga čini nebitnim.

***

Najbolje od postmodernizma promašuje zato što otklanja putokaz ka prostranstvu intelekta – statično postojanje pokretano nasumičnim mislima pre nego ekstatično postojanje stvoreno dijalektikom aktivnog mišljenja i ekstatičnog činjenja?

***

Ukoliko je „subjekat“, „sopstvo“, uništeno/dekonstruisano, onda je ono što sprečava nečije stvaranja sopstva, stvaranje sopstvene subjektivnosti u svakom trenutku, neometeno verovanje u nešto veće od sopstvenosti, u nešto veće od stvaralačkog sopstva – tj. neprekinuto verovanje u boga. Danas je društvo bog.

https://sites.google.com/site/vagabondtheorist/mini-theory

Preveo Nikola

Dvehiljadite, „društvo spektakla“ je postala trendi poštapalica, ne toliko slavna kao što je bila „klasna borba“, ali društveno prihvatljivija. Štaviše, SI (Situacionistička internacionala) je sada u senci svoje glavne figure, Gija Debora, koji se sada opisuje kao poslednji romantični revolucionar. U Berlinu kao i u Atini, mora se prekoračiti situacionistička moda ne bi li se procenio situacionistički doprinos revoluciji. Na isti način treba strgnuti marksistički zastor da bi se razumelo šta je Marks zaista rekao – i šta on i dalje za nas predstavlja.

SI je pokazala da nema revolucije bez neposredno generalizovane komunizacije čitavog života, i da je ova transformacije jedan od uslova uništenja državne moći. Revolucija predstavlja završetak svih odvajanja, a pre svega odvajanja koje ih sve reprodukuje: rada kao odsečenog od ostatka života. Izlaženje na kraj sa najamnim radom podrazumeva dekomodifikovanje načina na koji jedemo, spavamo, pamtimo i zaboravljamo, putujemo od jednog do drugog mesta, osvetljavamo svoju spavaću sobu, odnosimo se prema hrastu dole na ulici itd.

Zar ove banalnosti? E pa, nisu bile oduvek, a i danas nisu to za svakoga.

Trebalo bi samo da pročitamo Principe komunističke proizvodnje i raspodele, napisane 1935. od strane holandsko-nemačke levice, da bismo shvatili opseg evolucije. Kao i Bordiga i njegovi naslednici, i oni su oduvek komunizam smatrali programom koji treba sprovesti nakon osvajanja vlasti. Setimo se samo o čemu se govorilo šezdesetih, kada su radikali debatovali o radničkoj vlasti i definisali društvene promene kao suštinski politički proces.

Revolucija je komunizacija. Ovo je važno, npr, kao što je bilo odbijanje sindikata nakon 1918. Ne kažemo da bi revolucionarna teorija trebalo da se menja na svakih trideset godina, već samo to da je primetna proleterska manjina odbacila sindikate nakon 1914, a druga aktivna manjina težila kritici svakodnevnog života šezdesetih i sedamdesetih. SI je prevazišla granice ekonomije, proizvodnje, radionica i radnicizma zato što su, u to vreme, od Votsa do Torina, proleteri zaista dovodili u pitanje sistem rada i aktivnosti izvan posla. Dva polja su, međutim, retko bila napadana od strane istih grupa: crnci bi se bunili protiv merkantilizacije života u getoima, dok bi se crni i beli radnici bunili protiv svođenja na zupčanike u mašini, no ipak se dva pokreta nisu uspela spojiti. Radnici su odbijali rad na pokretnim trakama i tražili veće plate: najamni rad kao takav nikada nije ukinut. Ipak, postojali su pokušaji dovođenja u pitanje sistema u celini, npr u Italiji, a SI je bila jedan od izraza ovog nastojanja.

Tu nas situacionisti i dalje nadahnjuju. Tu se takođe mogu kritikovati.

Ograničenje SI leži u njenim jakim tačkama: kritika robe, kritika koja se vratila temeljima, bez njihovog potpunog dosezanja.

SI je istovremeno i prigrlila i odbacila komunizam saveta. Kao i Socijalizam i varvarstvo, kapital je smatrala upravljanjem koje lišava proletere bilo kakve kontrole nad svojim životima, zaključivši da je neophodno pronaći društveni mehanizam koji bi svakome omogućio učešće u upravljanju sopstvenim životom. Teorija o birokratskom kapitalizmu grupe Socijalizam i varvarstvo je pridala više pažnje birokratiji nego kapitalu. Teorija o spektakularnom društvu SI je na isti način izražavala mišljenje o spektaklu kao mnogo značajnijem za kapitalizam nego što je to sam kapital. Deborovi poslednji spisi zapravo redefinišu kapitalizam kao potpuno integrisani spektakl, ali je zabluda postojala još od kada je Društvo spektakla 1967. pobrkalo deo i celinu.

Spektakl nije samom sebi uzrok. On je ukorenjen u proizvodnim odnosima, i može se jedino razumeti kroz razumevanje kapitala, ne obrnuto. Podela rada je ono što pretvara radnika u posmatrača svog rada, svoga proizvoda, svog života na kraju krajeva. Spektakl je naša egzistencija otuđena u predstavama, koje se njome hrane, osamostaljeni rezultat naših društvenih aktivnosti. Počinje od nas i odvaja se od nas preko univerzalnog predstavljanja roba. Postaje spoljašnji našem životu zato što naš život konstantno održava njegovu eksteriorizaciju.

Naglašavanje spektakla vodi do borbe za društvo koje nije spektakularno: prema mišljenju situacionista, radnička demokratija služi kao protivotrov kontemplaciji, kao najbolja moguća forma za stvaranje situacija. SI je tragala za pravom demokratijom, za strukturom gde proleteri više neće biti posmatrači. Tragala je za sredstvima (demokratija), mestom (savet) i za načinom žiivota (generalizovano samoupravljanje) koji bi osposobili ljude za slamanje okova pasivnosti.

Nema protivrečnosti između Deborove i Vaneigemove verzije SI. Komunizam saveta i radikalna subjektivnost naglašavaju samoaktivnost, bilo od strane radničkog kolektiva ili pojedinca.

“Mislim da ćemo moji prijatelji i ja biti zadovoljni anonimnim radom u Ministarstvu razonode, za vladu koja će najzad uzeti u obzir menjanje života (…)“ (Debord, Potlach, 29, 1957)

Isprva su situacionisti verovali da je moguće neposredno eksperimentisanje sa sa novim načinima života. Ubrzo su shvatili da takvi eksperimenti zahtevaju potpuno kolektivno prisvajanje uslova života. Počeli su od napada na spektakl kao pasivnosti, i došli do afirmacije komunizma kao aktivnosti. Ovo je ključna tačka posle koje nema nazad. Ali kroz ceo proces tog ponovnog otkrivanja, pogrešno je bilo pretpostaviti da mora postojati drugačije korišćenje života, što je logično odvelo do potrage za njegovom potpuno drugačijom upotrebom.

Traganje za načinima drugačijeg iskorišćavanja svog života je istovremeno osnažilo i osakatilo situacionističku kritiku militantizma.

Bilo je neophodno podvrgnuti kritici političku akciju kao odvojenu aktivnost, gde se pojedinac bori za cilj udaljen od svog života, prigušujući svoje želje i žrtvujući se za cilj stran sopstvenim osećanjima i potrebama. Svi poznajemo primere posvećenosti grupi i/ili svetonazoru čije su posledice nesposobnost ovih osoba za uvide u aktuelna događanja, i nesposobnost za subverzivne činove kada su ovi mogući

Ali jedino uzajamnost pravih odnosa može sprečiti razvoj ličnih slabosti i otuđenog samoporicanja. Nasuprot tome, SI je pozivala na sveobuhvatnu radikalnost i celodnevnu konzistenciju, zamenjujući militantni moral radikalnim moralom, koji je jednako beskoristan. Njihovo objašnjenje razloga za raspuštanje nakon šezdesetosme je žalosno: zašto se retko koji član pokazao doraslim situaciji? Da li je Gi Debor jedini koji je bio? Možda je najveća Deborova greška što se ponašao (i pisao) kao da nikada ne bi mogao da pogreši.

Subverzivno je bilo rugati se lažljivoj militantnoj modi prozvavši se Internacionalom, i okrenuti spektakl protiv sebe kao u strazburškom skandalu (1967). Ali ovo se izrodilo u svoju suprotnost kada su situacionisti pokušali da iskoriste marketinške tehnike protiv marketinškog sistema. Njihovo “prekidanje programa” nazadovalo je u pravljenje predstave od njih samih i, konačno, paradiranja time.

Nije slučajno to što je SI uživala u citiranju Makijavelija i Klauzevica. Situacionisti su zaista verovali da će, pod uslovom da je izvedena sa dobrim uvidima i stilom, neka strategija osposobiti grupu pametnih mladih ljudi da tuku medije na njihovom terenu i uticati na javno mnenje na revolucionarni način. Samo je ovo pokazalo njihovo nerazumevanje spektakularnog društva.

Pre i za vreme 68-me, SI se uglavnom sa ispravnim stavom suočavala sa neminovnostima koje trebaju biti ismejane pre nego što ih možemo revolucionisati: politika, radna etika, poštovanje kulture, levičarska dobra volja itd. Kasnije, kako se situacionistička aktivnost gasila, nije ostalo mnogo više od stava, i ubrzo ne čak više ni pravog, prepustivši se samohvalisanju, fetišizmu saveta, fascinaciji tajnom stranom svetskih događanja, pride još i promašenim analizama dešavanja u Italiji i Portugaliji.

SI je najavila nadolazeću revoluciju. Ono što je usledilo je imalo mnoge odlike koje je SI nagovestila. Ulični slogani Pariza 68-me ili Bolonje 77-e bili su odjeci članaka prethodno štampanih u časopisu sa šljaštećom naslovnicom. Pa ipak, to nije bila revolucija. SI je govorila da je bila. Generalizovana demokratija (i pre svega, radnička demokratija) je bila subverzivni san kasnih šezdesetih i ranih sedamdesetih: umesto uočavanja da je ovo ograničenje perioda, SI je to shvatala kao potvrdu njihovog pozivanja na komunizam saveta. Nisu uspeli da shvate da autonomno samoupravljanje fabričkim borbama nikada ne može biti princip niti cilj po sebi, već samo sredstvo.

Autonomija je sažmela duh vremena: osloboditi se od sistema, a ne razneti ga u komadiće.

Buduća revolucija će manje biti okupljanje proletera u poseban blok, već pre dezintegracija onoga što dan za danom reprodukuje proletere kao takve. Ovaj proces podrazumeva okupljanje i organizovanje na radnim mestima, ali takođe i njihovo transformisanje i izlazak odatle jednako kao i susretanje u radionicama. Komunizacija neće nužno slediti model događanja poput onih iz San Franciska 1966, niti će reaktivirati okupacije fabrika na mnogo širem terenu.

SI je skončala dodajući komunizam saveta iluzijama o revolucionarnom “savoir-vivre”, subverzivnom lajfstajlu. Tragala je za svetom gde bi ljudska aktivnost bila svedena na konstantno zadovoljstvo, i predstavljala kraj rada kao početak beskrajne zabave i radosti. Nikada nije otišla dalje od tehnicističko-progresivističke vizije blagostanja prouzrokovanog uvođenjem automatizacije.

Od nekolicine grupa koje su imale društveni uticaj na subverzivni talas iz sredine šezdesetih, Situacionistička internacionala je dala najpribližniju sliku komunizma kako se u to vreme zamišljao. Postoji istorijski nesavladiva prepreka između

“Ukinimo rad!“

i

„Vlast radnicima!“

SI je bila u samom središtu ove protivrečnosti.

(Štampano u devetom broju magazina Aufheben, jesen 2000)

Ps. u vezi kritike militantizma

Različito je značenje u francuskom i engleskom jeziku. Reč dolazi iz istog izvora kao „militarno“, i u oba jezika prenosi ideju borbe za cilj. Ali u engleskom jeziku označava borbeno, „agresivno aktivno“ (Webster, 1993). U francuskom jeziku, značenje je pozitivno (militanti su trebali biti posvećeni borci radničkog pokreta), sve dok ga SI nije povezala sa samožrtvenom odanošću cilju: termin ovde koristimo u tom smislu.

http://www.troploin.fr/node/5

U modernom kapitalističkom društvu, bilo kakva oružana aktivnost mora nužno biti zasnovana na organizaciji vojnog tipa. Kao takva, ne može umaći logici države koja, u krajnjem, determiniše celinu njenog organizacijskog funkcionisanja i internih društvenih odnosa, kao i njene odnose sa društvenim okruženjem. Stoga je model organizacija oružane borbe savršeno u skladu sa boljševičkom koncepcijom revolucionarne partije. I za Crvene Brigade i nemački RAF, ova organizacija mora biti sazdana kroz oružanu borbu, i na osnovu nje. Kao što je već istaknuto, „ (RAF) je dodao ovom Lenjinovom supstitucionizmu, koji je zamenio proletarijat Partijom, zamenjivanje Partije oružanom borbom“ (La Bande a Bader, La Guerre Sociale, No 2, Paris, 1978). Onda je prilično ispravno videti u iskrsavanju ovih grupa i aktivnosti “ više proizvod kraja jednog perioda nego nastajanje nečeg novog”, i voluntaristički pokušaj “nametanja tempa” u “blokiranoj situaciji” (La Bande a Baader, op.cit), ali ove stare koncepcije revolucije i lenjinistički temelji ovih grupa nisu samo očite u oblicima njihovog organizovanja. Mnogo važnije od toga, nalaze se takođe u sadržaju njihovog revolucionarnog projekta, naime u njihovom nasilju protiv države, koje je postalo suštinski aspekat društvene transformacije. Zato je pogrešno zaključiti da su ove grupe na visini “problema uništenja države”. Upravo suprotno, njihova koncepcija revolucije ostaje suštinski politička – cilj je uništenje države – dok njihovi principi funkcionisanja ubrzano vode ka osnivanju mini – državnih organizacija, ogledalne slike neprijatelja protiv koga se bore. Osim toga, takođe treba obratiti pažnju na čuveno “vojno pitanje” revolucije za koje mnogi ljudi veruju da je ono do kog su aktivnosti ovih grupa dosegle. Pre svega, šta se podrazumeva pod ovim pitanjem? Zasigurno, “vojno pitanje” je bilo jedan od specifičnih aspekata prošlih buržoaskih revolucija, koje su karakterisale slabost radničke klase i strategije klasnih saveza. Kraj devetnaestog veka u Evropi, početak dvadesetog veka u Rusiji, i kasnije, preokreti u zemljama koje su se oslobodile kolonijalizma, pružaju nam pregršt primera. Danas, u zemljama gde kapitalizam vlada u svojoj najdovršenijoj formi, nije reč samo o tome da društvena revolucija ne može biti pojmljena u obliku “vojnog pitanja”. U modernim društvima, gde su najamni odnosi postali poopšteni kroz privatni i javni život, subverzija kapitalističkog poretka može biti ostvarena jedino preko preuzimanja i kontrole proizvodnog aparata, kroz njegovu transformaciju i promenu namene na temelju novih društvenih principa, pod kontrolom samih proizvođača. Ukoliko možemo na ovaj način predvideti erupciju nasilne konfrontacije sa buržoazijom, njenom državom i političkim i društvenim silama koje brane državno-kapitalistički projekat, nema sumnje da će ove konfrontacije uglavnom izbiti unutar okvira ovog procesa preuzimanja društveno proizvodnog aparata – zato što je njegova kontrola ključ za političku vlast u društvu – a ne na tradicionalnom i specijalizovanom nivou vojne aktivnosti. U ovim primerima teško možemo i da zamislimo koja bi bila korist od “vojnog iskustva naoružanih grupa”! Upravo suprotno, uspeh antikapitalističkih snaga u ovim sukobima zavisi od njihove superiornosti na nivou reorganizacije društva a ne od bilo kakve takozvane vojne efikasnosti specijalizovanih grupa (koju bi zapravo teško bilo i zamisliti imajući u vidu efikasnost represivnih snaga države). Skorašnje iskustvo portugalske “revolucije” 1974-75. može, bez obzira na njegova ograničenja, razjasniti ono o čemu pričamo. Kada se desničarski puč 25. novembra dogodio, ono što je preostalo od istinske antikapitalističke aktivnosti portugalskog proletarijata nije bilo dovoljno ni za pokušaj, pa čak ni za razmatranje, suprostavljanja puču koji je jasno predstavljao početak perioda nametanja zakona i poretka. Ovo nagoveštava da radnici nisu bili sposobni da razviju i organizuju različit i jasno antikapitalistički projekat, da je odbrana “revolucije” bila delegirana – automatski i bez rasprave – organima “vojnog pitanja”, populističkim sektorima vojske i naoružanim ćelijama grupa poput PRP, koje su čak imale u prošlosti iskustvo oružane borbe! Svako zna šta se dogodilo nakon toga. Drugim rečima, ovde kao i drugde, “vojno pitanje” se nametnulo zbog toga što je društveno pitanje bilo unapred sahranjeno (ili rešeno). Zapravo, ukoliko je buržoazija u stanju da klasnu borbu dotera do čisto vojnog terena, proletarijat će u međuvremenu biti uništen. Mnogo značajniji istorijski primeri poput španske revolucije 1936. takođe pokazuju kako razvoj i prevlast vojnih aktivnosti neizbežno znači neutralizaciju društvene revolucije.

Jasno je da bilo kakva oružana politička aktivnost podrazumeva i zahteva, u bilo kom kapitalističkom društvu, centralizovanu organizaciju, zasnovanu na hijerarhiji i utemeljenu na principima i moralnosti buržoaske politike: cilj opravdava sredstvo! Sve oružane grupe, svih pravaca, iako sve manje – više boljševičke, su zasnovane na ovim principima (što je cena njihovog opstanka), predstavljajući tako ogledalne organizacije kapitalističke države, koja je merilo njihovih organizacija. Ukoliko neko analizira, kao što to činimo mi u narednim tekstovima, funkcionisanje i političke projekte ovih grupa, jasno možemo videti njihovo nesumnjivo naginjanje starim organizacijama i principima radničkog pokreta, od socdemokratije do staljinizma (…)

Ukoliko se trenutna kriza kapitalizma produbi, ukoliko dođe do erupcije i širenja društvenih sukoba, i ukoliko radne mase počnu da gube veru u sistem, onda se, malo po malo, može videti da će kapitalizam i njegova država biti saterani u situaciju gde će biti samo nekoliko opcija za izbor. Korišćenje tradicionalnih mehanizama integrisanja radničke klase će prosto zavisiti od kapaciteta partija i sindikata da kontrolišu reakcije proletarijata. Ukoliko ova solucija ne donese rezultate, kapitalistička država će biti prinuđena da iskoristi svoje represivne mehanizme, demonstrirajući daleko veću silu od one koje su grupe oružane borbe morale do sada da koriste. Ukoliko, uprkos svemu ovome, radnička klasa bude u stanju da u sopstvenim borbama pronađe odlučnost i inicijativu da ide dalje, da se (samo)organizuje na novim osnovama (odbijajući liderstvo, delegiranje moći i strategije klasnog pomirenja), da izgradi okvir za subvertiranje trenutnog poretka i sistema proizvodnje, onda će okolnosti biti promenjene. Politika radikalnog društvenog pokreta će zameniti politiku vojnih strategija i destabilizacije državnih institucija, sredstava manipulatorskih šegrta svih vrsta “armija” i “brigada”, čiji je sadržaj lišen bilo kakve antikapitalističke perspektive za masu najamnih radnika.

Maj 1979. Pariz, Charles Reeve

C. Orsoni, C Reeve, Pour une discussion politique sur le lutte arme, Paris 1979 ed. Spartacus

http://www.revoltagainstplenty.com/index.php/recent/1-recent/180-dave

Preveo Nikola

2016.

Kriza i kritika

Politička praksa odnosa između krize i kritike je komunizam. Kriza nije bolest u suprotnosti sa navodno normalnim smerom, već iznenadna promena u samom toku bolesti – ovo je značenje reči u medicini. Ona ne donosi uvek šansu, već je trenutak opasnosti. Ipak, ne radi se o traženju kraja tunela ne bi li se ponovo nastavilo istim stazama, nego o prekidanju stare rutine i pravljenju zaokreta.

Pobednička arogancija

Poraz radničkih borbi u poslednjih četrdeset godina i ishod Hladnog rata su ispunili pobednike arogancijom. Izjednačivši modernost sa slobodom, demokratijom i ljudskim pravima, zapadna civilizacija se može praviti da je istorijsko savršenstvo. Navodno bezuslovni karakter njenih političkih vrednosti je nerazdvojan od misionarskog izvoza demokratije i ljudskih prava, političke potvrde pobedničkog shvatanja istorije.

I dalje užasnuti baukom komunizma, “pobednici” uništavaju ono za šta se radnički pokret borio, kao i pravnu državu vladavine zakona, koja im je bila toliko srcu mila tokom borbe protiv “totalitarizma”. Njihov strah se širi celim društvom i stvara paranoični svet zasnovan na opasnosti/ sigurnosti (ptičiji i svinjski grip, Frontex [evropska agencija za sigurnost granica]…]

Ali kada arogantni uništavaju pravnu državu i napadaju državu blagostanja, nije zadatak komunista da brane ove stvari. Umesto toga, moramo da suočimo pobednike sa stvarnom silom koja ih je terala i dalje ih tera da reaguju panično protiv njihovih sopstvenih institucija. Ova sila ima tradiciju i ime.

Sme li iko reći klasna borba?

Evropske socijaldemokrate su na izmaku. Oni su samo upravljali kolektivnim pravima koje je radnička klasa izvojevala, i sada, kada su ova prava na udaru, ova upravljačka uloga se takođe bliži kraju. Da bi sprečili autoritarni sunovrat, moralli su podupreti klasnu borbu. Umesto toga, zastupali su neizvesno društveno izmirenje. Oni koji žele da ostave klasnu borbu u krvavom prošlom veku ne treba da se čude autoritarnoj regresiji pravne države.

Šta je do đavola voda ?

Dve mlade ribice sreću stariju ribu. Pozdravlja ih uz pitanje:”Pa momci, kakva je voda?“ Plivajući dalje, najednom se jedna okrete prema drugoj uz pitanje:“Šta je do đavola voda?”

Ne zanima nas toliko ko je matora riba, već njeno pitanje! Naturalizacija kapitalističkog oblika proizvodnje od sadašnjice pravi aistorijsku iluziju, pa potraga za promenom – nakon komunizma – postaje nepojmljiva. Da bi postavili nove temelje revolucionarne politike, potrebno nam je drugačije shvatanje istorije, moramo je razumeti kao političku kategoriju.

Postoji komunistička istorija koje nema u arhivama; nekoliko generacija je u više navrata pokušavalo da prekine tok kapitalističke modernosti ne bi li započela drugačija istorija. Moramo sačuvati ovu mogućnost shvatajući prošlost kao nedovršenu, od ustanka Spartakovaca do Mincerovih seljaka. U kapitalističkoj konfiguraciji ova borba se zove komunizam i povezana je sa imenom “Marks”. Ali pošto su njegovi problemi još uvek naši, uvek moramo uzeti u obzir šta je i dalje neostvareno još od ovih početaka.

Definisanje komunizma

Staljinizam je opravdavao najbrutalnije činove kapitalističke akumulacije kao korake ka izgradnji socijalizma. Socijaldemokratija je izvrnula Marksov iskaz iz Nemačke ideologije o “komunizmu kao stvarnom pokretu koji ukida sadašnje stanje stvari” u Bernštajnovu verziju “nema cilja, pokret je sve”. Komunizam kao ideal, kao nešto čemu se teži, ali što se nikada ne može ostvariti.

Staljinisti i socijaldemokrate su imali istu filozofiju istorije koja je podrazumevala progres i razvoj proizvodnih snaga. Ovo shvatanje, koje su delile i fašističke tehokratije, opstaje u evrocentričnoj definiciji istorije u kojoj se devet desetina sveta smatra zaostacima. Postmoderni svetonazor je čisti proizvod modernosti. Način na koji jukstapozira faze – oblici seljačkog ropstva odmah do visokotehnološke proizvodnje – ništa ne objašnjava, nego samo zamračuje i krivotvori činjenicu da su ove faze bile nasilno sinhronizovane svetskim tržištem.

Postmoderno sučeljavanje raznolikosti ne–različitih istorijskih faza dozvoljava samo jednu razliku: onu između modernosti i postmodernosti. Ali ova spacijalizacija vremena je samo inverzija temporalizacije prostora. Postmodernost natrpava različite istorijske faze jednu pored druge prostorno, reprodukujući ih samo pojavno, dok modernost hijerarhizuje različite istorijske faze, i međusobno sukobljava, na osnovu sopstvene temporalnosti.

Vremenski slojevi

Marksov susret sa ruskim narodnjacima i njegove poslednje antropološke studije otkrivaju jedan problem. Četiri nacrta čuvenog pisma Veri Zasulič postavljaju dva ključna pitanja za razumevanje svetskog tržišta i odgovarajućeg mu oblika politike. Svako ko ignoriše ova pitanja nastavlja tradiciju zvaničnog marksizma, koji je ova pisma smatrao opipljivim znacima „slabljenja Marksovih istraživačkih sposobnosti”[1]. Kapitalistički način proizvodnje integriše različite oblike proizvodnje, ali bez razumevanja vrednosti ovaj odnos ostaje neshvatljiv.

Nasilno uključivanje u svetsko tržište uzdrmava postojeće društvene odnose i istorijske formacije; međutim, oni se ne mogu razumeti poput stupnjeva na linearnom merilu istorijskog razvoja, već jedino kao slojevito vreme: “kao u geološkim formacijama, ovi istorijski oblici sadrže čitave serije primarnih, sekundarnih, tercijarnih tipova itd”[2].Ukoliko istorijski oblici nisu postavljeni u vremenski sled progresa od prošlosti ka budućnosti, već su organizovani poput “geoloških formacija”, u kojima ono što je bilo postoji odmah pored onog sadašnjeg, zajedničko prisustvo različitih istorijskih faza na istoj površini postaje zamislivo.

Kada je perspektiva istorijske Ravnice jednom odbačena, različiti putevi postaju vidljivi. Ne zato što su različite istorijske faze nezavisne jedna od druge, već naprotiv, zato što su nasilno sinhronizovane i zato što se odupiru ovoj sinhronizaciji. Ruski narodnjaci poput Černiševskog, koje je Marks poštovao, nisu bili romantično nostalgični prema starijim oblicima seljačke zajednice. Tragali su za mogućnostima istorijskih skokova: Rusija ne mora da prođe kroz „rasturanje ruskih seljačkih zajednica“, ukoliko različite situacije, „geološki slojevi“ leže jedni do drugih, međusobno se oplođujući.

Vremenski skokovi i anahronizmi

U prvoj polovini dvadesetog veka, Ernst Bloh je koristio sliku multiverzuma za razmišljanje o kapitalističkim neistovremenostima, prema kojima se markisizam ophodio kao prema ostacima, i koji su postali pogonsko gorivo nacionalsocijalizma. Marks je već u svojim kasnijim radovima počeo da shvata istorijske periode na nov način, što je bila reakcija na pad Pariske komune i devetnaestovekovni model revolucije, prema kome se proleterska revolucija smatrala nastavkom progresa ispoljenog u buržoaskoj revoluciji. U njegovim primedbama o „primitivnim zajednicama“ nema nostalgije ili romantizma.

Povratak u prvobitnu zajednicu niti je moguć, niti je to cilj. Zajedničko vlasništvo je bilo vezano za zemlju koja se obrađivala putem stroge podele rada. Prema Marksu, u „višoj ekonomskoj formaciji društva“ vlasništvo se ne prenosi na društvo ili na državu, ili čak na sva postojeća društva zajedno! Oni nisu vlasnici, samo posednici zemlje. Ljudi kao njeni korisnici „moraju da je ostave u boljem stanju narednim generacijama“[3].

Ostavljanje u boljem stanju moguće je jedino zahvaljujući tome što komunizam počinje od najsavremenijeg objektifikovanog rada, uzimajući u obzir njegove produktivne i destruktivne potencijale. Komunizam se suprostavlja kapitalističkom načinu proizvodnje u svakom pogledu.

Pristojnost

“Kad se ujedine komunistički radnici, njima je cilj prije svega učenje, propaganda itd. Međutim, oni time istovremeno stječu novu potrebu, potrebu društva, i što je izgledalo kao sredstvo, postalo je cilj. Taj praktični pokret može se promatrati u njegovim najsjajnijim rezultatima kad se pogledaju ujedinjeni socijalistički francuski radnici. Pušenje, piće, jelo itd. nisu više ni izgovor ni sredstvo povezivanja. Njima je dovoljno društvo, udruženje, zabavljanje koje opet ima za cilj društvo: bratstvo ljudi nije kod njih fraza, nego istina”[4].

Sredstvo kao cilj. Komunistička etika zajedničkog je povezana sa antiteleologijom istorije.

Udruživanje, zajednička praksa radnika koji se bore je komunistička anticipacija. Suština veza sadržanih u ovoj praksi već se shvata kao cilj kojem se teži. Staljinizam je bio suprotnost komunističkoj pristojnosti. Kult ličnosti koji i dalje živi u potrebi za jakim vođama opravdava današnja zverstva ostvarenjem carstva slobode u budućnosti.

Politička organizacija koja vodeću ulogu pripisuje jednoj ličnosti i politički deluje jedino u cilju sopstvene promocije odlaže komunizam za budućnost koja se nikada ne može ostvariti. Koja je razlika između vođe koji odlučuje koji borac može da se žrtvuje tokom političke operacije i zvaničnika fašističke partije koji odlučuje koji će radnik očistiti tenk ispunjen otrovnim gasom?

Revolucionarna praksa se ne može procenjivati na osnovu bilo kog spoljašnjeg kriterijuma, niti onog budućnosti koja se treba ostvariti, niti onog koji pripada svetu koji treba biti uništen. On mora biti inherentan samoj revolucionarnoj praksi kao “najsjajniji rezultat francuskih socijalističkih radnika“ koji spominje Marks. Sreća nije „običan plen koji pripada pobedniku“, ona je već „prisutna u klasnoj borbi“[5]. Ovo komunističko predviđanje dovodi u pitanje ono postojeće: vladavinu pobednika i svaku od njihovih prošlih i sadašnjih pobeda. Oslanjajući se na Hegela[6], ovu anticipaciju shvatamo kao komunističku pristojnost.

Građanski rat kao normalnost

“Kapitalista brani svoje pravo kao kupac kad pokušava da radni dan učini što je moguće dužim i da od jednog radnog dana, ako samo može, napravi dva. S druge strane, specifična priroda prodate robe ograničava kupcu njenu potrošnju, a radnik nastoji na svome pravu kao prodavač kad hoće da radni dan ograniči na određenu normalnu veličinu. Ovde imamo, dakle, antinomiju, pravo protiv prava, oba potvrđena zakonom robne razmene u istoj meri. Između jednakih prava odlučuje sila. I tako se u istoriji kapitalističke proizvodnje normiranje radnog dana predstavlja kao borba za granice radnog dana — borba između ukupnog kapitaliste, tj. kapitalističke klase i ukupnog radnika, ili radničke klase.”[7]

Ovde postoji važna promena perspektive. Prvo je borba oko radnog dana posmatrana iz pravne perspektive: jednaki pravni subjekti, u međusobno simetričnom odnosu, kupuju i prodaju radnu snagu kao robu. Svako pokušava da proda svoju robu što skuplje, a da je kupi što jeftinije. Nepravda je prikrivena zakonom. Upravo je to njegova funkcija.

Spuštajući se na proizvodne položaje ipak: “izgleda da se fizionomija naših dramatis personae u nečem menja. Bivši vlasnik novca ide napred kao kapitalista, za njim ide vlasnik radne snage kao njegov radnik; prvi se značajno smeška i hita na posao, dok drugi ide plašljivo, opirući se, kao neko koji je na tržište izneo vlastitu kožu pa sad nema šta očekivati osim — štavionice!”[8]

Priča Kapitala se menja: neutralnost zakona ustupa mesto „neutralnosti“ izveštaja fabričkih inspektora. Marks niže navode iz ovih izveštaja, dodajući komentare direktno iz paklenih odaja kapitala: vampiri i vukodlaci tumaraju svuda.

Spuštanje na proizvodne položaje pokazuje da klasna borba nije samo puka borba za novac: ona je borba na život i smrt – ne samo za fizički opstanak, već za pravi život.

Proizvodni odnosi se mogu posmatrati u svom pravom obličju : kao asimetrični odnosi. Ako subjekat prodaje svoju radnu snagu, on prodaje sopstveni život, pravo da koristi svoje telo i um. Asimetrija je neotkrivena dok je istinski odnos prikriven zakonom. Može se videti šta je zaista zakon: građanski rat. Osim što „istorija kapitalističke proizvodnje“ ne može biti prevazađena pobedom u građanskom ratu.

Nema “pravedne nadnice“; jedina stvar koja se može smatrati pravednom je uništenje samog najamnog odnosa, odnosno uništenje čitavog “građanskog rata” koji se konstantno vodi između klasa. Proleter nije prosto isključen, zahtevajući da bude uključen u novi poredak: pre će biti da zato što ne želi više da bude proleter mora da uništi poredak koji od ljudskih bića pravi proletere.

Država, zakon, klasa

Ništa nije toliko iskvarilo (nemačko) radništvo koliko uverenje da ide niz struju, ili uz progres. Valter Benjamin je izrazio ovu misao u vremenu strašne opasnosti, kada su nacionalsocijalizam, staljinizam i socijaldemokratija udruženim naporima radili na uklanjanju komunističke klasne borbe.

Ideja progresa se zapravo direktno suprostavlja komunističkoj. Ona pre svega proizvodi lažno uverenje da bolji radni uslovi, garantovana socijalna prava i kolektivni radni ugovori mogu da se pojave iz borbi za određena prava, odnosno iz „prirodnog razvoja“ civilizacije zakona. To je ideja da kapitalistički način proizvodnje ne može biti prevaziđen jednom zauvek, već da se može postepeno pripitomljavati i civilizovati. Ali jedino pojava klase kao kolektivnog subjekta prava na upotrebu sile[9] može kolektivna i socijalna prava uperiti protiv normalnosti kapitalističkog načina proizvodnje, protiv atomizacije koja prati individualna prava i pregovaranja.

Radnička klasa je jedini subjekat koji je uspešno izborio pravo na upotrebu sile paralelno državi i njoj suprostavljeno: pravo na štrajk. Prema ovom scenariju, država nije izvršni odbor ove ili one klase, ona je suprostavljena klasnoj borbi kao takvoj. Država takođe lako može naći neophodnim da odbrani interese proletarijata ili delova buržoazije protiv ostalih interesa.

Kako se moderna država jedino odnosi prema atomizovanim pravnim subjektima, ona se suprostavlja svakom obliku kolektivnih prava i preotima pravo na upotrebu sile, koje je bilo osvojeno i preokrenuto od strane radničke klase, što je pre moguće. Naspram ovoga, zaprepašćenje zbog autoritarnog urušavanja pravne države može se uporediti sa zaprepašćenjem ribe koja na pitanje o temperaturi vode kaže “šta je do đavola voda“?

Upravo tako izgleda pakao. Juridifikacija je nastojala da kroz borbe za priznanje pojedinačnih zahteva sprovede depolitizaciju društvenog i vladavinu sile, vladavinu koja ne može biti osporena na demokratski način.

Mašine i znanje

“Ali kao neumorno nastojanje za općim oblikom bogatstva kapital tjera rad preko granica njegove prirodne potrebitosti i tako stvara materijalne elemente za razvitak bogate individualnosti, koja je jednako svestrana u svojoj proizvodnji kao i u potrošnji.”[10]

Na ovaj način kapital stvara osnove za društveni individuum, novi društveni poredak i novu antropologiju.

U Fragmentu o mašinama Marks je pokušao da izloži rečnik komunizma. Društvena individua i “društveni mozak” (Gesellschaftliches Hirn, najčešće prevođeno kao opšti intelekt) su proizvodi sadašnjeg načina proizvodnje, ali s potencijalom za njegovo prevazilaženje. Izrazom “društveni mozak” Marks je aludirao na mogućnost čitavog znanja čitave vrste: mozak nije više sadržaj pojedinačne glave. Aktuelna kriza svih naučnih grana i čitavog obrazovnog sistema je simptom ovog procesa, kroz koji znanje poprima sve društveniji karakter. U današnjoj plovidbi potrebna je drugačija vrsta umešnosti.

Dosta toga je objektifikovano u elektronskim uređajima i nautičkim dokumentima; niko ne bi ovo mogao obavljati sam. Iako mnogi ljudi preziru „svu tu tehnologiju“ i žele „jednostavan život“, niko ne bi zaista zamenio današnje kolektivno znanje za ono koje je posedovao mornar iz davnina. Objektifikacija znanja je do sada dosegla oblasti humanističkih i društvenih nauka. Verovatno deluje kao da je individua u većoj meri neupoznata sa trenutnim odnosima proizvodnje nego što je to bio diplomac iz prošlog veka.

Ali kada ne posmatrate samo indivude i individualne umove, stvari izgledaju drugačije. Iz vizure čitavog društva, znanje nije odumrlo već se proširilo. Ono što se romantičarski oplakuje kao gubitak kulture zapravo je korak ka proizvodnji kulturno individualizovane subjektivnosti unutar globalnog društvenog znanja. Mnogo više je informacija u obliku objektifikovanog znanja, i više ljudi tome može pristupiti nego pre dvadeset godina.

Mlada osoba iz Singapura, Milana ili sa Tajvana je kulturološki mnogo bliža onoj iz Tokija, Nju Jorka ili Pariza, nego što je stanovnik sa juga bio nekom sa severa Nemačke pre pedeset godina. Ali ovo objektifikovano znanje mora biti iznova prisvojeno, inače ostaje izraz kapitalističke vladavine i proizvodi bedu umesto bogatstva.

Analiza novih oblika proizvodnje i znanja mora stoga biti istovremeno kritika nauke. Svako ozbiljno razmatranje alternativa kapitalizmu mora uzeti u obzir globalni nivo, zapravo mora početi od njega. Nacionalistička i regionalistička odvajanja kao što su bili kejnzijanizam i „slobodni novac“ su nemoguća. Istorijski posmatrano, kejnzijanizam je bio zenit tehnokratske razvojne politike odozgo, strategija svesnog uništenja samoniklih inicijativa, koja je jedino mogla biti zaustavljena klasnim borbama šezdesetih[11].

Teorije slobodnog novca naginju ka antisemitskim „teorijama krize“.

Slobodno tržište / svetska radnička klasa

Danas je muzika globalna! Za vreme krize početkom devedesetih, Karl Hajnc Rot je ovo izložio u svojoj tezi o proletarizaciji: životni uslovi se ravnaju globalno, dok se istovremeno zaoštravaju klasne polarizacije i društvene nejednakosti[12]. Ovo je danas postalo očigledno. Po prvi put, glavni smer klasne borbe nije više prema razvoju; komunističke partije su zastarele[13].

Po prvi put je globalna radnička klasa sposobna da kritikuje progres i čineći to da zaista stavi komunizam – a ne „izgradnju socijalizma“ – na dnevni red. I po prvi put je uticaj svetske ekonomske krize na globalnu radničku klasu svuda istovremeno prisutan[14].

Komunizam

Jedino radnička klasa koja napušta kapital može rešiti trenutne probleme čovečanstva. Problemi tehnologije, gladi, uništavanja prirode itd, mogu se jedino rešiti počevši od globalne produktivne saradnje. Reaproprijacija neverovatnih količina reifikovanog rada i inverzija proizvodne kooperacije pokazuju put kojim treba ići. Moramo braniti Benjamina od uobičajenog otupljivanja njegovih teza o istoriji: ne samo što je smatrao klasu jedinim mogućim „subjektom istorijskog uvida“, već je zajedno sa Marksom takođe odbacio osnovnu glupost socijaldemokratije, koja je ionako u Gotskom programu obožavala rad kao izvor „sveg dobra i kulture“[15]. Komunizam je ukidanje rada. Akumulacija radi akumulacije i (nametnuti) rad postaju slobodne aktivnosti.

http://www.wildcat-www.de/en/wildcat/86/w88_communism_en.html

Objavljeno u 86. broju nemačkog magazina Wildcat (2010)

Prevod: Nikola

Korektura: Ivana

2015.

[1] H. Wasa, Marx and revolutionary Russia, in: T. Shanin (Hg.), Late Marx and the Russian Road. Marx and »the peripheries of capitalism«, New York, Monthly Review Press, 1983, str.42.

[2] Marksovo pismo Veri Zasulič, MECW, Volume 24, str.346.

[3] Capital III., str.911.

[4] Marks, Ekonomsko filozofski rukopisi, https://www.marxists.org/srpshrva/biblioteka/marks/1844/ekonomsko-filozofski-rukopisi/ch03/03.htm

[5] Walter Benjamin, O shvatanju istorije, http://anarhisticka-biblioteka.net/library/walter-benjamin-o-shvatanju-istorije

[6] Hegel “Etički život kao ideja slobode” u: Filozofija prava

[7] Marks, Kapital, Prvi tom, Beograd, 1978, str. 210. https://libcom.org/files/karl_marks_kapital_prvi_tom.pdf

[8] Ibid, str. 162

[9] M.Tomba, Another kind of Gewalt: Beyond Law. Re-Reading Walter Benjamin: Historical Materialism 17

[10] Karl Marks, Temelji slobode (Grundrisse), Zagreb, 1977, str. 136.

[11] Gabriel Kolko: Main Currents of American History, 1984

[12] Karl Heinz Roth, Die Wiederkehr der Proletarität, 1994

[13] Loren Goldner: Communism is the material human community, http://home.earthlink.net/˜lrgoldner/bordiga.html

[14] Wildcat 82, Beyond the Peasant Internationale

[15] Walter Benjamin, O shvatanju istorije, http://anarhisticka-biblioteka.net/library/walter-benjamin-o-shvatanju-istorije

Iz kojeg god kuta sagledana, sadašnjost je bezizlazna. I to nije najmanja od njenih vrlina. Onima koji se svakako žele nadati, oduzima svako uporište za nadu. Oni koji još ukazuju na rješenja, demantirani su istog trenutka. Opće je poznato da sve može ići samo iz lošeg u gore. “Budućnost nema budućnosti” mudrost je doba koje je dospjelo, a pod prividom krajnje normalnosti, na razinu svijesti prvih pankera.

Zatvara se sfera političke reprezentacije. Od ljevice do desnice isto ništavilo zauzima pozu hulje ili lude, poput gondola mijenja svoj diskurs prema posljednjim naputcima stručnjaka za komunikaciju. Oni koji još glasuju odaju dojam da nemaju druge namjere do obeščastiti glasačke kutije, glasujući iz čistog protesta. Kao da se zapravo glasuje protiv samog glasovanja. Ništa što nam se predstavlja nije ni izbliza na razini situacije. Čak i u svojoj tišini mase se doimaju beskrajno zrelijima nego sve marionete koje se međusobno prepiru oko toga kako ih voditi. Bilo koji chibani iz Bellevillea govori mudrije od bilo kojeg od takozvanih vođa. Poklopac društvenog lonca trostruko se zatvara dok unutra pritisak ne prestaje rasti. Iz Argentine sablast Que se vayan todos! (Svi oni moraju otići!) počinje ozbiljno progoniti vodeće glave.

Plamen nastao studenog 2005. i dalje tinja u svačijoj glavi. Te prve radosne vatre krstile su desetljeće puno obećanja. Medijska bajka “predgrađa [banlieu] protiv Republike” dobiva na učinkovitosti onoliko koliko gubi na istini. Oganj je plamtio i u središtima gradova, ali te su se vijesti metodički ušutkavale. Cijele ulice Barcelone gorjele su u solidarnosti, ali za to nitko ne zna osim njihovih stanovnika. Čak nije točno ni da je zemlja prestala gorjeti. Uhićenici su najraznovrsnijih profila, ujedinjuje ih tek mržnja spram postojećeg društva, a ne pripadnost klasi, rasi ili gradskoj četvrti. Novost nije “revolt predgrađa” jer taj se već događao 80-ih, novost je njegov raskid s uobičajenim formama pobune. Napadači više ne slušaju nikoga, ni veliku braću ni lokalne organizacije koje nadgledaju povratak u normalu. Nikakav “SOS rasizam” ne može usaditi svoje kancerozno korijenje u događaj koji su tek zamor, falsificiranje i medijska omerta uspjeli dokončati. Cijela ta serija noćnih vandalizama, anonimnih napada i nijemih uništavanja proširila je jaz između politike i političkog. Ne može se iskreno zanijekati ono očito: da je to bio napad bez zahtjeva, prijetnja bez poruke i da nije imao nikakve veze s “politikom”.

Treba biti slijep ili ne znati ništa o autonomnim pokretima mladih u zadnjih trideset godina pa ne vidjeti čisti politički čin u ovakvoj odlučnoj negaciji politike. Izgubljena djeca skršila su drangulije društva koje zaslužuje manje poštovanja od pariških spomenika na kraju Krvavog tjedna i svjesno je toga.

Neće biti društvenog rješenja sadašnje situacije. Ponajprije jer je neodređeni agregat socijalnih miljea, institucija i individualiziranih mjehurića, koji se tek antifrazom može zvati “društvom”, nekonzistentan, potom i zato što više ne postoji jezik zajedničkog iskustva. A ne možemo dijeliti bogatstva ako ne dijelimo jezik. Trebalo je pola stoljeća prosvjetiteljske borbe da se omogući francuska revolucija i jedno stoljeće borbe oko pitanja rada da se porodi zastrašujuća “država blagostanja”. Borbe stvaraju jezik kojim se izražava novi poredak. Ali takvo nešto danas ne postoji. Europa je danas osiromašeni kontinent koji potajice kupuje u Lidlu i putuje jeftinim aviokompanijama da bi uopće mogao putovati. “Problemi” formulirani aktualnim društvenim jezikom ne dopuštaju rješenja. Pitanja “mirovina”, “sigurnosti zaposlenja”, “mladih” i njihova “nasilja” mogu se samo obustaviti dok se situacija, koju ta pitanja trebaju prikriti, trajno policijski nadgleda kako bi se otkrili znakovi budućih nemira. Ništa ne može učiniti privlačnim brisanje guzice umirovljenicima za minimalac. Oni koji u kriminalu nalaze manje poniženja, a više prednosti, nego u čišćenju ulica neće predati oružje niti će im zatvor usaditi ljubav prema društvu. Horde umirovljenika u potrazi za užitkom neće jednostavno prihvatiti rezanje mirovina, nego će se sve više buniti radi sve većeg broja mladih koji odbijaju raditi. I konačno, nikakvo zajamčeno primanje uspostavljeno dan nakon kvazi-pobune neće postaviti osnovu za neki novi New Deal, novi pakt, novi mir. Društveni je osjećaj odveć ispario za takvo što.

Pritisak koji treba osigurati da se ništa ne događa, zajedno sa sve većim policijskim nadzorom teritorija, što se upravo provodi, samo će se pojačavati. Brujanje bespilotnih letjelica koje su, i prema priznanju policije, nadlijetale Seine-Saint-Denis prošlog 14. srpnja ocrtava budućnost jasnije od svih maglovitih humanističkih predviđanja. Činjenica da su nas brižljivo izvijestili da su letjelice bile nenaoružane jasno pokazuje u kojem smjeru idemo. Teritorij će se rascjepkati u sve restriktivnije zone.

Autoceste smještene oko “osjetljivih četvrti” stvaraju nevidljivi zid, odvajajući ih tako od naselja srednje klase. Što god lijepe duše Republike mislile o tome, nadziranje gradskih četvrti “zajednicom” najučinkovitije je moguće sredstvo. Metropolski dijelovi zemlje, središta gradova vodit će svoj raskošan život prema sve prepredenijoj, sve sofisticiranijoj, sve sjajnijoj dekonstrukciji. Obasjavat će cijeli planet bordelskim svjetlom dok će se patrole BAC-a (brigade anti-criminelle) i privatne zaštitarske tvrtke, ukratko: milicije, umnažati u beskonačnost, uživajući sve besramniju sudsku zaštitu.

Slijepa ulica sadašnjosti, posvuda uočljiva, posvuda se niječe. Nikad se toliko psihologa, sociologa i spisatelja nije tome posvetilo, svaki s posebnim žargonom u kojem ponajviše nedostaju zaključci. Dovoljno je čuti glazbu našeg vremena (žalopojke “nove francuske šansone” u kojoj malograđani seciraju stanja svoje duše i objave rata reperskog kolektiva Mafia K’1 Fry) da bude jasno da će se suživot uskoro okončati, da je odluka blizu.

Ova je knjiga potpisana imenom imaginarnog kolektiva. Urednici knjige nisu njeni autori. Oni su se pak zadovoljili time da uvedu malo reda u opća mjesta našeg doba, u ono što se mrmlja za barskim stolovima, iza zatvorenih vrata spavaćih soba. Samo su ustvrdili neke nužne istine, čije univerzalno potiskivanje puni psihijatrijske bolnice pacijentima, a oči suzama. Samo su opisali situaciju u kojoj se nalazimo. Prednost radikalnih okolnosti je ta što rigorozno izvođenje logičnih posljedica vodi do revolucije. Dovoljno je reći ono što se vidi i ne ustezati se od zaključka.

Prvi krug “I AM WHAT I AM”

“I AM WHAT I AM.” To je posljednja ponuda marketinga svijetu, posljednji stadij oglašivačke evolucije, daleko iznad svh uvjeravanja da se bude drukčiji, svoj, i pije Pepsi. Desetljeća koncepata da bismo dospjeli tamo gdje jesmo, u čistu tautologiju. JA = JA. On trči na pokretnoj traci ispred zrcala. Ona se vraća s posla sjedeći za volanom svojeg Smarta. Hoće li se susresti?

“JA SAM TO ŠTO JESAM.” Moje mi tijelo pripada. Ja sam ja, ti si ti, i nešto ne štima.

Personalizacija mase. Individualizacija svih uvjeta: života, rada, nesreće. Raširena shizofrenija. Bujajuća depresija. Atomizacija na fine paranoične čestice. Histerizacija kontakta. Što više želim biti Ja, imam veći osjećaj praznine. Što se više izražavam, više se isušujem. Što više trčim za sobom, iscrpljeniji sam. Držim, držiš, držimo se svog Ja kao pijan plota. Postali smo predstavnici samih sebe – u toj neobičnoj trgovini, jamci personalizacije koja na kraju izgleda kao amputacija. Osiguravamo se sve do stupnja bankrota s bolje ili lošije prikrivenom nespretnošću.

U međuvremenu, snalazim se. Potraga za samim sobom, moj blog, moj stan, zadnje pizdarije u modi, veze i afere, tko koga ševi… bilo kakva proteza kojom ću se držati za Ja! Da društvo nije postalo takva definitivna apstrakcija, označavalo bi skup egzistencijalnih štaka, skup ovisnosti koje sam ugovorio kao cijenu svog identiteta. Hendikepirana osoba model je građanina sutrašnjice. Nije slučajno da organizacije koje ga danas iskorištavaju, istovremeno zahtijevaju da mu se osigura “egzistencijalni minimum” (revenu d’existence).

Posvudašnji nalog da se “bude netko” održava patološko stanje koje čini društvo nužnim. Nalog da se bude jak proizvodi slabost kojom se to društvo održava, toliko da sve naizgled poprima terapeutsku narav, čak i rad, čak ljubav. Svi oni “kako si?” koji se izmijene u jednom danu podsjećaju na međusobna mjerenja temperature. Socijabilnost se sastoji od tisuću malih niša, tisuću malih skloništa gdje se možeš zgrijati. Sve je bolje od velike hladnoće vani. Gdje je sve lažno jer je sve samo izlika da se zgriješ. Gdje se ništa ne može dogoditi jer smo svi zaokupljeni zajedničkim drhtanjem. Ovo društvo uskoro će na okupu držati samo stremljenje društvenih atoma nekom iluzornom ozdravljenju. Podsjeća na hidrocentralu koju pokreće gigantski rezervoar neisplakanih suza, uvijek na rubu da se prelije.

“I AM WHAT I AM.” Nikad dominacija nije imala neviniji slogan. Održavanje Jastva u stanju trajne polupropasti, kroničnog polusloma najbolje je čuvana tajna aktualnog poretka stvari. Slabašno, deprimirano, samokritično, virtualno Jastvo u biti je taj beskrajno prilagodljivi subjekt kakav iziskuju proizvodnja temeljena na inovaciji, ubrzano zastarijevanje tehnologija, konstantna previranja socijalnih normi, opća fleksibilnost. Istovremeno je i najpohlepniji konzument i, paradoksalno, najproduktivnije Jastvo, ono koje će se najžešće i najenergičnije baciti i na najmanji projekt, samo da bi se kasnije vratilo u svoje izvorno stanje larve.

“TO ŠTO JESAM”, dakle? Od djetinjstva živim u struji majčina mlijeka, mirisa, priča, zvukova, osjećaja, dječjih pjesmica, supstanci, gesta, ideja, impresija, pogleda, pjesama i hrane. A što sam ja to? Vezan posvuda za mjesta, patnje, pretke, prijatelje, ljubavi, događaje, jezike, uspomene, za sve vrste stvari koje, prema svemu sudeći, nisu ja. Sve što me vezuje za svijet, sve veze koje me tvore, sve snage koje me sačinjavaju ne formiraju identitet, kojim bih se trebao razmetati, nego egzistenciju, jedinstvenu i uzajamnu, življenu egzistenciju iz koje mjestimice na trenutke proviruje to biće koje kaže “ja”. Naš osjećaj nekonzistentnosti rezultat je glupavog vjerovanja u trajnost Jastva i premalo brige koju pružamo onom što nas čini onime što jesmo.

Omamljuje pogled na šangajski neboder na kojemu se šepuri Reebokov “I AM WHAT I AM”. Zapad svuda potura, kao svog omiljenog trojanskog konja, tu ogorčenu antinomiju između Jastva i svijeta, pojedinca i skupine, predanosti i slobode. Sloboda nije gesta kojom se rješavamo svojih predanosti, nego praktični kapacitet da se njima djeluje, da se krećemo u njihovu prostoru, da ih uobličimo ili raspustimo. Obitelj postoji kao obitelj, dakle kao pakao, samo za one koji su odustali od izmjene njenih iscrpljujućih mehanizama ili one koji ne znaju kako je izvesti. Sloboda da se otrgnemo uvijek je bila fantomska sloboda. Ne možemo se riješiti onog što nas sputava, a da u isto vrijeme ne izgubimo ono na što svoje snage možemo primijeniti.

“I AM WHAT I AM”, dakle, nije jednostavna laž, jednostavna oglašivačka kampanja, nego vojna kampanja, ratni poklič protiv svega što postoji među bićima, protiv svega što nejasno kruži, što ih nevidljivo vezuje, svega što je prepreka savršenom opustošenju, protiv svega zbog čega postojimo i zbog čega čitav svijet ne nalikuje autocesti, zabavnom parku ili novom gradu: dakle, čistoj i dobro uređenoj dosadi bez strasti, praznu, smrznutu prostoru, kojim prolaze samo registrirana tijela, automobilske čestice i idealna roba.

Francuska ne bi bila domovina anksiolitika, raj antidepresiva, Meka nervoze da istodobno nije europski šampion produktivnosti, mjerene po satu. Bolest, zamor, depresija mogu se gledati kao individualni simptomi onoga što valja izliječiti. Oni također rade na održavanju postojećeg poretka, na mom poslušnom prilagođavanju idiotskim normama, na modernizaciji mojih štaka. Norme određuju moj odabir oportunih, konformnih produktivnih stremljenja, kao i onih kojih se nježno treba riješiti. “Znaš, nikad nije kasno za promjenu.” Ipak, uzete kao činjenice, moje slabosti mogu također voditi do razaranja hipoteze o Jastvu. Tako postaju činovi otpora u ratu koji je u tijeku. Postaju pobuna i središte energije protiv svega što se urotilo da nas normalizira, da nas amputira. Nije Jastvo to što je u krizi, nego je u krizi kalup u koji nas žele uliti. Žele da naše Jastvo bude jasno određena, zasebna stvar, čija se kvaliteta može procijeniti i koja se može kontrolirati. No mi smo samo bića među drugim bićima, jedinstvenosti među sličnima, živo meso istkano od mesa svijeta. Suprotno onomu što nam ponavljaju od djetinjstva, inteligencija nije znati se prilagoditi – ili ako jest, to je inteligencija robova. Naše neprilagođavanje, naš zamor problemi su samo s gledišta onih koji nas žele podčiniti. Zapravo, oni ukazuju na polaznu točku, na točku susreta za nova suučesništva. Otkrivaju mnogo uništeniji pejzaž, ali beskrajno uzajamniji od svih fantazmagorija koje ovo društvo održava radi svojih interesa.

Mi nismo deprimirani, mi smo u štrajku. Za onog tko se odbija “srediti”, “depresija” nije stanje, nego prolaz, jedno do viđenja, jedan korak prema političkom odvajanju. Odvajanju nakon kojeg nema pomirenja. Osim medikamentima ili policijom. Upravo zato ovo se društvo ne ustručava prepisivati Ritalin odveć živahnoj djeci, uvući ih u dugoročne ovisnosti o lijekovima i zato tvrdi da može u dobi od tri godine otkriti “poremećaje u ponašanju”. Jer hipoteza o Jastvu puca posvuda.

Drugi krug “Zabava je životna potreba”

Vlada koja objavljuje izvanredno stanje protiv petnaestogodišnjaka. Zemlja koja nacionalni ponos stavlja u ruke nogometnog tima. Policajac u bolničkom krevetu žali se da je bio žrtva “nasilja”. Vijećnica koja izdaje odredbu o zabrani gradnje kućica na drveću. Dva desetogodišnjaka u Chellesu optuženi za požar u video-igraonici. Naše doba obiluje grotesknim situacijama koje kao da svaki put promaknu njegovoj pozornosti. Treba reći i da tugaljiv i gnjevan ton medija ne uspijeva prigušiti eksplozije smijeha koje dočekuju takve novinske naslove.

Eksplozija smijeha jedini je prikladan odgovor na teška “pitanja” koja nam se serviraju kao aktualnosti. Da počnemo najotrcanijim: nema “pitanja imigracije”. Tko još odrasta tamo gdje je rođen?

Tko živi tamo gdje je odrastao? Tko radi tamo gdje živi? Tko živi tamo gdje su živjeli njegovi preci? I kome pripadaju djeca ovog doba, svojim roditeljima ili televiziji? Istina je da smo otrgnuti od svakog pripadanja, da nismo niotkud, rezultat čega je, osim nove mogućnosti za turizam, neporeciva patnja. Naša je povijest povijest kolonizacija, migracija, ratova, egzila, uništenja svih korijena. To je povijest svega što nas je učinilo strancima u svijetu, gostima u vlastitoj obitelji. Školovanje nam je oduzelo vlastiti jezik, reality-emisije uzele su nam naše pjesme, naša tijela oduzela nam je masovna pornografija, naš grad policija, prijatelje platni sustav. U Francuskoj tomu treba dodati okrutan i sekularan učinak individualizacije koju provodi država kada popisuje, uspoređuje, disciplinira i razdvaja subjekte od najranijih godina, instinktivno drobi sve preostale solidarnosti dok na kraju ne ostane samo građanstvo: čista, fantazmatska pripadnost Republici. Francuz je, više nego bilo tko drugi, razvlašten, bijedan.

Njegova mržnja prema strancu ima korijen u njegovoj mržnji spram sebe kao stranca. Njegova ljubomora pomiješana sa strahom od “predgrađa” tek je njegov ressentiment spram svega što je izgubio. Ne može obuzdati svoju zavist spram takozvanih “problematičnih” četvrti u kojima još postoji neki vid zajedničkog života, neka povezanost među ljudima, solidarnost koja nije državna, neformalna ekonomija, organizacija još ne sasvim odvojena od onih koji se organiziraju. Došli smo do tog stupnja uskraćenosti da je jedini način da se osjećam kao Francuz taj da proklinjem imigrante, one na kojima je očitije da su stranci. Imigranti drže u ovoj zemlji neobičnu poziciju suverenosti: da nisu tu, Francuzi možebitno ne bi više postojali.

Francuska je proizvod svoje škole, a ne obrnuto. Živimo u pretjerano školskoj zemlji, gdje se maturalnog ispita sjećamo kao prijelomnog trenutka u životu. Gdje vam umirovljenici još pričaju o padu od prije četrdeset godina na tom i tom ispitu i kako je to zeznulo njihovu cijelu karijeru, cijeli život. Već stoljeće i pol Francuska škola oblikuje jedan tip naširoko prepoznatljivog podržavljenog subjektiviteta.

Ljude koji se pristaju natjecati i razvrstavati pod uvjetom da su svačiji izgledi jednaki. Koji od života očekuju da da se svakoga nagradi, kao na kakvu natjecanju, onako kako je zaslužio. Koji uvijek pitaju za dopuštenje prije nego uzmu. Koji potiho poštuju kulturu, pravila i najbolje u razredu. Čak i njihova privrženost svojim velikim kritičkim intelektualcima i njihovo odbacivanje kapitalizma obilježeni su tom ljubavlju spram škole. Uz propadanje obrazovnih ustanova svakim danom sve se više urušava ta državna konstrukcija subjektiviteta. Ponovna pojava, tijekom proteklih dvadeset godina, škole i kulture ulice kao konkurencije školi Republike i njenoj kartonskoj kulturi, najdublja je trauma koju trenutačno trpi francuski univerzalizam. Oko toga se već ujedinila najekstremnija desnica s najvirulentnijom ljevicom. Samo ime Julesa Ferryja, Thiersova ministra za vrijeme rušenja Pariške komune i teoretičara kolonizacije, treba biti dovoljno da budemo sumnjičavi spram te institucije.

Što se nas tiče, kad vidimo učitelje iz tko zna kakvog “komiteta građanske budnosti” kako cmizdre u večernjem dnevniku da su im zapalili njihovu školu, sjetimo se koliko smo puta, kao djeca, sanjali da i sami to učinimo. Kad čujemo da lijevi intelektualac brblja o barbarstvu bandi mladih koje uznemiruju prolaznike, kradu po dućanima i igraju se mačke i miša s policijom, sjetimo se što su govorili za rokere šezdesetih ili, još bolje, za apaše iz doba Belle Epoque: “Općim imenom apaches”, piše jedan sudac na Seinskom tribunalu 1907., “označavamo zadnjih nekoliko godina sve opasne pojedince, rulju prijestupnika, neprijatelje društva bez domovine i obitelji, dezertere svih dužnosti, spremne na najdrskije sukobe, sve vrste napada na osobe ili imovinu.” Te bande, koje bježe s posla, nazivaju se prema imenima gradskih četvrti i sukobljavaju s policijom, noćna su mora dobrog građanina, individualiziranog na francuski način: oni utjelovljuju sve čega se ovaj odrekao, svu moguću radost koju on nikad neće iskusiti.

Pomalo je neprilično živjeti u zemlji u kojoj dijete koje zapjeva odmah opomenu: “Prekini, proplakat ćeš”, ili gdje školska kastracija proizvodi poplavu upravljanih uposlenika. Neprolazni sjaj aure Jacquesa Mesrinea (gangstera i otimača milijunaša Henrija Lelievrea, op. ur.) manje duguje njegovoj ispravnosti ili hrabrosti, a više činjenici da se osvetio za ono za što bismo se svi trebali svetiti. Ili radije, za što bismo se morali osvetiti izravno dok zapravo samo nastavljamo oklijevati i odstupati. Jer nema sumnje da se tisućama neprimjetnih niskosti, svim vrstama kleveta, malim zloćama i pakosnom pristojnošću Francuz ne prestaje svetiti trajno i svakomu za činjenicu da je odustao, dopustio da ga pregaze. Bilo je i vrijeme da jebeš policiju odmijeni da, gospodine policajče! U tom smislu izravno neprijateljstvo određenih bandi samo manje uvijeno izražava lošu atmosferu, u temelju truo duh, želju za spasonosnim uništenjem u kojoj ova zemlja izgara.

Zvati “društvom” populaciju stranaca u kojoj živimo takva je uzurpacija da čak i sociolozi snuju da se odreknu koncepta koji im već cijelo stoljeće donosi kruh u kuću. Sad radije metaforom mreže opisuju način na koji se povezuju kibernetičke osamljenosti, petlje slabih interakcija poznatih pod imenima “kolega”, “kontakt”, “frend”, “znanac” ili “avantura”. Nekad se takve mreže kondenziraju u društveni milje, u kojem se ne dijeli ništa do kodova i gdje se ništa ne igra osim neprestanog rekomponiranja identiteta.

Bilo bi gubljenje vremena opisivati u detalje sve što je mučno u postojećim društvenim odnosima. Kaže se da obitelj doživljava svoj društveni povratak, da par doživljava svoj povratak. Ali obitelj koja se vraća nije ista ona koja je otišla. Njen je povratak tek produbljivanje vladajuće razdvojenosti koju samo prikriva, postajući tako i sama krinkom. Svi svjedočimo obiteljskim proslavama na kojima se tuga iz godine u godinu zgušnjava, svjedočimo usiljenim osmijesima, neugodom prizoru uzaludnog prenemaganja, osjećaju da truplo leži na stolu, a svi se pretvaraju kao da to nije ništa. Od flerta do razvoda, od divljeg braka do drugog tate i druge mame, svatko osjeća beživotnost tužne obiteljske jezgre, ali većini se čini da bi bilo još tužnije odreći je se. Obitelj više nije ono gušenje u majčinskome stisku, niti patrijarhat fizičkog kažnjavanja, koliko je prepuštanje pamučnoj udobnosti, gdje je sve poznato, taj (koliko) bezbrižni moment nasuprot svijetu za koji nitko ne može poreći da se slama, svijetu u kojem je “postati autonoman” tek eufemizam za “pronaći svoga gazdu”. Biološka srodnost koristi se kao izlika za gašenje svega što strastveno gori u nama: žele nas, pod izlikom da su nas odgojili, natjerati da se odreknemo mogućnosti odrastanja, kao i svega što je važno i ozbiljno u djetinjstvu. Tog se gašenja valja čuvati.

Ljubavni par je posljednji stupanj velikog društvenog debakla. To je oaza usred ljudske pustinje. U okrilje intimnosti dolazimo tražiti sve što je očevidno opustošeno u suvremenim društvenim odnosima: toplinu, jednostavnost, istinu, život bez teatra i gledatelja. Ali kad romantična omamljenost prođe, “intimnost” odbaci svoju masku: ona je i sama društveni izum, govori jezikom ženskih časopisa i psihologije, poduprta, kao i sve ostalo, strategijama razrađenima do mučnine. Tu nema više istine nego drugdje, i tu dominiraju laž i zakoni otuđenosti. I kad se, pukom srećom, ta istina pronađe u paru, ona zahtijeva diobu koja proturječi samoj ideji para. Ono što omogućuje bićima da se vole upravo je ono što ih čini vrijednim ljubavi i uništava utopiju autizma u dvoje.

U stvarnosti raspadanje svih društvenih formi zapravo je blagoslov. Za nas je to idealan uvjet za divlji, masovni eksperiment novih organiziranja, novih vjernosti. Slavno “opadanje očinske uloge” nalaže novu konfrontaciju sa svijetom koja potiče preuranjenu lucidnost i navješćuje neke lijepe pobune. U smrti para vidimo rađanje uznemirujućih oblika kolektivne afektivnosti, sad kad je seks sasvim potrošen, a muškost i ženskost paradiraju u odijelima što su ih izgrizli moljci, sad kad su tri desetljeća neprestane pornografske inovacije iscrpila svaku privlačnost transgresije i oslobođenja. Računamo na bezuvjetnost u intimnim vezama kao na oružje političke solidarnosti, nepropusne, poput ciganskog naselja, za državno uplitanje. Nije da neprestana financijska pomoć koju su roditelji prisiljeni isplaćivati svojem proletariziranom podmlatku ne može sponzorirati društvene subverzije. “Postati autonoman” također bi moglo značiti: naučiti se tući na ulici, skvotirati prazne kuće, ne raditi, ludo se voljeti i krasti u dućanima.

Treći krug “Život, zdravlje i ljubav su neizvjesni, zašto bi posao bio iznimka?”

Nema zbrkanijeg pitanja u Francuskoj od pitanja posla. Nema iskrivljenijeg odnosa od odnosa Francuza spram posla. Pogledajte Andaluziju, Alžir, Napulj. Tamo preziru posao iz dubine duše. U Njemačkoj, Sjedinjenim Američkim Državama, Japanu, tamo ga pak štuju. Istina, stvari se mijenjaju. Postoje otaku u Japanu, frohe Arbeitslose u Njemačkoj i radoholičari u Andaluziji. Ali zasad samo kao kuriozitet. U Francuskoj se rukama i noktima uspinju po hijerarhiji, ali privatno se hvale da ih nije briga za to. Ostaju do deset sati navečer na poslu kad je gužva, ali nemaju skrupula kad je pitanju krađa uredskog materijala ili otpisivanje inventara da bi ga poslije preprodali. Preziremo šefove, ali po svaku cijenu želimo ostati zaposleni. Imati posao je čast, no raditi je znak servilnosti. Ukratko: savršena klinička slika histerije. Volimo mrzeći, mrzimo voleći. A znamo kakvo zaprepaštenje i otupjelost pogodi histerika kad izgubi svoju žrtvu – svog gospodara. Većina se nikad ne oporavi.

U ovoj, u osnovi, političkoj zemlji kao što je Francuska industrijska je moć uvijek bila podređena državnoj. Ekonomsku aktivnost nikad nije prestala nadgledati sitničava administracija. Veliki šefovi koji nisu proizašli iz plemstva elite s Ecole Polytechnique ili Ecole Normale d’Administration parije su svijeta biznisa, gdje ih se potajice sažalijeva. Bernard Tapie njihov je tragičan junak: obožavan jedan dan, sutradan u zatvoru, zauvijek nedodirljiv. Nije nimalo čudno što se danas uspinje na sceni. Promatrajući ga kao što se promatra monstrum, francuska javnost ga drži na dobroj distanci i, fascinirana spektakularnom sramotom, čuva se od kontakta s njim. Unatoč velikom blefu osamdesetih, kult poduzetništva nikad se nije ukorijenio u Francuskoj. Tko god napiše knjigu da ga obijedi, ne gine mu bestseler. Menadžeri, njihovi običaji i njihova literatura uzalud su javno paradirali, oko njih uvijek ostaje sanitarna vrpca poruge, ocean prijezira, more sarkazma. Poduzetnik nije član obitelji. Konačno, u hijerarhiji gnušanja čak je i murjak iznad njega. Činovnik ostaje u dobru i zlu, naspram i unatoč golden boysima i privatizaciji, sama definicija dobrog posla. Onima koji to nisu može se zavidjeti na bogatstvu, ali ne i na zaposlenju.

Upravo ta neuroza temelj je na kojem svaka nova vlast može objaviti rat nezaposlenosti i pretvarati se da se upušta u “bitku za zapošljavanje” dok bivši menadžeri sa svojim mobitelima kampiraju u prihvatilištima Crvenog križa uz obalu Seine. Dok Zavod za zapošljavanje masovno manipulira statističkim podacima da bi spustilo brojku nezaposlenih ispod dva milijuna. Dok su minimalac i dilanje droge, i prema mišljenju državne tajne službe, jedini jamac protiv socijalne eksplozije, moguće u svakom trenutku. Psihička ekonomija Francuza, kao i politička stabilnost zemlje, ulog su održavanja ove radničke fikcije. Dopustite da nam se za sve to živo jebe.

Pripadamo generaciji koja jako dobro živi bez te fikcije. Koja nikad nije računala na mirovinu ni na pravo rada, još manje na pravo na rad. Koju ne određuje čak ni “neizvjesnost”, kako vole teoretizirati najnaprednije frakcije militantne ljevice, jer neizvjesnost i dalje podrazumijeva definirati se u odnosu na sferu rada, to jest, na njeno raspadanje. Prihvaćamo nužnost nalaženja novca bilo kojim sredstvima jer trenutačno ne možemo bez njega, ali ne i nužnost da radimo. Uostalom, mi više ne radimo, mi šljakamo.

Poduzeće nije mjesto u kojem egzistiramo, to je mjesto kroz koje prolazimo. Nismo cinični, opiremo se tomu da nas prevare. Svi ti diskursi o motivaciji, kvaliteti, osobnom ulaganju samo prolaze pored nas, na veliku žalost upravitelja ljudskih resursa. Kažu da smo razočarani u poduzeća jer nisu nagradila lojalnost naših roditelja, prebrzo ih otpustivši. Lažu. Da bismo bili razočarani, morali smo se prije toga nadati. A mi se ničemu nismo nadali od biznisa, vidimo ga onakva kakav jest i kakav nikad nije prestao biti: kao igru budala, promjenjive udobnosti. Žao nam je samo naših roditelja jer su pali u stupicu, barem oni koji su vjerovali.

Zbrka osjećaja koja okružuje pitanje rada može se objasniti ovako: pojam rada uvijek je uključivao dvije kontradiktorne dimenzije: dimenziju eksploatacije i dimenziju participacije. Eksploatacija individualne i kolektivne radne snage privatnim ili društvenim prisvajanjem viška vrijednosti; participacija u zajedničkom djelu vezama koje se isprepleću među suradnicima u proizvodnom univerzumu. Te su dvije dimenzije perverzno pomiješane u pojmu rada, što na kraju balade objašnjava indiferentnost radnika spram marksističke retorike, koja poriče dimenziju participacije, kao i spram menadžerske retorike koja poriče dimenziju eksploatacije. Otud i ambivalentnost odnosa prema radu: on je sraman jer nas otuđuje od onog što radimo, a istovremeno obožavan jer dio našeg bića uključuje u igru. Katastrofa je već na djelu: ona je u svemu što se mora uništiti, u svima koje se mora iskorijeniti da bi rad konačno bio jedini način postojanja. Užas rada nije toliko u samom radu, koliko u metodičkom i već stoljetnom pustošenju svega što nije rad: prisnosti susjedstva, zanimanja, sela, borbe, srodstva, privrženosti mjestima, bićima, sezonama, načinima djelovanja i govorenja.

Paradoks počiva ovdje: rad je potpuno trijumfirao nad svim drugim načinima postojanja i to u istom trenutku u kojem radnici postaju suvišni. Proizvodni dobitci, delokalizacija, mehanizacija, automatizirana i digitalna proizvodnja toliko su uznapredovali da su gotovo do ništice smanjili potrebu za živom radnom snagom u proizvodnom procesu. Živimo paradoks društva radnika bez rada, gdje zabava, potrošnja i dokolica samo naglašavaju nedostatak onog od čega bismo se trebali odmarati. Rudnik u Carmaxu, poznat već stotinu godina po nasilnim štrajkovima, preuređen je u Cape Discovery. To je zabavni multiplex za vožnju skejtbordom i biciklom, poseban po tome što je to “rudarski muzej” u kojem se simuliraju metanske eksplozije za posjetitelje.

U korporacijama rad je sve vidljivije podijeljen na visokokvalificirane poslove istraživanja, koncipiranja, kontrole, koordinacije, komunikacije koji razvijaju sva znanja potrebna za nove kibernetičke procese proizvodnje, i nekvalificirane pozicije za održavanje i nadgledanje tog procesa. Prvih pozicija je malo, vrlo dobro su plaćene i toliko poželjne da će manjina koja ih zauzima učiniti sve kako bi izbjegla njihov gubitak. Njihov posao i oni vezani su grčevitim stiskom. Menadžeri, znanstvenici, lobisti, istraživači, programeri, razvojni programeri, konzultanti i inženjeri doslovno nikad ne prestaju raditi. Čak i njihov seksualni život služi uvećavanju njihove produktivnosti. “Najkreativnija poduzeća su ona u kojima su intimne veze najbrojnije”, teoretizira jedan stručnjak ljudskih resursa. “Suradnici poduzeća”, potvrđuje njegov kolega iz Daimler-Benza, “dio su kapitala poduzeća. (…) Njihova motivacija, njihov know-how, kapacitet za inovaciju i briga za želje klijentele sirovi su materijal odjela za inovacije. (…)

Njihovo ponašanje te socijalna i emocionalna kompetencija imaju sve veću važnost u evaluaciji njihova rada. (…) A rad se više neće vrednovati satnicom, nego na osnovi dosegnutih ciljeva i kvalitete rezultata. Oni su poduzetnici.”

Skup zadaća koje se ne mogu provjeriti automatiziranim strojevima formira nebulozan grozd poslova koji se, budući da se ne mogu povjeriti strojevima, povjeravaju ljudima: skladištarima, radnicima na liniji, sezonskim radnicima. Ta fleksibilna, nediferencirana radna snaga ide s jednog na drugi radni zadatak i nikad ne ostaje dovoljno dugo u poduzeću da bi se ujedinila kao snaga jer nikad nije u središtu proizvodnog procesa, nego je smrvljena u mnoštvo međuprostora koji služe za krpanje rupa u onome što još nije mehanizirano. Privremenost je obilježje tog radnika koji to više nije, koji više nema zanimanje, nego samo sposobnosti koje prodaje gdje može, i čija je raspoloživost također dio posla.

Na marginama te radne snage, učinkovite i neophodne za funkcioniranje stroja, sve je veća armija suvišnih, koja je svakako korisna za tijek proizvodnje ali ne mnogo više od toga i koja svojim besposličarenjem povećava rizik sabotaže tog stroja. Prijetnja opće demobilizacije sablast je koja progoni sadašnji sustav proizvodnje. Ne odgovara svatko na pitanje “zašto raditi?” poput onog bivšeg primatelja socijalne pomoći: “Radi vlastite dobrobiti. Moram se nečime zaokupiti.” Postoji ozbiljan rizik da ćemo se zaposliti samim svojim besposličarenjem. Ta plutajuća populacija mora se nečim zaokupiti. Ali do današnjeg dana nije pronađena bolja disciplinska metoda od plaće. Stoga treba nastaviti uništavati “socijalnu pomoć”, tako da se i oni najnemirniji – koji će se predati tek kad se suoče s alternativom između umiranja od gladi i truljenja u zatvoru – domame u zagrljaj plaće. Cvjetanje robovskog sektora “osobnih usluga” mora se nastaviti: čišćenje, konobarenje, masaže, rad u domaćinstvima, prostitucija, privatna poduka, terapija, psihološka pomoć itd. To je popraćeno stalnim rastom standarda sigurnosti, higijene, ponašanja i kulture te ubrzanom kratkotrajnošću mode, što sve stvara potrebu za tim uslugama.

U Rouenu sad postoje “ljudi-parkingmetri”: netko tko čeka na ulici i dodaje vam parkirnu karticu ili vam, u slučaju kiše, iznajmljuje kišobran.

Poredak rada bio je poredak svijeta. Očevidnost njegova uništenja paralizira one koji strahuju od onoga što dolazi poslije. Danas je rad manje vezan za ekonomsku nužnost proizvodnje dobara, nego za političku nužnost proizvodnje proizvođača i konzumenata te očuvanja poretka rada svim sredstvima. Društvo u kojem proizvodnja više nema svoj objekt postaje ponajviše zaokupljeno proizvodnjom samog sebe: poput stolara protjerana iz svog dućana koji se u očaju baca na to da teše samoga sebe. Svi ti mladi ljudi koji se smješkaju na intervjuima za posao, koji izbjeljuju zube da bi više napredovali u karijeri, koji idu u diskoteku navečer da bi ojačali timski duh, uče engleski da boostaju karijeru, razvode se ili vjenčavaju da bi se uspeli na ljestvici, koji pohađaju tečajeve da bi postali leaderi ili vježbaju “osobni razvoj” da bi bolje “rješavali konflikte”. “Najintimniji ‘osobni razvoj'”, tvrdi jedan guru, “dovest će do bolje emocionalne stabilnosti, otvorenijih i jednostavnijih veza, izoštrenije intelektualne usredotočenosti te do boljih ekonomskih performansi.” Taj cijeli mali roj koji nastoji biti prirodan dok nestrpljivo čeka da ga odaberu rezultat je pokušaja da se poredak rada spasi etikom mobilizacije. Biti mobiliziran znači odnositi se prema poslu ne kao prema aktivnosti, nego kao prema mogućnosti. Ako nezaposlena osoba skine svoje piercinge, ode frizeru i zaokupi se “projektima”, ona zapravo radi na svojoj “uposlivosti”, kako kažu, jer tako svjedoči o svojoj mobiliziranosti. Mobilizacija je to blago odvajanje od sebe, minimalno razdvajanje od onog što nas čini onime što jesmo, stanje otuđenosti u kojemu samo sebstvo može postati objekt rada. Tad postaje moguće prodati sebe, a ne svoju radnu snagu, i biti plaćen za ono što jesi, a ne za ono što radiš, za izvrsno svladane društvene kodove, talente u odnosima, za vlastiti osmijeh i način na koji se predstavljaš. To je nov oblik socijalizacije. Mobilizacija spaja dva kontradiktorna pola rada: s jedne strane participiramo u vlastitoj eksploataciji, s druge se strane eksploatira naša participacija.

U idealnom slučaju sami smo malo poduzeće, vlastiti šef, vlastiti proizvod. Riječ je o tome da, bili zaposleni ili ne, skupljate kontakte, sposobnosti, umrežavate se, ukratko, postajete “ljudski kapital”. Planetarni nalog mobilizacije pod najmanjim izgovorom (rak, “terorizam”, potres, beskućnici) rezimira odlučnost vladajućih da održe kraljevstvo rada unatoč njegovom fizičkom nestanku.

Sadašnji je proizvodni aparat s jedne strane gigantski stroj za psihičku i fizičku mobilizaciju, za isisavanje energije onih koji su postali suvišni; s druge strane on je stroj za razvrstavanje koji omogućuje preživljavanje subjektima koji se povinuju, a odbacuje sve “problematične pojedince”, sve koji utjelovljuju drukčiji način života i tako se odupiru tom stroju. S jedne strane oživljuju sablasti, s druge živući umiru. To je prava politička funkcija suvremenog proizvodnog aparata.

Organizirati se izvan i protiv rada, kolektivno dezertirati iz režima mobilizacije, demonstrirati vitalnost i disciplinu u samoj demobilizaciji – zločini su koje nam civilizacija na samrti neće lako oprostiti. A to je ustvari jedini način da je nadživimo.

Četvrti krug “Jednostavnije, zabavnije, mobilnije, sigurnije!”

Ne možemo više govoriti o “gradu” ili “selu”, još manje o njihovoj tobožnjoj staroj opoziciji. To što se proteže oko nas ne sliči im ni izbliza ni izdaleka: to je jedinstven i jednolik urbani prekrivač bez oblika i reda, turobna zona, neodređena i neograničena, svjetski kontinuum hipercentara i prirodnih parkova nalik muzejima, velike nakupine i ogromna agrikulturna polja, industrijske zone i stambena naselja, konobe i trendi barovi: metropola. Postojao je antički grad, srednjovjekovni i moderni; ne postoji metropolski grad. Metropola je sinteza teritorija. To je suživot svega, ako ne geografski, onda zbog isprepletanja mreža.

I upravo zato što konačno nestaje, grad je sad fetišiziran, kao i Povijest. Manufakture Lillea postaju koncertne dvorane, betonirani centar Le Havrea dio je UNESCO-ve baštine. Pekinški hutonzi koji okružuju Zabranjeni grad uništeni su, nešto dalje rekonstruirani su falsificirani novi, znatiželjnicima na uvid. U Troyesu lijepe drvene fasade na kamene zgrade: vještina pastiša koja neodoljivo podsjeća na dućane u viktorijanskom stilu u pariškom Disneylandu. Historijska središta, nekada sjedišta revolucionarnih pobunjenika, mudro su integrirana u organizacijski dijagram metropole te izložena turizmu i razmetljivoj konzumaciji. To su otočići robne bajke, održavaju se izložbama i estetikom, pa i silom ako je potrebno. Nesnosna sladunjavost božićnih sajmova plaća se sve većim brojem zaštitara i gradske ophodnje. Kontrola se integrira u čarobni robni pejzaž, pokazujući svoje autoritarno lice svakom tko želi vidjeti. Naše je doba doba izmiješanosti, melanž banalnih pjesmuljaka, teleskopskih palica i šećerne vune. Policijski nadzor i čarolija!

Potraga za “autentičnim” i policijski nadzor koji s tim ide gone malograđane u kolonizacijske pohode na radničke četvrti. Izgnani iz hipercentara, dolaze istražiti “kvartovski život” koji nikad nisu pronašli u montažnim kućicama u predgrađu. I tako, protjerujući siromašne, automobile i imigrante, istrjebljujući mikrobe, čineći gradske četvrti urednijim, oni uništavaju upravo ono što su došli pronaći.

Policajac i smetlar rukuju se na gradskom plakatu, čiji slogan je “Montauban: čist grad”. Pristojnost koja urbanistima nalaže da više ne pričaju o “gradu” koji su uništili, nego o “urbanome” trebala bi ih također spriječiti da pričaju o selu, koje više ne postoji. Postoji tek pejzaž koji se prikazuje gomili bez korijena koja je pod stresom, postoji prošlost koju se može inscenirati sad kad je seljaka ostalo tako malo. Marketinška kampanja koja se postavlja na “teritoriju” na kojem se sve mora vrednovati ili uspostaviti kao nacionalna baština. Uvijek istovjetna studena praznina koja dospijeva i u najzabačenije krajeve.

Metropola je ta istodobna smrt grada i sela, raskrižje na kojem se susreće sva malograđanština, usred srednje klase koja se kako zbog ruralnog egzodusa tako do “periurbanizacije” proteže unedogled. Potpuno ostakljivanje svijeta odgovaralo bi cinizmu suvremene arhitekture. Škola, bolnica, medijateka tek su varijacije na istu temu: transparentnost, neutralnost, uniformnost. Masivne i fluidne zgrade, osmišljene bez potrebe da se zna što će biti u njima, i koje mogu biti ovdje kao i bilo gdje drugdje. Što sa svim tim poslovnim tornjevima pariškog La Defensea, stambenim blokovima La Part Dieu u Lyonu ili šopingcentrima EuraLille? Francuski izraz flambant neuf (“goruće novo”) lijepo sažimlje njihovu sudbinu. Jedan škotski putnik, nakon što su u svibnju 1871. pobunjenici zapalili pariški Hotel de Ville, svjedoči jedinstvenoj ljepoti moći plamena: “…nikad nisam mogao ni zamisliti nešto tako lijepo. Ljudi Komune strašni su nitkovi, ne poričem to; ali kakvi umjetnici! I potpuno nesvjesni svoga djela! (…) vidio sam ruševine Amalfija koje zapljuskuje azurni Mediteran, ruševine hrama Tung-hoor u Pandžabu; vidio sam Rim i mnogo drugih stvari, ali ništa se ne može usporediti s tim što sam te večeri imao pred očima”.

U toj metropolskoj mješavini preživljava još nekoliko gradskih fragmenata i seoskih ostataka. Ali vitalnosti ima tek u takozvanim “problematičnim četvrtima”. Paradoks je da su mjesta koja izgledaju ponajviše nenastanjivo jedina koja su nastanjena na neki način. Stara skvotirana baraka uvijek će izgledati kao da se u njoj doista živi, doimat će se takvom više od luksuznih stanova gdje i ne možeš nego postaviti namještaj i usavršavati dekor čekajući novu selidbu. Naselja straćara u mnogim su megalopolisima posljednja mjesta koja žive i u kojima se još može živjeti, i, što uopće ne iznenađuje, najsmrtonosnija mjesta. Ona su naličje elektroničkog dekora svjetske metropole. “Spavaonice” predgrađa Nord de Paris, koje su malograđani u lovu na kuće s bazenima napustili, svijetle sad intenzivnije od Latinske četvrti.

Riječju, kao i vatrom. Pobuna iz studenog 2005. nije nastala iz krajnje izvlaštenosti, neposjedovanja, kao što se stalno tumačilo; nego naprotiv: ona nastaje iz potpunog posjedovanja teritorija. Automobili se mogu paliti iz dosade, ali širiti nemire čitavih mjesec dana i držati policiju u šahu, za to se morate znati organizirati, morate imati veze i suučesnike, potrebno je poznavati teren do savršenstva, imati zajednički jezik i zajedničkog neprijatelja. Kilometrima i kilometrima, tjednima i tjednima širila se vatra. Nove buktinje javljale su se kao odgovor starima i to tamo gdje bi ih se najmanje očekivalo. Glasine se ne može ozvučiti i prisluškivati.

Metropola je prostor neprekidnog konflikta, kojeg su zauzimanje Basre, Mogadiša ili Nablusa tek vrhunci. Grad je za vojsku dugo bio mjesto koje se izbjegava ili zauzima; metropola, međutim, sasvim je kompatibilna s ratom. Oružani sukob tek je trenutak njene neprestane rekonfiguracije. Bitke koje vode velike sile nalikuju policijskom poslu kojemu nema kraja u crnim rupama metropole: “bilo to u Burkini Faso, u južnom Bronxu, Kamagasakiju, Chiapasu ili Courneuveu”. “Intervencije” ne streme toliko pobjedi, pa čak ni uspostavljanju reda i mira, koliko nastavku sigurnosnih operacija koje su već na djelu.

Rat više nema ograničeno trajanje, nego je razlomljen na serije vojnih i policijskih mikrooperacija koje jamče sigurnost. Policija i vojska prilagođavaju se paralelno i korak po korak. Kriminolog zahtijeva od specijalaca da se organiziraju u male mobilne i profesionalizirane jedinice. Vojna akademija, kolijevka disciplinarnih metoda, ponovno osmišljava svoju hijerarhijsku organizaciju. Časnik NATO-a sa svojim pješadijskim bataljunom primjenjuje “participativnu metodu koja podrazumijeva da svatko sudjeluje u analizi, pripremi, izvršenju i evaluaciji akcije. Plan se danima opet i iznova razmatra kroz faze treninga i prema najnovijim dostupnim informacijama. Ništa ne podiže toliko grupnu koheziju i motivaciju kao plan izrađen zajednički”.

Osim što se oružane snage prilagođuju metropoli, one je stvaraju. Tako izraelski vojnici nakon bitke u Nablusu postaju dizajneri interijera. Nakon što ih je palestinska gerila prinudila da napuste odveć opasne ulice, oni uče napredovati horizontalno i vertikalno u srce urbanih konstrukcija, probijajući zidove i stropove da bi se kretali. Časnik izraelskih obrambenih snaga, diplomirani filozof, objašnjava:

“Neprijatelj interpretira prostor na klasičan, tradicionalan način i ja odbijam slijediti njegovu interpretaciju i upasti u njegove klopke. (…) Hoću ga iznenaditi! To je suština rata. Ja moram pobijediti (…) I evo: odabrao sam metodologiju kojom ću prolaziti kroz zidove… Poput crva koji se kreće jedući sve što mu se nađe na putu.” Urbano je više od pozornice sukoba, ono je njegovo sredstvo. Ne podsjeća li to na Blanquijeve savjete budućim pariškim pobunjenicima: zauzmite kuće oko zabarikadiranih ulica da bi zaštitili svoje pozicije, probijte kuće da bi ih povezali, srušite stube prizemlja i probušite rupe u stropovima da bi se zaštitili od potencijalnih napadača, odvalite vrata i njima zabarikadirajte prozore i od svakog kata napravite puškarnicu.

Metropola nije samo urbanizirana nakupina, konačni sudar grada i sela, nego i protok bića i stvari, strujanje koje prolazi cijelom mrežom optičkih vlakana, TGV vlakova, satelita, nadzornih kamera, koji osiguravaju da čitav taj svijet ne prestane hrliti svom uništenju. Strujanje koje želi sve uključiti u beznadnu mobilnost, koje mobilizira svakog. Gdje smo smlavljeni informacijama kao nekom neprijateljskom silom. Gdje i ne preostaje drugo nego trčati. Gdje postaje teško čekati, čak i taj i taj vlak podzemne željeznice.

Umnažanjem prometnih i komunikacijskih sredstava bivamo otrgnuti od sada i ovdje, te nas se neprestano mami da budemo negdje drugdje. Uzmi TGV, RER ili telefon i budi već tamo. Ta mobilnost podrazumijeva iskorjenjivanje, izolaciju, egzil. I bila bi nepodnošljiva za svakoga da nije uvijek riječ o mobilnosti privatnog prostora, mobilnosti prenosive unutrašnjosti. Privatni se mjehurić neće rasprsnuti, on nastavlja lebdjeti. To nije kraj stanja larve, nego tek pokretanje njene čahure. Od kolodvora do komercijalnog centra, do poslovne banke, od jednog do drugog hotela, posvuda ta otuđenost, tako banalna i toliko poznata, uobičajena toliko da postaje posljednji oblik prisnosti. Metropolska neumjerenost je to hirovito miješanje konačnih ugođaja, koji se kombiniraju u beskonačnost. Središta gradova nisu međusobno istovjetna, ona su zapravo originalne ponude ugođaja, koje procjenjujemo, birajući jedan, odbijajući drugi, poput kakva egzistencijalnog šopinga među stilovima barova, ljudi, dizajna ili playlisti na iPodu. “S mp3 playerom ja sam gospodar svoga svijeta”. Da bismo preživjeli uniformnost koja nas okružuje, jedina opcija je neprestano rekonstituirati svoj unutarnji svijet, kao dijete koje posvuda ponovno konstruira istu kolibicu. Kao Robinson koji stvara svoj dućan na pustom otoku, samo što je naš pusti otok sama civilizacija gdje se milijarde nas neprestano iskrcavaju.

Upravo kao arhitektura strujanja, metropola je jedna od najranjivijih dosad stvorenih ljudskih formacija. Istančana, suptilna, ali ranjiva. Brutalno zatvaranje granica zbog razbješnjele epidemije, zastoj u sustavu opskrbe živežnim namirnicama, organizirana blokada u sustavu komunikacije i čitava se ta fasada urušava, ne uspijevajući više prikriti prizore masakra koji je stalno progone. Ovaj svijet ne bi jurio tolikom brzinom da mu vlastito urušavanje nije stalno za petama. Svojom strukturom mreže, cijelom tehnološkom infrastrukturom koja se sastoji od veza i čvorišta te decentraliziranom arhitekturom metropola se nastoji zaštititi od neizbježnih kvarova i nepravilnosti funkcioniranja. Internet može preživjeti nuklearni napad. Stalna kontrola protoka informacija, ljudi i robe treba osigurati metropolsku mobilnost; sustavi za praćenje osiguravaju da se nijedan robni paket ne zagubi u transportu, da niti jedna novčanica ne bude ukradena ni u jednoj transakciji i da nijedan terorist ne završi u avionu. Zahvaljujući RFID-čipu, biometričkoj putovnici, DNK-profilu.

Ali metropola proizvodi i sredstvo vlastita uništenja. Američki stručnjak za sigurnost objašnjava poraz u Iraku sposobnošću gerile da iskoristi nove načine komunikacije. Invazija SAD-a ne donosi demokraciju koliko nove kibernetičke mreže. Donijeli su jedno od oružja koje ih je porazilo. Sve veći broj mobitela i sve dostupniji internet priskrbili su gerili sasvim nova sredstva organizacije i načine da smanji svoju ranjivost.

Svaka mreža ima svoje slabe točke, čvorišta koja treba presjeći da bi se kruženje zaustavilo, da bi se mreža urušila. Posljednji veliki električni kvar u Europi to je pokazao: dovoljan je jedan incident na dalekovodima visokog napona da pola kontinenta utone u mrak. Tako je prva stvar koju treba napraviti da bi se nešto dogodilo, pokrenulo u metropoli, da bi se otvorile druge mogućnosti: prekinuti njezin perpetuum mobile. To su shvatili tajlandski pobunjenici kad su dizali u zrak trafostanice. To su shvatili i francuski prosvjednici protiv CPE-a (“Ugovora o prvom zapošljavanju” koji je poslodavcima omogućavao otpuštanje radnika bez ikakva opravdanja, nap. ur.) koji su blokirali fakultete, planirajući potom blokirati cijelu ekonomiju. To su shvatili i američki lučki radnici u štrajku koji su u listopadu 2002. na deset dana blokirali glavne luke zapadne obale kako bi zadržali tri stotine radnih mjesta.

Američka ekonomija toliko ovisi o azijskoj robi da je trošak blokade premašio milijardu eura dnevno. Deset tisuća ljudi može zatresti najveću svjetsku ekonomsku silu. Prema nekim “stručnjacima”, da se pokret održao i da je blokada potrajala još mjesec dana, došlo bi do “povratka recesije u Sjedinjene Države i ekonomske noćne more u Jugoistočnu Aziju”.

Peti krug “Manje imovine, više veza”

Trideset godina masovne nezaposlenosti, “krize” i slabog ekonomskog rasta i još žele da vjerujemo u ekonomiju. Trideset godina isprekidanih, doduše, razdobljima iluzija: prvo iluzorno razdoblje bilo je ono od 1981. do 1983., kad je vladala iluzija da bi lijeva vlada mogla donijeti sreću ljudima; zatim iluzija u razdoblju od 1986. do 1989., kad smo svi postajali bogataši, poslovni ljudi i burzovnjaci. I konačno, internetska iluzija (1998. – 2001.) da ćemo svi imati virtualne karijere ako smo dobro umreženi a raznobojna-ali-jedinstvena, multikulturna i kultivirana Francuska osvojit će svaki svjetski nogometni kup. Ali evo, potrošili smo sve zalihe iluzija, dotakli smo samo dno, potpuno smo švorc ako ne i do grla u dugovima.

Tako smo shvatili da nije ekonomija u krizi, ekonomija jest kriza. Ne nedostaje posla, njega ima i previše. I konačno, nije kriza, nego gospodarski rast to što nas deprimira. Treba priznati: litanije o stanju burze diraju nas koliko i misa na latinskom. Srećom, već nas je popriličan broj došao do tog zaključka. I ne pričamo o onima koji žive od raznih prijevara, koji žive od sumnjivih poslova ili su već deset godina na minimalcu. Niti o svima onima koji se ne mogu poistovjetiti sa svojim poslom i žive za slobodno vrijeme. Ne govorimo o onima pometenima, skrivenima koji jedva spajaju kraj s krajem, a čine većinu. Ili o svima onima koje pogađa otuđenje masa, koje se samo dodatno manifestira u umirovljenjima i ciničnoj preeksploatiranosti fleksibilne radne snage. Ne govorimo o njima, premda i oni isto tako moraju, na jedan ili drugi način, doći do slična zaključka.

Govorimo o svim onim zemljama, o cijelim kontinentima koji su izgubili vjeru u ekonomiju jer su vidjeli kako MMF ruši i razbija sve kamo dođe, jer su kušali gorak okus Svjetske banke. Tamo nema ni traga slaboj krizi ekonomske struke kao na Zapadu. Ono što se događa u Gvineji, u Rusiji, u Argentini, u Boliviji snažno je i dugotrajno propadanje ugleda te religije i njena svećenstva. “Kako zovemo tisuću MMF-ovih ekonomista na dnu mora? – Dobar početak”, tako se šale u Svjetskoj banci. Ruski vic: “Sretnu se dva ekonomista. Prvi pita drugog: ‘Razumiješ li ti što se zbiva?’, drugi kaže: ‘Ček, objasnit ću ti’; ‘Ne, ne’, kaže prvi, ‘objasniti je lako. I ja sam ekonomist. Pitam te: razumiješ li?'” Dijelovi svećenstva se čak pretvaraju da su disidenti i kritiziraju dogmu. Posljednja struja ekonomista koja nastoji ponovno oživjeti takozvanu “ekonomsku znanost” – struja koja se mrtva-ozbiljna naziva “post-autističnom ekonomijom” – zarađuje za život prokazujući otimačine, trikove, smicalice znanosti čija je jedina opipljiva uloga da ministrira tijekom liturgije vladara i daje njihovu pozivu na pokornost malo ceremonijalnosti i, konačno, kako su to uvijek činile religije, da priskrbi objašnjenja. Jer opća nesreća prestaje biti iole podnošljivom čim se pokaže u pravom svjetlu, to jest, čim se otkrije da nema ni uzroka ni razloga.

Novac više nitko ne poštuje, ni oni koji ga imaju ni oni kojima nedostaje. Dvadeset posto mladih Nijemaca, na pitanje što žele raditi u životu, odgovara: “Baviti se umjetnošću”. Rad nije izdržao biti datost ljudskog stanja. Računovodstva poduzeća priznaju da više ne znaju otkud dolazi vrijednost. Loša reputacija dokrajčila bi tržište i desetljeće ranije, da nije bilo ostrašćenosti i dubokih džepova njegovih apologa. Napredak je svugdje i zdravorazumski postao sinonimom katastrofe. U svijetu ekonomije sve bježi, kao iz SSSR-a u vrijeme Andropova. Tko je imalo proučavao zadnje godine SSSR-a, čut će bez muke u svim pozivima vlastodržaca na dobru volju, u svim fantazijama o budućnosti kojoj se izgubio svaki trag, u svim njihovim objavama vjere u ovu ili onu “reformu” prva napuknuća u strukturi Zida.

Propast socijalističkog bloka nikako nije trijumf kapitalizma, nego tek bankrot jednog njegovog oblika.

Osim toga, smrt SSSR-a nije djelo revoltiranog naroda, nego preobraćenja nomenklature. Proglasivši kraj socijalizma, jedna se frakcija vladajuće klase ponajprije oslobodila anakronih dužnosti koje su je vezivale za narod. Preuzela je privatnu kontrolu nad onime što je već kontrolirala, ali u ime svih. U tvornicama su se šalili: “Budući da se pretvaraju da nas plaćaju, pretvarajmo se i mi da radimo!” a oligarhija je uzvratila: “To ne drži vodu, prestanimo se pretvarati!” Jednima primarne sirovine, industrijska infrastruktura, vojnoindustrijski kompleks, banke, diskoteke; drugima bijeda ili emigracija. Kako nitko nije vjerovao u Andropovljev SSSR, tako nitko ne vjeruje ni u današnju Francusku. “To ne drži vodu”, odgovaraju šefovi i vlastodršci koji se više i ne trude ublažiti “željezne zakone ekonomije”. Rastave tvornicu preko noći i rano ujutro objave da je zatvorena. Više ne oklijevaju poslati protuterorističke jedinice da uguše štrajk, kao na trajekte ili u okupirani centar za reciklažu u Rennesu prije nekoliko godina. Cijelo krvoločno djelovanje vlasti danas se sastoji u rukovođenju katastrofom i istodobnom uspostavljanju okvira za “novu ekonomiju”.

A ipak, lijepo smo saživjeli s ekonomijom. Generacijama su nas disciplinirali, pacificirali, činili od nas podanike, prirodno produktivne i zadovoljne time da konzumiraju. I evo, otkriva se sve što smo se prisiljavali zaboraviti: da je ekonomija politika. To da je ta politika danas politika diskriminacije u društvu koje je kao cjelina postalo suvišno. Od Colberta do De Gaullea, preko Napoleona III, država je uvijek poimala ekonomiju kao politiku, kako buržoazija, koja od toga profitira, tako i proletarijat, koji se s tim sukobljava. Uvijek se tek onaj čudni središnji sloj populacije, neobičan i nemoćan agregat onih koji se ne svrstavaju, malograđana, pretvarao da vjeruje u ekonomiju kao realnost – jer je to očuvavalo njegovu neutralnost. Mali poduzetnici, mali gazde, mali činovnici, profesori, novinari, posrednici svih vrsta u Francuskoj formiraju tu ne-klasu, tu društvenu želatinu sačinjenu od mase onih koji samo žele provesti svoj mali privatni život daleko od Povijesti i njenih previranja. Taj društveni mulj predodređen je da bude najbolji nositelj lažne svijesti, spreman na sve samo da održi svoj polusan, oči zatvorene pred ratom koji je svuda okolo. Svako pojašnjenje fronta u ovom ratu u Francuskoj popraćeno je izumom nekog novog hira. Proteklih deset godina to je bio ATTAC i njegov nemogući Tobinov porez – čija bi implementacija zahtijevala u najmanju ruku oformljenje svjetske vlade – i njegova apologija “realne ekonomije” naspram financijskih tržišta te dirljiva nostalgija za Državom. Ta je komedija trajala koliko je trajala i završila kao čista lakrdija. Novi hir koji ju je zamijenio jest smanjivanje rasta. Dok je ATTAC sa svojim tečajevima narodne edukacije htio očuvati ekonomiju kao znanost, smanjivanje je hoće očuvati kao moralnost. Jedina alternativna opcija galopirajućoj apokalipsi je smanjivati rast. Konzumirati i proizvoditi manje. Postati radosno umjeren. Jesti organsku hranu, voziti bicikl, prestati pušiti i pomno birati ono što kupuješ. Biti zadovoljan s najnužnijim. Dobrovoljna jednostavnost. “Otkriti pravo bogatstvo u procvatu druželjubivih društvenih odnosa u zdravom svijetu.” “Ne iscrpljivati svoj prirodni kapital.” Težiti “zdravoj ekonomiji”. “Izbjeći regulaciju kaosom.” “Izbjeći društvenu krizu koja bi zaprijetila demokraciji i humanizmu.”

Ukratko: postati ekonomičan. Vratiti se ekonomiji očeva, zlatnom dobu malograđana, pedesetim godinama prošlog stoljeća. “Kada je netko ekonomičan, njegova imovina savršeno služi njegovim potrebama, što mu omogućuje da uživa vlastiti život zaklonjen od javne egzistencije, u privatnom utočištu svoga života.”

Grafički dizajner u ručno rađenom puloveru pije voćni koktel s prijateljima na terasi “etničkog” kafića. Rječiti su, srdačni, umjereno se šale, nisu odveć glasni niti odveć tihi, smješkaju se jedni drugima, nekako blaženo: tako su civilizirani. Nešto kasnije jedni idu okopavati zemlju javnog parka u svojoj četvrti, drugi se bave lončarstvom, zenom ili animiranim filmom. Dijele uzvišen osjećaj da tvore novo čovječanstvo, mudrije i rafiniranije nego pređašnje. I imaju pravo. Postoji neobično suglasje između Applea i smanjivanja rasta s obzirom na civilizaciju budućnosti. Ideja povratka na negdašnju ekonomiju pogodan je zastor iza kojeg se može pokrenuti veliki tehnološki skok naprijed. Jer u Povijesti ne postoje povratci. Poticaj povratku u prošlost tek je jedan od oblika svijesti vlastita doba, koji je rijetko kad najmanje moderan. Smanjivanje rasta nije slučajno barjak disidentskih oglašivača časopisa Casseurs de pub. Izumitelji nultog rasta, Rimski klub 1972., i sami su bili skupina industrijalaca i birokrata koji su se oslanjali na izvještaj kibernetičara MIT-a.

Ta konvergencija nije slučajna. Ona je dio prinudnog marša prema moderniziranoj ekonomiji. Kapitalizam je profitirao od rastvaranja starih društvenih veza i sada je u procesu njihova rekonstruiranja pod vlastitim uvjetima. Aktualna metropolska socijabilnost je inkubator. Na isti način na koji je kapitalizam opustošio prirodu sad se drži fantazije da je može rekonstituirati, poput mnogih drugih kontroliranih okoliša, opremljenih adekvatnim senzorima.

Novom čovječanstvu odgovara nova ekonomija, koja više ne bi htjela biti odvojena sfera egzistencije, nego bi htjela biti njegovo tkivo, sama materija ljudskih odnosa; nova definicija rada kao rada na sebi, Kapitala kao ljudskog kapitala; nova ideja proizvodnje kao proizvodnje odnosa i potrošnje kao potrošnje situacija; i naročito nova ideja vrijednosti koja bi obuhvaćala sve kvalitete bića. Ta “bioekonomija” u zametku poima svijet kao zatvoreni sustav kojim valja upravljati i tvrdi da postavlja osnove za znanost koja bi integrirala sve parametre života. Zbog jedne takve znanosti mogli bismo jednog dana požaliti za dobrim starim vremenima jednostavnih rješenja, kad se ljudska sreća pokušavala mjeriti rastom BDP-a, u koje barem nitko nije vjerovao.

“Revalorizirati neekonomske aspekte života” moto je pokreta smanjivanja jednako kao i programa reforme Kapitala. Eko-sela, nadzorne kamere, spiritualnost, biotehnologija i druželjubivost pripadaju istoj civilizacijskoj paradigmi u nastajanju, paradigmi iznova uspostavljene totalne ekonomije. Njena intelektualna matrica je kibernetika, znanost o sustavima, to jest, o njihovoj kontroli. U XVII. Stoljeću, da bi se sasvim nametnula ekonomija, njezin etos rada i pohlepa, trebalo je zatvoriti i eliminirati cijelu menažeriju lijenčina, prosjaka, vještica, luđaka i probisvijeta i drugih siromašnih skitnica, cijelo jedno čovječanstvo čije je samo postojanje negiralo poredak interesa i suzdržljivosti. Nova ekonomija nametnut će se tek sličnom selekcijom subjekata i zona sposobnih za transformaciju. Kaos o kojem posvuda slušamo može ili omogućiti takvo prosijavanje ili našu pobjedu nad tim odurnim projektom.

Šesti krug
“Okoliš je industrijski izazov”

Ekologija je otkriće godine. Već trideset godina ostavljamo to pitanje Zelenima, slatko se smijemo nedjeljom, izigravamo zabrinutost ponedjeljkom. I evo gdje nas lovi, posvuda je u zraku kao neodoljiv ljetni radio-hit jer je 20 stupnjeva u prosincu.

Četvrtina vrsta riba nestala je iz oceana. Ostatak neće još dugo trajati. Uzbuna ptičje gripe: uvjeravaju nas da će upucati ptice selice u letu, na stotine tisuća njih. Udio žive u majčinom mlijeku deset je puta veći od odobrena stupnja za kravlje mlijeko. A usne nabubre nakon što zagrizem u jabuku – koja je kupljena na tržnici. Najjednostavnije geste postaju toksične. Umire se u trideset petoj od “dugotrajne bolesti” i s time se nosimo kao i sa svime drugim. Trebali smo izvući zaključke prije nego što smo dospjeli tu, u paviljon B centra za palijativnu skrb. Treba priznati: cijela ta “katastrofa” o kojoj nam cijelo vrijeme pričaju uopće nas ne dira. Barem dok nas ne dohvati neka od njenih predvidljivih posljedica. Tiče nas se možda, ali nas ne dira. I upravo to je prava katastrofa.

Ne postoji “katastrofa okoliša”. Sam okoliš je katastrofa. Okoliš je ono što ostane čovjeku nakon što sve izgubi. Oni koji žive u gradskoj četvrti, ulici, udolini, ratnoj zoni, radionici, oni nemaju “okoliš”, kreću se kroz svijet prisutnosti, opasnosti, prijatelja, neprijatelja, trenutaka života i smrti, svih vrsta bića. To je konzistentan svijet koji varira intenzitetom i kvalitetom veza koje nas vezuju za sva ta bića, za sva ta mjesta. Tu smo samo mi, djeca konačnog neposjedovanja, izgnanici zadnjeg sata, koji dolazimo na svijet u betonskim kockama, beremo voće u supermarketima i osluškujemo jeku svijeta na televiziji, samo da bismo imali okoliš. I tu smo samo mi da svjedočimo vlastitu uništenju, kao da je riječ o jednostavnoj promjeni atmosfere. Iziritirani galopiranjem katastrofe, strpljivo joj izrađujemo enciklopediju.

Ono što se zgusnulo u okoliš jest odnos prema svijetu zasnovan na upravljanju, dakle na otuđenju. Odnos prema svijetu u kojem nismo sačinjeni također od šuškanja drveća, mirisa prženog ulja u zgradi, protjecanja vode, graje u školskim klupama, vlažne ljetne večeri; odnos prema svijetu u kojem postojimo ja i moj okoliš koji me okružuje, a da me nikako ne konstituira. Postali smo susjedi u vijeću suvlasnika planeta. Potpuniji pakao teško je i zamisliti.

Nijedna fizička sredina ne zaslužuje ime “okoliša”, osim možda današnje metropole. Digitalizirani glasovi koji izriču obavijesti, tramvaj s tako dvadesetprvostoljetnim zviždukom, plavičasta svjetlost uličnih svjetiljki oblikovanih poput gigantskih šibica, pješaci koji izgledaju kao propali manekeni, tiho okretanje nadzornih kamera, svjetlucavo zveckanje automata za karte u podzemnoj željeznici, blagajni u supermarketima, uredskih satova, elektronička atmosfera cyber-cafea, poplava plazma-ekrana, brzih linija i lateksa. Nikad scenografija nije bila tako samodovoljna i bez duša koje bi njome prolazile. Nikad okruženje nije bilo više automatsko. Nikad kontekst nije bio ravnodušniji i nikad nije zauzvrat zahtijevao, da bi preživio, jednaku ravnodušnost. Okoliš je, konačno, upravo to: odnos prema svijetu svojstven metropoli koji se projicira na sve što mu izmiče.

Situacija je ovakva: uposlili su naše roditelje da unište ovaj svijet, sad žele da mi radimo na ponovnoj izgradnji koja će, povrh svega, biti još i rentabilna. Morbidno uzbuđenje koje danas obuzme novinare i oglašivače na svaki novi dokaz klimatskog zatopljenja otkriva željezni osmijeh novog zelenog kapitalizma koji se počeo rađati 1970-ih, koji smo čekali na prelasku stoljeća, a nije došao. Pa evo ga! Ekologija, to je on! Alternativna rješenja, to je isto on! Zdravlje planeta, to je također on! Nema nikakve sumnje, nosi se zeleno; okoliš će biti osovina političke ekonomije 21. stoljeća. Pregršt “industrijskih rješenja” prati svaku novu naznaku katastrofe.

Izumitelj hidrogenske bombe, Edward Teller, predlaže raspršivanje milijuna tona metalne prašine u stratosferu da se zaustavi globalno zatopljenje. NASA, frustrirana jer je morala odložiti ideju proturaketnog štita u muzej fantazmagorija Hladnog rata, predlaže postavljanje gigantskog zrcala onkraj mjesečeve orbite koje bi nas zaštitilo od sunčevih, sada fatalnih zraka. Druga vizija budućnosti: vožnja na bio-etanolu od Sao Paula do Stockholma; zatim san o cijelom svijetu prekrivenom poljima žitarica, što bi značilo pretvaranje svih obradivih polja u polja soje i šećerne repe. Ekološki automobili, nezagađujući izvori energije i okolišni konzalting bezbolno koegzistiraju s posljednjom Chanelovom reklamom na stranicama lifestyle-časopisa.

Kažu da okoliš ima neusporedivu čast biti prvi istinski globalni problem postavljen pred čovječanstvo. Globalni problem, dakle problem koji samo oni organizirani na globalnoj razini mogu riješiti. A mi znamo tko su oni. To su iste one skupine koje su gotovo cijelo stoljeće bile avangarda katastrofe i namjeravaju to i ostati, po malu cijenu promjene loga. To da Francuska elektroprivreda (EDF) ima dovoljno drskosti predstavljati nuklearni program kao novo rješenje za globalnu energetsku krizu govori mnogo o tomu koliko nova rješenja nalikuju starim problemima.

Od državnih tajnika do alternativnih kafića, zabrinutost se uvijek izražava istim riječima, kao što je uostalom uvijek i bilo. Treba se mobilizirati. Ne za obnovu, kao poslije rata, ne za Etiopljane, kao osamdesetih, ne za zapošljavanje, kao devedesetih. Sad se treba mobilizirati za okoliš. Bit će nam zacijelo zahvalan za to. Al Gore i pokret smanjivanja rasta stoje rame uz rame s vječnim lijepim dušama Republike pri odrađivanju svog dijela animiranja malih ljudi s ljevice i dobro poznatog idealizma mladosti. Mašu zastavama dobrovoljne ozbiljnosti, rade volonterski da nas priviknu na „nadolazeće ekološko izvanredno stanje“. Okrugla i ljepljiva masa njihove krivnje spušta se na naša umorna ramena, hoće nas nagnati da obrađujemo svoj vrt, razvrstavamo otpad i kompostiramo ostatke te sablasne gozbe.

Ulazak u fazu bez nuklearne energije, višak CO2 u atmosferi, topljenje ledenjaka, uragani, epidemije, svjetska prenaseljenost, erozija tla, masovno istrebljenje živih vrsta… to će biti naš teret. Kažu nam: „svatko mora učiniti svoj dio“, ako želimo spasiti svoj lijepi civilizacijski model. Trebamo konzumirati manje da bismo mogli nastaviti konzumirati. Trebamo proizvoditi organski da bismo mogli nastaviti proizvoditi. Moramo se kontrolirati da bismo mogli kontrolirati. To je logika svijeta koji se upinje preživjeti prikazujući se kao povijesni prijelom. Tako nas žele uvjeriti da sudjelujemo u velikim industrijskim izazovima. Blesavi kakvi jesmo, pohitat ćemo da predvodnicima pljačke damo da nas iz nje izvuku.

Ekologija nije jednostavno logika totalne ekonomije, ona je nova etika Kapitala. Stanje krize urođeno sustavu i sadašnja rigorozna selekcija takvi su da zahtijevaju novi kriterij u čije će se ime takvo razvrstavanje odvijati. U bilo kojoj epohi ideja vrline i nije ništa drugo do izumljivanje poroka. Bez ekologije se danas ne bi moglo opravdati postojanje dvaju paralelnih načina prehrane, jednog “zdravog i biološkog” za bogate i njihovu djecu i drugog notorno toksičnog za plebs i njegovu dječurliju osuđenu na pretilost. Planetarna hiperburžoazija ne bi mogla respektabilno legitimirati svoj životni stil da njeni posljednji hirovi nisu skrupulozno “puni respekta prema prirodi”. Bez ekologije ništa ne bi imalo dovoljno autoriteta da ušutka svaki prigovor da napredak izmiče kontroli.

Nadzirljivost, transparentnost, certificiranje, eko-porezi, okolišna izvrsnost i nadgledanje vode te francuska “police de l’eau”, sve to navješćuje nadolazeće ekološko izvanredno stanje. Sve je dopušteno vlasti koju legitimiraju Priroda, zdravlje i dobrobit. “Jednom kad nova ekonomska kultura i nova kultura ponašanja postanu običajne, prinudne će mjere bez sumnje nestati same od sebe.” Potrebna je budalasta odlučnost pustolovnog tv-križara da bi se podržavala takva smrznuta perspektiva i istovremeno nas se nukalo da dovoljno “žalimo nad planetom” kako bismo se mobilizirali te pritom ostali dovoljno anestezirani da cijelu stvar promatramo suzdržano i civilizirano.

Novi bioasketizam je samokontrola koja se zahtijeva od svih nas da bismo sporazumno

prihvatili operaciju spašavanja u kojoj je sistem uzeo samog sebe za taoca. Od sada remen stežemo u ime ekologije, baš kao što smo ga jučer stezali u ime ekonomije. Ulice se mogu pretvoriti u biciklističke staze, mi sami možemo, u svojim okvirima, biti nagrađeni sigurnim primanjima, ali jedino po cijenu sasvim terapijske egzistencije. Oni koji tvrde da će nas poopćena samokontrola poštedjeti ekološke diktature lažu: jedno će utrti put drugome i imat ćemo oboje.

Dok god postoje Čovjek i Okoliš, policija će biti između njih.

U ekološkom diskursu sve treba izokrenuti. Tamo gdje govore o “katastrofama” kad opisuju smetnje u aktualnom načinu upravljanja ljudima i stvarima, vidimo tek katastrofu njegova savršenog funkcioniranja. Najveći val gladi poznat dosad u tropskoj zoni (1876. – 1879.) koincidira sa svjetskom sušom, ali iznad svega s procvatom kolonizacije. Uništavanje svijeta seljaka i lokalnih prehrambenih praksi značilo je nestanak sredstava za suočavanje s oskudicom. Trope su prekrili milijuni izgladnjelih trupala više zbog učinaka kolonijalne ekonomije u punoj ekspanziji nego zbog oskudice vode. Ono što se sad predstavlja kao ekološka katastrofa nikad nije prestalo biti, ponajprije, manifestacijom pogubnog odnosa prema svijetu. Nemati staništa znači biti u opasnosti od svakog trzaja sustava, od najmanje klimatske prijetnje. Dok su se tijekom zadnjeg tsunamija turisti nastavljali brčkati u valovima, lovciskupljači bježali su s obala slijedeći ptice. Današnji paradoks ekologije je taj da pod izgovorom spašavanja Zemlje, ekologija spašava tek uzroke njezina uništenja.

Normalno funkcioniranje svijeta uglavnom služi prikrivanju našeg istinski katastrofičnog razvlaštenja. Ono što zovemo “katastrofom” tek je prisilna obustava tog stanja, jedan od rijetkih trenutaka u kojima ponovno zadobivamo nekakvu prisutnost u svijetu. Neka se zalihe nafte iscrpe i prije predviđenog roka, neka se prekinu međunarodni tokovi koji održavaju tempo metropole, neka nas što prije pogode veliki socijalni nemiri, neka dođe do “podivljalog stanovništva”, neka dođe do “planetarne prijetnje”, “kraja civilizacije”! I bilo kakav gubitak kontrole bolji je od svih scenarija zbrinjavanja krize.

Najbolje savjete ne treba tražiti od stručnjaka za održivi razvoj. Upravo u kvarovima i kratkim spojevima sustava pojavljuju se elementi odgovora čija bi logika mogla riješiti problem. Među potpisnicama Protokola u Kyotu, jedine zemlje koje ispunjavaju svoje obveze, iako ne dobrovoljno, su Rumunjska i Ukrajina. Pogodite zašto. Najnaprednije eksperimentiranje s “organskom” agrikulturom na svjetskoj razini od 1989. odvija se na – Kubi. Pogodite zašto. A upravo duž afričkih cesta, i nigdje drugdje, automehanika se uzdigla na stupanj narodne umjetnosti. Pogodite zašto. Kriza je poželjna i zato što tada okoliš prestaje biti okoliš. Nagnani smo obnoviti kontakt, pa bio on i fatalan, s onime što je pred nama, ponovno pronaći ritmove stvarnosti. Ono što nas tada okružuje nisu više pejzaž, panorama, teatar, nego ono što nam je dano za nastavanje, s čim se moramo nagoditi i od čega možemo naučiti. Nećemo dati da nas preveslaju oni koji su prouzročili mogući sadržaj “katastrofe”. Tamo gdje se upravljači platonski pitaju kako smanjiti štetna ispuštanja bez “potapanja broda”, jedina realistična opcija koju mi vidimo jest “potopiti brod” što je prije moguće i profitirati od svakog urušavanja sustava kako bismo dobili na snazi.

New Orleans, nekoliko dana nakon prolaska uragana Katrina. U toj atmosferi apokalipse život se, tu i tamo, organizira. Suočeni s nedjelovanjem javnih vlasti, više uposlenima čišćenjem turističkih područja “Francuske četvrti” i štićenjem dućana, nego pomaganjem siromašnim stanovnicima grada, zaboravljene forme ponovno se rađaju. Unatoč pokušajima, pokatkad snažnim, da se evakuira zona, unatoč pristalicama “protjerivanja crnaca” i andama koje supremacijski zagovaraju linč, mnogi su odbili napustiti teritorij. Za one koji su odbili biti deportirani kao “ekološke izbjeglice” na sve strane zemlje i za one koji su došli odsvuda odazivajući se apelu na solidarnost jednog bivšeg člana Crnih Pantera, javlja se samoorganiziranje. U nekoliko tjedana pokreću Common Ground Clinic. Ta istinski seoska bolnica pruža od prvog dana besplatnu njegu i sve učinkovitiju pomoć, zahvaljujući neprekidnom slivanju volontera.

Bolnica svakodnevno odolijeva vladinim buldožerima koji od tog područja žele napraviti pašnjak za građevinske posrednike. Javne kuhinje, opskrba, ulična medicina, divlja zauzimanja, izgradnja nastambi za hitne slučajeve: sve to praktično znanje prikupljano tu i tamo cijelog života sad ima prostor na kojem se može iskoristiti. Daleko od uniformi i sirena.

Tko je poznavao siromašku radost tih četvrti New Orleansa prije katastrofe, nepovjerenje spram Države koja tamo još kraljuje i masovnu sposobnost stvaranja s onime što je pri ruci, neće se začuditi što je sve to moguće. Tko se, nasuprot tome, našao u stupici anemične i atomizirane svakodnevne rutine naših rezidencijalnih pustinja može sumnjati da će se takva odlučnost više pronaći. Ponovno se povezati s takvim gestama, zakopanima ispod godina svakodnevice, jedini je način da se ne potone zajedno sa svijetom. I doći će vrijeme kad ćemo se opet zaljubiti u njih.

Sedmi krug
“Ovdje gradimo civiliziran prostor”

Prva svjetska klaonica, kojom smo se odjednom riješili velikog dijela gradskog i seoskog proletarijata, vođena je u ime slobode, demokracije i civilizacije. Prividno u ime istih vrijednosti u ime kojih se već pet godina ciljanim ubojstvima i specijalnim operacijama vodi “rat protiv terorizma”.

Paralela ovdje prestaje: na prividu. Civilizacija više nije toliko očita da je se može uvesti domorocima samo tako. Sloboda više nije riječ koja se ispisuje po zidovima jer danas je poput sjenke prati riječ “sigurnost”. Demokracija je već općepoznato topiva u čistim zakonima izvanrednog stanja, na primjer, u ponovnom službenom uvođenju mučenja u SAD-u ili u zakonu Perben II u Francuskoj.

Tijekom zadnjeg stoljeća sloboda, demokracija i civilizacija vraćene su u stanje hipoteza. Sav će se posao vladajućih ubuduće sastojati u stvaranju materijalnih i moralnih, simboličkih i socijalnih uvjeta u kojima se te hipoteze mogu opravdati, u konfiguriranju prostora u kojima se čini da one funkcioniraju. Sva su sredstva dobra za tu svrhu, uključujući i najmanje demokratična, najmanje civilizirana i najrepresivnija. Svjedočili smo stoljeću u kojem je demokracija redovito predsjedala rađanju fašističkih režima, u kojem se civilizacija, uz glazbu Wagnera ili Iron Maidena, neprestano rimovala s eksterminacijom, i u kojem je sloboda jednog dana 1929. pokazala svoje dvostruko lice: ono bankara koji skače kroz prozor i radničke obitelji koja umire od gladi. Od tad se podrazumijeva, recimo od 1945., da manipulacija masama, djelovanje tajnih službi, ograničavanje javnih sloboda i potpuni suverenitet različitih policija jesu prikladna sredstva za osiguravanje demokracije, slobode i civilizacije. Na posljednjem stupnju te evolucije prvi socijalistički gradonačelnik Pariza dovršava proces urbane pacifikacije novim policijskim protokolom za siromašne četvrti i pojašnjava to brižljivo odabranim riječima: “Ovdje gradimo civiliziran prostor.” Ne treba više ništa reći, treba sve uništiti. Iako izgleda kao opće, pitanje civilizacije nema ničeg filozofskog u sebi. Civilizacija nije apstrakcija koja nadilazi život. Ona upravlja, zaposjeda, kolonizira najsvakodnevniju, najosobniju egzistenciju. Drži na okupu i najintimniju i najopćenitiju dimenziju egzistencije. U Francuskoj je civilizacija neodvojiva od Države. Što je neka država jača i starija, to je ona manje nadgradnja, vanjski kostur društva, a više konstituira subjektivnosti koje je nastanjuju. Francuska država je samo tkivo francuskih subjektiviteta, oblik koji je poprimila višestoljetna kastracija njenih subjekata.

Ne treba nas stoga iznenaditi što se psihijatrijski pacijenti u svojim delirijima najčešće predstavljaju kao političke figure, što se podrazumijeva da su naši vođe izvor svih zala, što volimo gunđati protiv njih i što ih upravo to gunđanje postavlja na tron kao naše gospodare. Jer ovdje se politika ne smatra nekom izvanjskom realnošću, nego dijelom nas samih. Život koji udahnjujemo u političke figure isti je onaj koji nam je oduzet.

Ako postoji nešto što bi se moglo zvati francuskom iznimkom, to je upravo to. Čak i ogroman utjecaj francuske književnosti rezultat je te amputacije. U Francuskoj je književnost prostor prepisan za razonodu kastriranih. To je formalna sloboda ustupljena onima koji se ne mogu priviknuti na ništavnost svoje stvarne slobode. Otud i opsceno namigivanje koje već stoljećima traje između državnika i književnika, koji se uvijek rado preodijevaju jedni u druge. Tako i intelektualci ovdje imaju običaj govoriti glasno kad su pokorni i ne djelovati u odlučujućem momentu, jedinom koji bi dao smisla njihovoj egzistenciji, ali koji bi ih izopćio iz njihove profesije.

Uobičajena i vjerodostojna je teza prema kojoj se moderna književnost rađa s Baudelaireom, Heineom i Flaubertom, kao kontraudarac državnom masakru iz lipnja 1848. Upravo u krvi pariških pobunjenika i usuprot tišini koja je okruživala pokolj rodile su se moderne književne forme: spleen, ambivalentnost, fetišizam forme i morbidni zaborav. Neurotična afektivnost Francuza spram Republike, u čije ime svaka mrlja tinte pronalazi svoj dignitet, a bilo kakva splačina se štuje, samo omogućuje potiskivanje tih utemeljiteljskih žrtava. Dani lipnja 1848. (1500 mrtvih tijekom borbi, nekoliko tisuća nasumičnih ubojstava među zatvorenicima, Skupština koja pad posljednje barikade dočekuje usklikom “Živjela Republika!”, i Krvavi tjedan) porođajni su znakovi moderne književnosti koje nikakva kirurgija ne može izbrisati.

Kojeve piše 1945: “‘Službeni’ politički ideal Francuske i Francuza danas je i dalje ideal nacionalne države, ‘Republike jedne i nedjeljive'”. S druge strane, u dubini duše ova zemlja shvaća nedostatnost tog ideala, politički anakronizam strogo “nacionalne” ideje. Dakako, taj osjećaj nije još dosegao razinu jasne i distinktne ideje: zemlja ga ne može i ne želi formulirati otvoreno. Štoviše, upravo zbog besprimjernog sjaja njene nacionalne prošlosti, za Francusku je naročito teško jasno prepoznati i iskreno prihvatiti kraj “nacionalnog” perioda Povijesti i razumjeti sve njegove posljedice. Teško je jednoj zemlji, koja je ni iz čega stvorila ideološku armaturu nacionalizma i izvezla je u cijeli svijet, prepoznati da je od toga preostao tek dokument koji treba pohraniti u povijesne arhive.”

Pitanje nacionalne države i njeno oplakivanje sama je jezgra onoga što već pola stoljeća možemo nazvati francuskom boljkom. Pristojno zovemo “alternacijom” tu drhtavu odgodu, to njihanje s ljevice na desnicu, pa s desnice na ljevicu, poput manijakalne faze nakon depresivne poslije koje slijedi još jedna depresivna, kao što u Francuskoj koegzistiraju najelokventnija kritika individualizma i najdivljiji cinizam, najveća velikodušnost i progon gomila. Od 1945. ta boljka ne jenjava, s iznimkom svibnja ’68. i njegova pobunjeničkog žara, i zapravo sve se više produbljuje. Era Država, nacija i republika završava, a zemlja koja je sve što ima posvetila tim oblicima ostaje zabezeknuta. U eksploziji koju je prouzročila jednostavna Jospinova rečenica “Država ne može sve”, naznake su onog što će se prije ili kasnije otkriti: da država ne može više ništa. Osjećaj da smo prevareni ne prestaje rasti i gnojiti se. On je temelj latentnog gnjeva koji se diže zbog bilo kojeg pitanja. Nikad dovršeno oplakivanje ere nacija ključ je francuskog anakronizma i revolucionarnih potencijala koje drži na rezervi.

Koji god bio rezultat, uloga sljedećih predsjedničkih izbora je označiti kraj francuskih iluzija i pucanje povijesnog mjehura sapunice u kojem živimo, a koji omogućuje događaje poput pokreta protiv CPE-a nad kojim su se u drugim zemljama iščuđavali kao nad kakvim reliktom iz sedamdesetih. Zato nitko zapravo ne želi te izbore. Francuska je doista crveni fenjer zapadne zone. Zapad je danas američki vojnik koji sravnjuje Faludžu na tenku M1 Abrams, slušajući hard rock odvrnut na najglasnije. On je turist izgubljen na pustopoljinama Mongolije, kojem se svi izruguju i koji stišće svoju kreditnu karticu kao posljednje utočište. Menadžer koji psuje kad igra igru go. Djevojka koja traži sreću u krpicama, frajerima i hidratantnim kremama. On je švicarski aktivist za ljudska prava koji ide na sve strane svijete, solidaran sa svim pobunjenicima pod uvjetom da su poraženi. Španjolac kojeg nije briga za političku slobodu dok god mu se jamče seksualne slobode. On je ljubitelj umjetnosti koji želi da se zapanjeno divimo modernim genijima iz umjetničkog stoljeća koji se svi, od nadrealista do bečkih akcionista, natječu u tom tko će bolje pljunuti u lice civilizaciji. On je, konačno, kibernetičar koji je u budizmu pronašao realističnu teoriju svijesti i kvantni fizičar koji u hinduističkoj metafizici traži inspiraciju za nove pronalaske.

Zapad je ta civilizacija koja je preživjela sva proročanstva svog uništenja jednostavnom strategijom. Kao što je buržoazija zanijekala samu sebe kao klasu da bi omogućila buržoifikaciju cijelog društva, od radnika do baruna. Kao što je kapital morao žrtvovati sebe kao odnos plaćanja nadnica da bi se nametnuo kao društveni odnos, te postao kulturni i zdravstveni kapital koliko i financijski. Kao što je kršćanstvo žrtvovalo sebe kao religiju da bi moglo preživjeti kao afektivna struktura, kao nejasan poticaj na poniznost, sućut i nemoć, Zapad se žrtvovao kao zasebna civilizacija da bi postao univerzalna kultura.

Operaciju možemo sažeti ovako: neki se entitet u agoniji žrtvuje kao sadržaj da bi preživio kao forma. Fragmentirana individua uspijeva se očuvati kao forma zahvaljujući “spiritualnim” tehnologijama coachinga. Patrijarhat preživljava dodjeljujući ženama najgore muške osobine: volju, kontrolu nad sobom, neosjetljivost. Dezintegrirano društvo preživljava tako što širi epidemiju socijabilnosti i razonode. Tako je sa svim velikim potrošenim fikcijama Zapada koje se održavaju lukavstvima koja su im kontradiktorna u svakoj točki.

Nema “sukoba civilizacija”. Postoji civilizacija u stanju kliničke smrti koju na životu održavaju aparatima i koja u planetarnu atmosferu širi karakterističan kužni zadah. U ovome trenutku ona ne može vjerovati ni u jednu od vlastitih “vrijednosti”, a svaka afirmacija bilo koje od njih smatra se besramnim činom, provokacijom koja treba i mora biti razmrvljena, dekonstruirana i vraćena u stanje sumnje. Današnji zapadni imperijalizam je imperijalizam relativizma, imperijalizam čiji je moto: “sve ovisi o točki gledišta”; to je kolutanje očima ili uvrijeđeno prosvjedovanje protiv svakog tko je dovoljno glup, dovoljno primitivan ili dovoljno arogantan da i dalje vjeruje u nešto, da afirmira bilo što. To je dogmatizam stalnog propitivanja koji zavjerenički namiguje cijeloj akademskoj i književnoj inteligenciji. Nijedna kritika nije preradikalna za postmodernističke intelektualce dok god održava potpunu odsutnost izvjesnosti. Jedno stoljeće prije, skandalozna je bila svaka bučna negacija, danas je to svaka čvrsta afirmacija.

Nijedan se društveni poredak ne može trajno temeljiti na načelu da ništa nije istinito. No treba ga učiniti sigurnim. Aktualna primjena koncepta “sigurnosti” baš na sve izražava projekt kojemu je cilj pričvrstiti za ljude, ponašanje i mjesta idealan poredak, kojem se oni više nisu spremni povinovati. Tvrdnja “ništa nije istinito” ne govori ništa o svijetu, ali govori sve o zapadnom konceptu istine. Istina se ne poima kao atribut ljudi ili stvari, nego njihove reprezentacije. Reprezentacija koja se podudara s iskustvom drži se istinitom. Znanost je u zadnjoj instanci carstvo univerzalne verifikacije. No budući da sva ljudska ponašanja, od najobičnijih do najučenijih, počivaju na temelju neujednačeno formuliranih pretpostavki, i budući da sve prakse polaze od točke na kojoj su stvari i njihove reprezentacije neraskidivo povezane, u svaki život ulazi doza istine o kojoj zapadni koncept nema pojma. Na zapadu se može pričati o “stvarnim ljudima”, ali samo da bi se izrugivalo njihovoj jednostavnosti. Baš zato svi koje su zapadnjaci kolonizirali smatraju ih lašcima i licemjerima. Može im se zavidjeti na onome što imaju, na tehnološkom napretku, ali ne i na onome što jesu, što se s pravom prezire. De Sadea, Nietzschea ili Artauda ne bi se moglo podučavati u gimnazijama da nisu unaprijed diskreditirani takvim pojmom istine.

Sputavati sve afirmacije, dezaktivirati korak po korak sve izvjesnosti koje se nužno jave na svjetlu dana – to je trajni posao zapadnjačke inteligencije. Policija i filozofija dva su konvergentna sredstva, iako formalno različita.

Naravno, imperijalizam relativnog nalazi svog neprijatelja po mjeri u bilo kojem praznom dogmatizmu, bilo kakvom marksizmu-lenjinizmu, salafizmu, bilo kakvom neonacizmu: zapravo u bilo kome tko, baš poput zapadnjaka, pobrka provokaciju s afirmacijom.

U ovom trenutku, bilo koja striktno društvena pozicija koja odbija vidjeti da ono sa čim se suočavamo nije kriza jednog društva nego izumiranje jedne civilizacije, postaje suučesnikom u njegovu produljenju. Kritiziranje ovog društva čak je postalo suvremena strategija u uzaludnoj nadi da će se tako spasiti civilizacija.

I evo. Evo nas s truplom na leđima, i nećemo ga se tako lako riješiti. Nemamo što očekivati od kraja civilizacije, od njene kliničke smrti. Takva kakva je, može zanimati još samo povjesničare. Taj kraj je činjenica, no od nje treba napraviti odluku. Činjenice se mogu rasklopiti, no odluka je politička. Odlučiti se o smrti civilizacije, zatim raditi na tome da se ona dogodi: to je jedina odluka koja će nas osloboditi trupla.

POKRET!

Više ne uspijevamo ni prepoznati kako ustanak počinje. Šezdeset godina pacifikacije, zaustavljanja povijesnih prevrata, šezdeset godina demokratske anestezije i upravljanja događajima otupilo je našu percepciju zbilje i partizanskog rata koji je u tijeku. Za početak je potrebno tu percepciju ponovno steći.

Ne treba osjećati indignaciju zbog činjenice što se pet godina primjenjuje tako očito protuustavan zakon kao što je Zakon o svakodnevnoj sigurnosti. Uzaludno je zakonskim sredstvima prosvjedovati protiv konačne implozije pravnog okvira. Treba se prikladno organizirati.

Ne treba se angažirati u nekoj udruzi građana, u nekoj bezizlaznoj situaciji u kojoj se našla krajnja ljevica, u posljednjoj obmani udruga. Sve organizacije koje navodno osporavaju aktualni poredak i same sadržavaju oblik, običaje i jezik minijaturnih država, ali kao marionete. Sve slabašne želje da se “politikom bavi na drugi način” dosad su samo dovele do beskonačnog produžetka državnih pipaka.

Ne treba više reagirati na vijesti dana, već svaku informaciju valja promatrati kao operaciju u neprijateljskom području strategija koje treba dešifrirati, čiji je cilj upravo to da se kod određene osobe izazove određeni tip reakcije. Upravo tu operaciju valja smatrati istinskom informacijom sadržanom u prividnoj vijesti.

Ne treba više čekati na poboljšanje, revoluciju, nuklearnu apokalipsu ili društveni pokret. Daljnje čekanje je ludost. Katastrofa nije nešto što dolazi, ona je već ovdje. Već smo sada u procesu urušavanja civilizacije. Sada treba zauzeti stranu. Odustajanje od daljnjeg čekanja na ovaj ili na onaj način znači prihvaćanje logike pobune. To znači u glasu naših vlastodržaca ponovno čuti blago drhturenje užasa koji ih nikada ne napušta, jer vladanje nije ništa drugo nego način da se pomoću tisuću smicalica odagna trenutak kad će vas gomila objesiti, a svaki čin vladanja samo je način da se ne izgubi kontrola nad stanovništvom.

Mi polazimo od točke krajnje izolacije, krajnje nemoći. Proces pobune treba u cijelosti izgraditi. Ništa se ne čini manje vjerojatnim od pobune, ali ništa nije nužnije od nje.

SUSRETANJE

Vežimo se za ono što osjećamo kao istinu. Počnimo od toga.

Susret, otkriće, velik štrajkaški pokret, potres: svaki događaj stvara istinu mijenjajući naš način postojanja u svijetu. I obratno, tvrdnja koja nas ostavlja ravnodušnima, koja nas ne mijenja, koja nas ni na što ne obvezuje još ne zavređuje da je zovemo istinom. Istina je skrivena u svakoj gesti, svakoj praksi, svakom odnosu, svakoj situaciji. Ona se obično spretno izbjegava, njome se upravlja, što u naše doba stvara poremećenost karakterističnu za najveći broj ljudi. Zapravo sve obvezuje na sve. I osjećaj da živimo u laži je istina. Riječ je o tome da ne popustimo, naprotiv, da čak i krenemo od toga. Istina nije pogled na svijet, već ono što nas za njega neraskidivo veže. Istina nije nešto što imamo, već nešto što nas nosi. Ona me stvara i rastvara, čini me i poništava kao pojedinca, udaljava me od mnogih i čini me srodnim onima koji je osjećaju. Izolirano biće kojemu je do nje stalo nužno susreće neke sebi slične. Naime, svaki proces pobune polazi od istine u vezi s kojom nema popuštanja. To smo vidjeli u Hamburgu tijekom 1980-ih, kad je šačica stanovnika jedne zauzete kuće odlučila da ih ubuduće mogu deložirati samo mrtve. Četvrt je bila opkoljena tenkovima i helikopterima, danima su se na ulicama vodile borbe i održavane su velike demonstracije – i općina je na kraju kapitulirala. Georgesu Guingouinu, “prvom francuskom partizanu”, 1940. je godine polazna točka bila samo uvjerenje da odbija njemačku okupaciju. Za Komunističku je partiju on tada bio tek “luđak iz šume”, sve do trenutka kad tih iz šume nije bilo 20.000 i kad su oslobodili Limoges.

Ne uzmičimo pred onime što je u svakom prijateljstvu političko.

Naučili su nas na neutralnu ideju prijateljstva, koje se shvaća kao obična, beznačajna privrženost. Ali svaka bliskost je bliskost u zajedničkoj istini. Svaki susret je susret u zajedničkoj tvrdnji, pa makar ta tvrdnja bila i destruktivna. Ne vežemo se nevino u doba kada držanje do nečega i nepopustljivost redovito dovode do nezaposlenosti, kada je potrebno lagati radi posla, a zatim raditi kako bi se očuvala sredstva za laž. Ljudi koji se zaklinju u kvantnu fiziku i njezine posljedice na svim područjima nisu manje politički vezani od drugova koji se bore protiv multinacionalne agrokompanije. Prije ili kasnije svi su prisiljeni na odustajanje i na borbu.

Inicijatori radničkog pokreta za svoje su susrete na raspolaganju imali radionice, a zatim tvornice. Za prebrojavanje i raskrinkavanje žutih sindikalista na raspolaganju su imali štrajkove. Za ocrtavanje solidarnosti i fronti na svjetskoj razini imali su odnos plaća, koji suprotstavlja stranku Kapitala i stranku Rada. Mi za naše susrete imamo cjelokupni društveni prostor. Za prebrojavanje i raskrinkavanje žutih sindikalista imamo svakodnevne postupke kojima odbijamo podčinjavanje. Za ocrtavanje solidarnosti i fronti na svjetskoj razini imamo neprijateljstvo prema ovoj civilizaciji.

Nemojmo ništa očekivati od organizacija. Čuvajmo se svih postojećih društvenih miljea, a ponajprije toga da ne pripadnemo nekome od njih.

Nije rijetka pojava da tijekom postojanog gubljenja interesa za članstvo nailazimo na organizacije – političke, sindikalne, humanitarne, razne udruge itd. Čak se i događa da susrećemo neka iskrena, ali očajna bića, ili pak ljude pune entuzijazma, ali prepredene. Privlačnost organizacija ovisi o njihovoj prividnoj postojanosti – one imaju povijest, sjedište, ime, sredstva, šefa, strategiju i diskurs. Međutim, one su ipak prazne konstrukcije koje, unatoč svome junačkom porijeklu, teško stječu poštovanje. One su, u svemu čime se bave i na svim svojim razinama, prije svega zaokupljene vlasttim preživljavanjem kao organizacija, ničime drugim. Njihove uzastopne izdaje najčešće su dovele do gubljenja privrženosti vlastite baze. Upravo zbog toga u njima katkad nailazimo na neke časne ljude. Ali obećanje što ga sadrži svaki susret može se ostvariti samo izvan organizacije i nužno protiv nje.

Puno su opasniji miljei, sa svojom gipkom teksturom, tračevima i neformalnom hijerarhijom. Treba bježati od svih miljea. Svaki od njih kao da je zadužen za neutralizaciju istine. Književni miljei služe gušenju očiglednosti onoga što je napisano, a libertinski miljei gušenju izravnog djelovanja; znanstveni miljei služe uskraćivanju većini stanovništva implikacija vlastitih istraživanja; sportski miljei služe zadržavanju u vlastitim dvoranama raznih oblika života koje bi sportovi trebali stvoriti.

Posebno treba bježati od kulturnih i od militantnih aktivističkih miljea. Oni su ubožnice u kojima tradicionalno završe sve želje za revolucijom. Zadaća je kulturnih miljea otkriti snage u nastajanju i oduzeti svaki smisao onome čime se bavite tako što će vam o tome naširoko izlagati, a zadaća aktivističkih miljea jest oduzeti vam energiju potrebnu za to bavljenje. Aktivistički miljei svoju raspršenu mrežu šire diljem cijele Francuske i staju na put svakom revolucionarnom nastajanju. Oni nude samo vlastite brojne neuspjehe i gorčinu koju zbog njih osjećaju. Njihova istrošenost i pretjerana nemoć učinile su ih neprikladnima za razumijevanja prilika koje nudi sadašnji trenutak.

Osim toga, da bi se nadoknadila kobna pasivnost, u njima se previše govori, a to ih u policijskome smislu ne čini pretjerano pouzdanima. Kako je od njih uzalud nešto očekivati, glupo je biti razočaran zbog njihove pasivnosti. Treba ih samo prepustiti crkavanju. Svi miljei su kontrarevolucionarni zato što je njihova jedina zadaća očuvanje vlastita jadnog komfora.

Organizirajmo se u komune.

Komuna je ono što se događa kad se ljudi nađu, slože i odluče krenuti dalje zajedno. Komuna je možda ono o čemu se odluka donosi u trenutku kada obično dolazi do rastanka. To je radost susreta koji preživljava vlastito gušenje, što ga nameću pravila. To je ono što nas navodi da kažemo “mi” i ono zbog čega to čini događaj. Nije neobično da ljudi koji se slažu osnuju komunu, nego to da ostanu razdvojeni. Zbog čega se komune ne bi beskonačno množile? U svakoj tvornici, svakoj ulici, svakom selu, svakoj školi. To bi napokon bila vladavina komiteta baze! Ali to bi bile komune koje bi pristale biti ono što jesu, tamo gdje jesu. I, po mogućnosti, mnoštvo komuna koje bi zamijenilo institucije društva: obitelj, školu, sindikat, sportski klub itd. Komune koje se, pored čisto političkih aktivnosti, ne bi bojale organizirati radi materijalnog i moralnog preživljavanja svakog svog člana i svih marginalaca koji ih okružuju. Komune koje se ne bi definirale – što kolektivi obično rade – onime što se nalazi unutar i izvan njih, nego gustoćom svojih međusobnih veza. Ne osobama koje ih čine, nego duhom koji ih pokreće.

Komuna se formira svaki put kad neki pojedinci, oslobođeni individualne luđačke košulje, počnu računati samo na vlastite snage i svoju snagu odmjeravati u odnosu na stvarnost. Svaki divlji štrajk je komuna, svaka kuća zauzeta kolektivno na jasnim osnovama je komuna, akcijski komiteti 1968. bili su komune, kao i sela odbjeglih robova u SAD-u, ili pak Radio Alice u Bologni 1977. godine. Svaka komuna želi biti vlastita baza. Ona želi otkloniti pitanje potreba. Ona istodobno želi prekinuti svoju ekonomsku ovisnost i svaku političku podčinjenost, te degenerira u milje čim izgubi kontakt s istinama na kojima se temelji. Postoje razne vrste komuna koje za vlastito organiziranje ne čekaju ni brojke, ni sredstva, a najmanje “povoljan trenutak” koji nikada ne dolazi.

ORGANIZIRANJE

Organizirajmo se kako više ne bismo morali raditi.

Mjesta lagodnog života postaju sve rjeđa i, istinu govoreći, daljnje bavljenje njima samo je gubljenje vremena. Osim toga, glavni pokazatelji takvih mjesta su osrednji uvjeti počinka i čitanja.

Znamo da pojedinac tako malo postoji da mora zarađivati za život, da svoje vrijeme mora razmijeniti za malo društvenog postojanja. Osobno vrijeme za postojanje u društvu: eto nam rada i tržišta. Vrijeme komune od početka se izmiče radu, ono ne želi u tome sudjelovati – draže su mu druge metode. Skupine argentinskih piqueterosa uspjele su kolektivno iznuditi neku vrstu lokalne socijalne pomoći a uvjet je bio da rade nekoliko sati; oni ne rade na sat, nego svoju zaradu stavljaju na kup i organiziraju neophodne krojačke radionice, pekare ili vrtove.

Treba skupiti novac za komunu, no nipošto nije nužno zarađivati za život. Sve komune imaju crne fondove. Lukavštine su brojne. Uz socijalnu pomoć postoje i naknade, bolovanja, kumulirane stipendije, dodaci za fiktivne porode, razne vrste šverca te mnoga druga sredstva koja se javljaju prigodom svake promjene kontrole. Nije na nama da ih branimo, niti da se smjestimo u navedene priručne zaklone ili da ih očuvamo kao privilegij upućenih. Važno je njegovati i širiti upravo tu nužnu spremnost na prijevaru i međusobno razmjenjivati nove ideje u području prevare. Za komune se pitanje rada postavlja samo u odnosu prema drugim postojećim prihodima. Ne treba zanemariti sve što neka zanimanja, obuka ili dobri položaji usput pružaju, u smislu korisnih znanja.

Zadatak komune je osloboditi što je moguće više vremena za sve svoje članove. To se ne vidi samo u broju sati oslobođenih od svake eksploatacije najamnog rada. Oslobođeno vrijeme nije odmaranje. Prazno vrijeme, mrtvo vrijeme, vrijeme praznine i straha od praznine, to je vrijeme rada. Odsad više neće biti vremena koje treba ispuniti, nego će se dogoditi oslobođenje energije koju ne sadrži niti jedno “vrijeme”; linije koje se ocrtavaju, koje se pojačavaju, koje možemo do mile volje slijediti, do kraja, dok ne vidimo da se ukrštaju s drugima.

Kradimo, uzgajajmo, proizvodimo

Bivši radnici metalurške tvornice MetalEurop više postaju provalnici nego čuvari zatvora. Radnici Francuske elektroprivrede svojoj rodbini i prijateljima pokazuju kako se krivotvori stanje na brojilima. Materijal “koji je pao s kamiona” preprodaje se na sve strane. Svijet koji se tako otvoreno proglašava ciničnim ne može od proletera očekivati veliku lojalnost. Komuna, s jedne strane, ne može računati na vječno trajanje “države blagostanja”, a s druge strane, ne može računati ni na to da će dugo živjeti od krađe s polica, od kopanja po kantama za smeće supermarketa ili, noću, po skladištima industrijskih zona, od lažnih subvencija, varanja osiguranja i drugih prijevara, ukratko: od pljačke. Stoga se mora pobrinuti da neprestano povećava razinu i opseg svoje samoorganizacije. Nema ničeg logičnijeg u tome nego da tokarski strojevi, glodalice ili aparati za fotokopiranje koji se nakon stečaja tvornice prodaju po sniženoj cijeni zauzvrat služe kao podrška za poneku urotu protiv našeg komercijaliziranog društva.

Osjećaj neumitnog urušavanja u današnje je doba posvuda toliko živ da teško možemo nabrojati sve aktualne eksperimente u pogledu građevinarstva, energije, materijala, nezakonitosti ili poljoprivrede. Postoji mnoštvo znanja i tehnika koje samo čekaju da ih ukrademo i otkinemo od njihova moralističkog, uličnog ili ekološkog pakiranja. Ali ta znanja i tehnike tek su dio svih intuicija, vještina i ingenioznosti svojstvenih slamovima koje ćemo morati temeljito iskoristiti želimo li ponovno nastaniti pustinju metropole i osigurati preživljavanje pobune na srednji rok.

Kako komunicirati i kretati se u totalnom prekidu tokova i veza? Kako obnoviti prehrambene kulture ruralnih zona tako da one mogu iznova stvoriti uvjete za gustoću naseljenosti kakvu su imale prije šezdeset godina? Kako betonirane prostore transformirati u urbane vrtove, kao što je učinila Kuba da bi mogla izdržati američki embargo i propast SSSR-a?

Podučavanje i učenje

Što je nama koji smo se toliko prepuštali dokolici koju dopušta tržišna demokracija od svega toga ostalo? Što nas je to moglo potaknuti da krenemo trčati nedjeljom ujutro? Što drži u pokretu sve te fanatike karatea i sve te ljude koji su ludi za aktivnostima tipa “sam svoj majstor”, ribarenjem ili gljivarstvom? Što, ako ne nužnost da ispune potpunu besposlenost, da obnove vlastitu radnu snagu ili svoj “zdravstveni kapital”? Većina slobodnih aktivnosti mogla bi se lako osloboditi svoje apsurdnosti i postati nešto drugo. Boks nije uvijek bio rezerviran za pokazivanje u dobrotvornim emisijama ili za velike spektakularne susrete. Početkom 20. stoljeća u Kini raskomadanoj hordama kolonizatora i izgladnjeloj dugotrajnim sušama, stotine tisuća siromašnih seljaka organiziralo se u brojnim boksačkim klubovima na otvorenom kako bi od bogatih i od kolonizatora povratili ono što im je oduzeto. To je bio Bokserski ustanak. Nikada nije prerano naučiti i prakticirati ono što će od nas zahtijevati manje mirnodopska, manje predvidljiva vremena. Naša ovisnost o metropoli, o njezinoj medicini, poljoprivredi ili policiji, danas je takva da je ne možemo napasti, a da se pritom sami ne izložimo opasnosti. Upravo neizrečena svijest o toj ranjivosti objašnjava spontano samoograničavanje aktualnih društvenih pokreta; zbog nje se bojimo kriza i želimo “sigurnost”. Upravo su zbog te svijesti štrajkovi horizont revolucije zamjenjivali horizontom povratka u normalu. Izmicanje toj sudbini zahtijeva dug i ustrajan proces učenja, te raznovrsne, masovne eksperimente. Treba se znati tući, obijati brave, liječiti prijelome i angine, postavljati piratske radio-odašiljače, podizati ulične kantine, treba imati jasne ciljeve, ali i okupiti raspršena znanja i organizirati ratnu poljoprivredu, shvatiti biologiju planktona, sastav tla, izučavati odnose među biljkama i na taj način ponovno steći izgubljena znanja, razviti raznorazne mogućnosti upotrebe naše neposredne okoline i uspostavljanja veza s njome te steći znanje o granicama nakon kojih je počinjemo iscrpljivati. I to već danas, zbog onih dana kada ćemo od nje morati pribavljati više nego simbolički dio naše prehrane i potreba.

Stvorimo teritorije. Umnožimo nejasna područja.

Sve više reformista danas se slaže da je s “približavanjem točke zvane peak oil” te “u svrhu smanjenja ispuštanja stakleničkih plinova” potrebno “relokalizirati ekonomiju”, favorizirati regionalnu opskrbu, kratke tokove distribucije, odustati od lakog uvoza iz dalekih zemalja itd. Oni zaboravljaju da je svemu onome što se u vezi s ekonomijom čini na lokalnom planu svojstveno da se radi na crno, “neformalno”; da ta jednostavna ekološka mjera relokalizacije ekonomije ne podrazumijeva ništa manje nego oslobađanje od državne kontrole, ili pak to da ćemo joj se potpuno podčiniti.

Aktualni teritorij proizvod je višestoljetnih policijskih operacija. Ljudi su potiskivani izvan svojih sela, zatim izvan ulica, zatim izvan četvrti, a na kraju i izvan hodnika svojih zgrada, u luđačkoj nadi da će čitav život biti zadržan unutar četiri vlažna privatna zida. Pitanje teritorija za nas i za državu ne postavlja se na isti način. Nije riječ o držanju teritorija. Riječ je o tome da se gustoća komuna, cirkulacija i solidarnosti na lokalnoj razini do te mjere poveća da teritorij za svaku vlast postane nečitak i nejasan. Nije riječ o tome da se teritorij zaposjedne, nego da se teritorij bude.

Svaka praksa dovodi do postojanja teritorija – teritorija deala ili lova, teritorija dječjih igara, ljubavnih odnosa ili pobune, teritorija seljaka, ornitologa ili šetača. Pravilo je jednostavno: što je više teritorija koji se na određenom području preklapaju, među njima se događa sve veća cirkulacija a vlast ih manje kontrolira. Kafići, tiskare, sportske dvorane, pustopoljine, štandovi prodavača knjiga, krovovi kuća, improvizirane tržnice, kiosci s kebabima ili garaže lako mogu umaći svojoj službenoj namjeni, samo ako postoji dovoljna razina suučesništva. Lokalno samoorganiziranje mrsi i poništava državnu kartografiju namećući vlastitu: stvara vlastito odcjepljenje.

Putujmo. Odredimo vlastite puteve komunikacije.

Princip komuna nije da se metropoli i njezinoj mobilnosti suprotstavi lokalna ukorijenjenost i sporost. Ekspanzivni pokret stvaranja komuna mora tajno preslikati kretanje metropole. Ne smijemo odbijati mogućnosti kretanja i komunikacije koje nam nudi komercijalna infrastruktura, moramo samo poznavati njihove granice. Dovoljno je biti prilično oprezan, prilično bezazlen. Uostalom, međusobno posjećivanje puno je sigurnije, ne ostavlja nikakve tragove i njime se stvaraju znatno postojanije veze nego u kontaktima na internetu. Privilegij koji je dan nekima od nas, da možemo “slobodno cirkulirati” s jednog kraja kontinenta na drugi, a bez pretjerane muke i čitavim svijetom, adut je koji nije zanemariv u uspostavljanju komunikacije među žarištima urote. Jedna od privlačnosti metropole je što Amerikancima, Grcima, Meksikancima i Nijemcima omogućava da se potajno susreću u Parizu taman koliko je potrebno za neku stratešku diskusiju.

Stalno kretanje među prijateljskim komunama jedna je od onih svari koje ih čuvaju od umrtvljenosti i od neminovnosti odustajanja. Prihvatiti drugove, biti u toku s njihovim inicijativama, razmišljati o njihovu uspjehu, prisvojiti tehnike kojima ovladavaju -za komunu znači više od sterilnih moralnih preispitivanja iza zatvorenih vrata. Imali bismo krivo kad bismo podcijenili što se sve može odlučno pripremiti tijekom večeri provedenih u suprotstavljanju mišljenja o aktualnom ratu.

Srušimo postupno sve prepreke

Kao što je poznato, ulice su pune nekulture. Između onoga što one stvarno jesu i onoga što bi trebale biti smještena je centripetalna sila cjelokupne policije koja se trudi na njima napraviti reda; a nasuprot tome smo mi -obrnuto, centrifugalno kretanje. Možemo se samo radovati, posvuda gdje se javljaju ljutnja i nered. Nije ništa neobično da sada državni praznici, koji više ništa ne slave, sustavno loše završavaju. Blistav ili raskliman, gradski inventar – pitanje je gdje on počinje, a gdje završava – materijalizira naše zajedničko izvlaštenje. Ustrajući u svome ništavilu, on samo traži da se u njega zauvijek vrati. Razmotrimo što nas okružuje: sve to očekuje svoj trenutak, metropola odjednom dobiva napad nostalgije kakvu imaju samo još ruševine.

Ako postane metodična i ako se sistematizira, nekultura će se stopiti u raspršenu, uspješnu gerilu koja će nas vratiti u našu prvobitnu nedisciplinu i nemogućnost vladanja nad nama. Uznemirujuće je za neke da se u nizu priznatih vojnih vrlina partizana ističe upravo nedisciplina. Zapravo bijes nikada nije trebao biti razdvojen od politike. Politika se bez bijesa gubi u diskursu, a bijes se, bez politike, iscrpljuje u krikovima. Riječi poput “bijesni” ili “ushićeni” u politici se uvijek javljaju uz pucnje upozorenja.

Kad je riječ o metodi, zadržimo od sabotaže sljedeći princip: minimum rizika u akciji, minimum vremena, maksimum štete. Kad je riječ o strategiji, sjetimo se da prepreka koja je srušena, ali nije prevladana (oslobođen, ali ne i nastanjen prostor) lako može biti zamijenjena drugom, otpornijom preprekom koju je teže napasti. Nepotrebno je razglabati o tri tipa radničkih sabotaža: sporijem radu, bijelom štrajku ili dosljednom provođenju propisa; razbijanju strojeva ili ometanju njihova rada; odavanju tajni poduzeća. Prošireni na dimenziju društvenog poduzeća, principi sabotaže generaliziraju se od proizvodnje do razmjene. Tehnička infrastruktura metropole ranjiva je: njezine tokove ne čine samo transport osoba i roba -informacije i energija također protječu kroz tu mrežu žica, vlakana i cijevi koje je moguće napasti. Uspješna sabotaža društvenog stroja danas podrazumijeva novo osvajanje i smišljanje novih načina prekida njegovih mreža. Kako učiniti beskorisnom liniju vlaka TGV ili električnu mrežu? Kako pronaći slabe točke informatičkih mreža, kako omesti radio-valove i izazvati snijeg na malim ekranima?

Što se tiče ozbiljnih prepreka, pogrešno je potpuno uništenje smatrati nemogućim. Prometejski element u svemu tome je što se stvar svodi na određenu krađu vatre, izvan bilo kakva slijepog voluntarizma. Godine 356. p. n. e. Herostrat je zapalio Artemidin hram, jedno od sedam svjetskih čuda. U naše doba konačne dekadencije, na hramovima je impozantna jedino još zlokobna istina da oni već jesu ruševine.

Uništiti to ništavilo nije nikakav tužan posao. Djelovanju to daje novu mladost. Sve postaje smisleno, sve odjednom dolazi na svoje mjesto, prostor, vrijeme, prijateljstvo. Za uspjeh se koristimo svim raspoloživim sredstvima, ponovno osmišljavamo njihovu upotrebu, a ta sredstva smo mi sami. Možda će “sjebavanje svega” u bijedi epohe poslužiti – ne bez razloga, treba priznati – kao posljednje kolektivno zavođenje.

Izbjegavajmo vidljivost. Pretvorimo anonimnost u položaj za napad

Jedan sindikalist na prosvjedu skida masku anonimcu koji je upravo razbio izlog: “Priznaj što radiš, nemoj se skrivati.” Biti vidljiv znači biti razotkriven, odnosno, prije svega, ranjiv. Kad ljevičari svih zemalja svoju stvar neprestano “čine vidljivom” – pitanje beskućnika, žena, ilegalnih imigranata – u nadi da će se netko za nju pobrinuti, oni čine upravo suprotno od onoga što bi trebalo napraviti.

Ne treba se pokazati, nego anonimnost u koju smo dovedeni pretvoriti u prednost, a pomoću urote i noćnog i maskiranog djelovanja učiniti je neranjivim položajem za napad. Model za to pruža požar iz 2005. Bez lidera, bez zahtjeva, bez organizacije, ali s parolama, gestama, suučesništvom. Biti ništa u društvenom smislu nije poniženje i izvor tragičnog nedostatka priznanja – biti priznat: od koga? – već, naprotiv, uvjet za maksimalnu slobodu djelovanja. Ne potpisivati svoja nedjela, već objelodanjivati samo fantomske akronime – još se sjećamo kratkotrajne oznake BAFT (Brigade Anti-Flic des Tarterets = Protumurijska brigada [novog naselja] Tarterets) – jedan je od načina da se ta sloboda očuva. Stvaranje subjekta pobune, koji bi bio pokretač “pobune iz studenog 2005., očito je jedan od prvih defenzivnih manevara režima. Sam pogled na face onih koji u ovom društvu jesu netko može pomoći u razumijevanju radosti da se ne bude nitko.

Od vidljivosti treba bježati. Ali snaga koja se skuplja u sjeni ne može se zauvijek skrivati. Riječ je o odgodi našeg pojavljivanja kao snage sve do prikladnog trenutka. Jer što nas kasnije vidljivost dohvati, to smo jači. A kad jednom postanemo vidljivi, dani su nam odbrojeni. Ili ćemo biti u mogućnosti u kratkom roku uništiti njezinu vladavinu, ili će nas vidljivost bez odgode zdrobiti.

Organizirajmo samoobranu.

Živimo pod okupacijom, pod policijskom okupacijom. Na to nas svakodnevno podsjećaju ulične racije protiv ilegalnih imigranata, civilni policijski automobili koji kruže ulicama, pacifikacija gradskih četvrti primjenom tehnika razrađenih u kolonijama, izjave ministra unutarnjih poslova protiv “bandi” dostojne rata u Alžiru. To su dostatni motivi da ne dopustimo da nas slome, da se angažiramo u samoobrani.

Kako komuna raste i širi svoj utjecaj, malo po malo uviđa da djelovanje vlasti cilja na ono što komunu uopće čini komunom. Ti protunapadi poprimaju oblike zavođenja, rekuperacije, a kao krajnje sredstvo, i oblik sirove sile. Samoobrana za komune mora biti potpuno jasna kolektivna činjenica, kako u praktičnom tako i u teorijskom smislu. Zaštita od uhićenja, brzo okupljanje u velikom broju protiv pokušaja izgona, skrivanje jednog od naših pripadnika u vremenu koje dolazi neće biti samo suvišni refleksi. Ne možemo neprestano rekonstruirati svoje temelje. Neka se prestane s optuživanjem za represiju, pripremimo se za nju.

Stvar nije jednostavna. Budući da se od stanovništva sve više očekuje obavljanje policijskih poslova (od prokazivanja do povremenog angažmana u građanskim milicijama), policijske snage stapaju se s masom. Model policijske intervencije koji je danas posvuda u upotrebi, čak i tijekom pobune, jest murjak u civilu. Policija je na skorašnjim prosvjedima protiv CPE-a bila učinkovita zbog tih civila pomiješanih s gomilom; čekali su incident kako bi se razotkrili: suzavcem, pendrekom, pištoljem za omamljivanje, kontrolom dokumenata; sve to u koordinaciji s redarskim službama sindikata. Sama mogućnost njihove nazočnosti dovoljna je da među prosvjednike unese sumnju (Tko je tko?) i da paralizira akciju. S obzirom na to da je prihvaćeno da prosvjed nije sredstvo prebrojavanja nego način djelovanja, moramo pronaći načine raskrinkavanja civila, njihova protjerivanja i omogućavanja da iz njihovih ruku možda istrgnemo one koje pokušavaju uhititi.

Policija na ulici nije nepobjediva, ona samo raspolaže načinima samoorganiziranja, obučavanja i neprestanog testiranja novog oružja. U usporedbi s njom naše će oružje uvijek biti rudimentarno, sklepano, a često i improvizirano na licu mjesta. Njime se ni u kojem slučaju ne pokušavamo nadmetati u vatrenoj moći, već nam je namjera održavati distancu, odvratiti pozornost, činiti psihološki pritisak ili iznenađenjem omogućiti proboj i osvajanje terena. Sve moguće inovacije u žandarmerijskim vježbaonicama borbe protiv urbane gerile očito nisu dovoljne, i zasigurno nikada neće biti dostatne za dovoljno brz odgovor na akcije pokretljivog mnoštva koje može udariti na više mjesta odjednom i koje se prije svega trudi uvijek zadržati inicijativu.

Komune su, jasno, ranjive na nadzor i na policijske istrage, kriminalističku obradu i djelovanje tajnih službi. Valovi uhićenja anarhista u Italiji i ecowarriorsa u SAD-u bili su mogući zahvaljujući prisluškivanju. Prilikom svakog pritvora sada je moguće uzeti uzorke DNK-a i popuniti sve iscrpnije dosjee. Jedan je skvoter u Barceloni pronađen jer je ostavio otiske na letcima koje je raspačavao. Metode policijskog popisivanja neprestano se poboljšavaju, posebice zahvaljujući biometriji, a u slučaju uvođenja elektroničke osobne iskaznice, naša zadaća može postati samo teža.

Pariška komuna djelomice je riješila problem popisivanja: spalivši gradsku vijećnicu podmetači požara uništili su matične knjige. Ostaje nam pronaći način da zauvijek uništimo digitalne podatke.

POBUNA

Komuna je osnovna jedinica partizanske stvarnosti. Jačanje pobune možda nije ništa drugo nego multiplikacija komuna, njihovo povezivanje i artikulacija. Ovisno o tijeku događaja, komune se utapaju u entitete šireg raspona ili se pak dijele. Između skupine braće i sestara vezanih “do kraja života” i okupljanja mnoštva skupina, komiteta, skupina za organizaciju opskrbe i samoobrane pobunjene četvrti, pa čak i regije, razlika je samo u razini, no u svim je slučajevima riječ o komunama.

Svaka komuna može samo težiti samostalnom osiguravanju sredstava za opstanak i unutar sebe doživljavati novac kao nešto beznačajno i, u krajnjoj liniji, deplasirano. Novac ima moć stvaranja veza među onima koji nisu povezani, povezivanja stranaca kao stranaca i na taj način, stvaranjem jednakosti među stvarima, moć stavljana svega u optjecaj. Sposobnost novca da sve povezuje plaća se površnošću tih veza, u kojima u pravilu vlada laž. Nepovjerenje je temelj kreditnog odnosa. Vladavina novca stoga uvijek mora biti vladavina kontrole. Praktično ukidanje novca može se ostvariti samo širenjem komuna. Kad je riječ o širenju komuna, svaka pojedina komuna mora poštovati nužnost ostajanja unutar određene veličine. Ako bi je prešla, izgubila bi kontakt sa samom sobom i gotovo neminovno stvorila dominantnu kastu. Komuna u tom slučaju radije bira rascjep i, na taj način, svoje umnažanje, čime istodobno sprečava nesretan ishod.

Ustanak alžirske omladine, koji je u proljeće 2001. zapalio čitavu Kabiliju, zahvatio je gotov čitav teritorij zahvaljujući napadima na žandarmerije, sudove i sva državna predstavništva, podižući pobunu na opću razinu, što jedovelo do jednostranog povlačenja snaga reda i do fizičkog sprečavanja održavanja izbora. Snaga pokreta bila je u raspršenoj komplementarnosti mnoštva sastavnica, koje su samo djelomično bila zastupljene u beskonačnim i uzaludnim muškim okupljanjima seoskih vijeća i drugim narodnim komitetima. “Komune” uvijek tinjajuće alžirske pobune uobličuju se čas u mlade “lude glave” s kapama koji s krova zgrade u Tizi Ouzuu bacaju boce plina na specijalce, čas u podrugljiv osmijeh starog pripadnika pokreta otpora umotanog u svoj burnus, a čas u energiju žena nekog planinskog sela koje se unatoč svemu i dalje bave tradicionalnom poljoprivredom i uzgojem stoke, bez čega blokade regionalne ekonomije ne bi nikada mogle biti toliko puta ponovljene i tako sustavne.

Iskoristimo sve što nam svaka kriza pruža.

“Osim toga, treba dodati da nećemo biti u mogućnosti liječiti cjelokupno francusko stanovništvo. Morat ćemo izabrati koga ćemo liječiti.” Tako stručnjak za virologiju 7. rujna 2005. u dnevnom listu Le Monde ukratko navodi što će se dogoditi u slučaju ptičje gripe. “Terorističke prijetnje”, “prirodne katastrofe”, “opasnosti od virusa”, “društveni pokreti” i “urbano nasilje”, sve su to za upravljače društvima trenuci nestabilnosti u kojima oni svoju vlast učvršćuju odabirom onoga što im se dopada i uništavanjem onoga što im smeta. Stoga je logično da je to i prigoda da se svaka druga sila udruži ili ojača zauzimanjem suprotne strane. Prekid robnih tokova, nestajanje normalnih tijekova života (dovoljno je vidjeti kako dolazi do povratka društvenog života u zgradi u kojoj je odjednom nestalo struje da zamislimo kako bi život mogao izgledati u gradu koji je ostao bez ičega) i policijska kontrola oslobađaju potencijale za samoorganiziranje koji su u drugim okolnostima nezamislivi. To nikome ne može promaknuti. Toga je potpuno bio svjestan revolucionarni radnički pokret, koji je krize buržoaske ekonomije pretvorio u vrhunac vlastita jačanja. Danas su islamske stranke najjače ondje gdje su umjele inteligentno nadomjestiti slabosti države, na primjer prigodom organiziranja pomoći nakon potresa u Boumerdesu u Alžiru, ili pak u svakodnevnoj pomoći stanovništvu južnog Libanona, koji je razrušila izraelska vojska.

Kao što smo ranije naveli, devastacija New Orleansa koju je prouzročio uragan Katrina omogućila je cijelom nizu marginalnih skupina sjevernoameričkog anarhističkog pokreta da steknu dotad neviđenu stabilnost povezujući sve one koji su se, na licu mjesta, odupirali prisilnom premještanju. Ulične kantine pretpostavljaju da se prethodno mislilo na opskrbu; hitna medicinska pomoć iziskuje stjecanje neophodnih znanja i nabavu materijala, a isto vrijedi i za osnivanje piratskih radio-postaja. Političko bogatstvo takvih situacija moguće je zbog radosti koju one sadrže, nadilaženja individualnog snalaženja te njihove konkretne stvarnosti koja nije podčinjena svakodnevici reda ili rada.

U zemlji poput Francuske (u kojoj se radioaktivni oblaci zaustavljaju na granici i u kojoj nema bojazni od izgradnje centra za borbu protiv raka na mjestu bivše tvornice dušičnih gnojiva koje je europskom direktivom Seveso klasificirano kao opasan teren) manje treba računati na “prirodne”, a više na društvene krize. Najčešće je dužnost upravo društvenih pokreta da prekinu normalan tijek katastrofe. Naravno, posljednjih su godina razni štrajkovi uglavnom bili prigoda za vlast i uprave poduzeća da testiraju vlastitu sposobnost održavanja sve šire “minimalne razine usluga”, do toga da je obustava rada svedena samo na svoju simboličku dimenziju, koja je tek nešto štetnija od snijega ili samoubojstva na pruzi. No usprotivivši se uobičajenim aktivističkim praksama sustavnom okupacijom ustanova i tvrdoglavom blokadom, srednjoškolska borba iz 2005. godine i borba protiv CPE-a podsjetile su na sposobnost velikih pokreta da nanesu štetu i provedu raspršene ofenzive. Te su borbe, preko svih mogućih družina koje su svojim djelovanjem izazvale, dale naslutiti pod kojim uvjetima pokreti mogu postati mjesta pojave novih komuna.

Sabotirajmo sva predstavnička tijela. Proširimo diskusiju. Ukinimo skupštine.

Prvu prepreku na koju nailazi svaki društveni pokret, prije pojave policije u pravom smislu riječi, čine sindikati i cijela ta mikrobirokracija čija je zadaća ograničavanje i nadzor borbe. Komune, osnovne skupine i udruge spontano gaje nepovjerenje prema njima. Upravo su zbog toga parabirokrati prije dvadeset godina osmislili koordinacijske komitete koji, zato što ne nose nikakvu etiketu, izgledaju puno nevinije, ali su ipak idealno područje za njihove makinacije. Ako se neki zabludjeli kolektiv oproba u autonomiji, oni neće stati dok iz njega ne isisaju svaki sadržaj, odlučno otklanjajući dobra pitanja. Oni su žestoki i lako planu, ne zbog ljubavi prema raspravi, nego zbog svoje zadaće da je odagnaju. A kad njihova žestoka obrana apatije napokon ovlada kolektivom, oni poraz objašnjavaju manjkom političke svijesti. Treba reći da u Francuskoj, prije svega zahvaljujući luđačkoj aktivnosti raznih trockističkih frakcija, militantnoj mladeži nimalo ne nedostaje umijeće političke manipulacije. Ta mladež nije uspjela izvući pouku iz požara u studenom 2005.: svaka koordinacija je suvišna tamo gdje ima koordinacije, organizacije su uvijek suvišne tamo gdje se ljudi organiziraju.

Drugi refleks je da se pri najmanjem pokretu sazove opća skupština i da se glasuje. To je pogrešno. Samo glasovanje, odnosno odluke koje će na kraju biti donijete, dovoljni su da se skupština pretvori u košmar, da postane pozornica na kojoj se sukobljavaju sve pretenzije na vlast. Ovdje trpimo zbog lošeg primjera buržoaskih parlamenata. Skupština nije osnovana zbog odlučivanja, nego zbog diskusije, zbog slobode govora koja se prakticira bez cilja.

Potreba ljudi za okupljanjem jednako je postojana koliko je potreba za odlučivanjem rijetka. Okupljanje je odgovor na radost osjećanja zajedničke sile. Odlučivanje je vitalno samo u hitnim situacijama, kad je provođenje demokracije ugroženo. U svim drugim prigodama problem “demokratskog karaktera procesa donošenja odluka” postoji samo za fanatike procedure. Ne treba kritizirati skupštine ili ih napuštati, treba u njima osloboditi govor, geste i igru. Dovoljno je vidjeti da ljudi u skupštine ne dolaze samo s mišljenjem ili zahtjevom, nego i sa željama, privrženostima, sposobnostima, snagama, tugama i određenom spremnošću. Ako fantazmu o Općoj skupštini uspijemo razderati u korist skupštine prisutnosti, ako uspijemo raskrinkati pokušaj stvaranja hegemonije koji se uvijek ponovno javlja, ukoliko se prestanemo fokusirati na odluku kao na cilj, postoje izgledi da dođe do nekog tipa omasovljenja, jednog od fenomena kolektivne kristalizacije kad neka odluka jednostavno obuzme ljude, sve ili samo neke od njih.

Isto vrijedi i za odluke u vezi s akcijama. Polaženje od principa da “akcija mora određivati tijek skupštine” onemogućava i živu raspravu i učinkovitu akciju. Skupština s puno ljudi, međusobnih stranaca, osuđena je na to da imenuje stručnjake za akciju, odnosno da akciju zanemari i posveti se njezinoj kontroli. S jedne strane, oni koji imaju mandat, prema definiciji su ograničeni u svome djelovanju, a s druge, ništa ih ne sprečava da svakog nasamare.

Ne treba pretpostavljati idealan oblik djelovanja. Ključno je da akcija poprimi oblik, da pomogne u njegovu nastajanju, a ne da ga trpi. To pretpostavlja dijeljenje istog političkog i zemljopisnog položaja (poput sekcija Pariške komune tijekom Francuske revolucije), ali i dijeljenje istog znanja. Što se tiče odluka o akcijama, princip bi mogao biti sljedeći: neka svatko ide u izviđanje, neka se informacije potvrde i odluka će doći sama od sebe, više će nas obuzeti nego što ćemo je sami donijeti. Optjecanje znanja poništava hijerarhiju i stvara jednakost odozdo. Horizontalna, bujajuća komunikacija također je najbolji oblik koordinacije raznih komuna, najbolji način rušenja hegemonije.

Blokirajmo ekonomiju, ali svoju snagu blokiranja mjerimo razinom samoorganizacije.

Krajem lipnja 2006. u čitavoj državi Oaxaca množe se zaposjedanja gradskih vijećnica, pobunjenici zauzimaju javne zgrade. U nekim općinama protjeruju gradonačelnike i rekviriraju službena vozila. Mjesec dana poslije pristup nekim hotelima i turističkim naseljima je blokiran. Ministar turizma govori o katastrofi “usporedivoj s orkanom Wilma”. Nekoliko godina prije blokada je postala jednim od glavnih oblika djelovanja argentinskog pobunjeničkog pokreta, u kojem su si razne lokalne skupine međusobno priskakale u pomoć blokiranjem pojedinih prometnica, stalno prijeteći da će svojim zajedničkim djelovanjem paralizirati cijelu zemlju ako njihovi zahtjevi ne budu ispunjeni. Takve prijetnje dugo su bile snažna poluga u rukama željezničara, radnika u distribuciji struje i plina, vozača. Pokret protiv CPE-a nije oklijevao u blokadi kolodvora, zaobilaznica, tvornica, autocesta, supermarketa, pa čak i zračnih luka. U Rennesu je bilo dovoljno tristo ljudi da satima blokira gradsku zaobilaznicu i izazove zastoj u prometu dug četrdeset kilometara.

Sve blokirati, to je sada prvi refleks svih koji ustaju protiv postojećeg poretka. U delokaliziranoj ekonomiji (u kojoj poduzeća funkcioniraju prema principu “točno-navrijeme”, u kojoj vrijednost proizlazi iz veze s internetom, u kojoj su autoceste karika u lancu nematerijalne proizvodnje koja se kreće od kooperanta do kooperanta, a zatim do tvornice u kojoj se obavlja montaža) blokirati proizvodnju znači blokirati i promet.

Ali nema ni govora o tome da razmjeri blokade onemoguće opskrbu i komunikaciju pobunjenika, efektivnu samoorganizaciju raznih komuna. Kako ćemo se hraniti ako sve bude blokirano? Pljačka trgovina, poput one koja se dogodila u Argentini, ima svoje granice; koliko god hramovi potrošnje bili ogromni, oni nisu beskonačne smočnice. Stjecanje dugoročne sposobnosti pribavljanja živežnih namirnica stoga podrazumijeva stjecanje sredstava za njihovu proizvodnju. A kad je o tome riječ, čini se da je beskorisno i dalje čekati. Dopustiti, kao što je danas slučaj, da samo dva posto stanovništva brine o ukupnoj proizvodnji hrane povijesna je, a i strateška glupost.

Oslobodimo teritorij od policijske okupacije.
Izbjegavajmo, koliko god je moguće, izravan sukob.

“Ova afera otkriva da nemamo posla s mladima koji traže više socijalnih prava, nego s pojedincima koji su Republici objavili rat”, zamijetio je jedan lucidan murjak u vezi s nedavnim zasjedama. Ofenziva čiji je cilj oslobađanje teritorija od policijske okupacije već je pokrenuta i može računati na neiscrpne rezerve mržnje i želje za osvetom što ih je na sebe navukla policija. I same “društvene pokrete” malo po malo zahvaća buna, ništa manje nego slavljenike u Rennesu koji su se tijekom 2005. svakog četvrtka navečer sukobljavali sa specijalnom policijom, ili one u Barceloni, koji su nedavno, prilikom jednog botelliona, uništili jednu gradsku trgovačku ulicu. U pokretu protiv CPE-a svjedočili smo oživljavanju redovne upotrebe Molotovljevih koktela. Međutim, što se toga tiče, neka predgrađa ostaju nenadmašiva. Posebno u jednoj tehnici koja je odavno poznata: u napadu iz zasjede. Kao, primjerice, 13. listopada 2006. u Epinayu: oko 11 sati uvečer, nakon dojave da je netko provalio u jedan automobil, pozvani su timovi specijalaca; nakon što su došli, jednu su ekipu “blokirali dva vozila prepriječena po kolniku i tridesetak ljudi sa željeznim šipkama i pištoljima koji su na policijsko vozilo bacali kamenje a na policajce suzavac”. Prisjetimo se, u manjim razmjerima, lokalnih policijskih postaja koje su bile napadnute nakon završetka radnog dana: sjetimo se razbijenih prozora i spaljenih vozila.

Jedna je od stečevina skorašnjih pokreta upravo to da je pravi prosvjed sada “divlji”, da nije prijavljen policijskoj upravi. Ako sami izabiremo teren, možemo, poput Black Bloca u Genovi 2001. godine, pomno izbjegavati crvene zone i izravan sukob, možemo birati putove kojima ćemo prešetavati murjake, umjesto da policija, uključujući sindikalce i pacifiste, nama određuje smjer kretanja. Tada smo vidjeli da tisuću odlučnih ljudi može natjerati na povlačenje čitave karabinjerske autobuse te ih na kraju i zapaliti. Nije toliko važno biti bolje naoružan, nego imati inicijativu.

Hrabrost nije ništa, povjerenje u vlastitu hrabrost je sve. Činjenica da k tome još imamo i inicijativu samo nam može pomoći.

Međutim, sve upućuje na to da izravne sukobe smatramo točkama usidrenja suprotstavljenih snaga, što nam omogućuje kupovanje vremena i napad na drugome mjestu, čak u neposrednoj blizini. Činjenica da nije moguće spriječiti sukob ne priječi nam da napravimo malu diverziju. Više nego samim akcijama potrebno je posvetiti se njihovoj koordinaciji. Maltretirati policiju znači natjerati je da bude posvuda, ali da nigdje ne bude efikasna.

Svaki čin maltretiranja oživljava sljedeću istinu, izrečenu 1842. godine: “Život policajca je mučan; njegov položaj u društvu jednako je uvredljiv i prezren kao i sam zločin […]. Sram i ljaga okružuju ga sa svih strana, društvo ga tjera od sebe, izolira poput parije, pljuje na njega svoj prijezir zajedno s njegovom plaćom, bez grižnje savjesti, bez žaljenja, bez milosti […] policijska značka koju nosi u džepu dokument je rugla.” Dana 21. studenog 2006. vatrogasci koji su prosvjedovali u Parizu napali su specijalce čekićima i ranili petnaestoricu policajaca. To navodimo kao podsjetnik da “osposobljenost za pružanje pomoći” nikad neće moći biti valjan izgovor za pristupanje policiji.

Uzmimo oružje. Učinimo sve da njegovo korištenje učinimo nepotrebnim. Pobjeda nad vojskom može biti samo politička.

Ne postoji mirna pobuna. Oružje je neophodno: međutim, potrebno je učiniti sve da se njegovo korištenje učini nepotrebnim. Pobuna više znači uzimanje oružja, “dežurstvo pod oružjem”, nego prijelaz u oružanu borbu. U našem je interesu da naoružavanje razlikujemo od upotrebe oružja.

Oružje je revolucionarna konstanta, iako je njegova upotreba u trenucima velikih preokreta rijetka ili ne pretjerano odlučujuća, kao 10. kolovoza 1792., 18. ožujka 1871. ili u listopadu 1917. Kad se vlast vuče po cesti, dovoljno ju je samo pregaziti. Zbog distance koju imamo prema oružju, ono je steklo dvostruko obilježje fascinacije i odvratnosti koje možemo nadići samo rukovanjem oružjem. Autentični pacifizam ne može biti odbijanje oružja, već samo odbijanje njegove upotrebe. Pacifizam bez mogućnosti otvaranja vatre samo je teoretsko oblikovanje nemoći. Taj apriorni pacifizam neka je vrsta preventivnog razoružanja, čista policijska operacija. Zapravo se pitanje pacifizma ozbiljno postavlja samo za onoga tko ima mogućnost otvoriti vatru. A u tom će slučaju pacifizam, naprotiv, biti znak moći, jer samo smo u krajnjem položaju moći oslobođeni nužnosti otvaranja vatre.

Sa strateškoga gledišta, čini se da se najviše isplati posredno, asimetrično djelovanje; čini se da je ono najprimjerenije epohi: okupacijska vojska ne napada se frontalno. Unatoč tome, mogućnosti urbanoga gerilskog rata na irački način, koji bi zaglibio bez izgleda za ofenzivu, više se treba bojati, nego je priželjkivati. Militarizacija građanskog rata znači neuspjeh pobune. Crveni su mogli trijumfirati 1921., no ruska Revolucija već je bila izgubljena.

Trebamo zamisliti dva moguća tipa reakcije države. Prvi je otvoreno, a drugi više podmuklo, demokratsko neprijateljstvo. Prvi poziva na destrukciju bez okolišanja, drugi na suptilno, ali nesmiljeno neprijateljstvo, kad država samo čeka da nas mobilizira. Može nas poraziti diktatura, ali i činjenica da smo svedeni na to da se suprotstavljamo samo diktaturi. Poraz se sastoji kako u gubitku rata, tako i u gubitku izbora rata koji ćemo voditi. I jedno i drugo je moguće, što dokazuje Španjolska iz 1936. godine: revolucionare su tada porazili i fašizam i republika.

Čim stvari postanu ozbiljne, vojska zauzima teren. Njezino borbeno aktiviranje manje je nužno. Za to je potrebna država odlučna počiniti pokolj, što je zasad samo prijetnja, poput upotrebe nuklearnog oružja prije pola stoljeća. Iako je već dugo ranjena, državna zvijer i dalje je opasna. Ostaje činjenica da je pred vojskom potrebna velika masa koja preplavljuje njezine trupe i zbratimljuje se s vojnicima. Potreban je 18. ožujka 1871. Kad je vojska na ulicama, to je pobunjenička situacija. Kad vojska počne djelovati, ishod se ubrzava. Svatko smatra da mora zauzeti stranu, izabrati između anarhije i straha od anarhije. Pobuna trijumfira kao politička snaga. Nije nemoguće pobijediti vojsku političkim sredstvima.

Smijenimo vlasti na lokalnoj razini.

Cilj svake pobune je postati nepovratnom. Nepovratnost postižemo kad pobijedimo i vlast i potrebu za vlašću, i imovinu i sklonost prema njezinu stjecanju, i hegemoniju i želju za hegemonijom. Upravo zbog toga pobunjenički proces u samome sebi sadrži oblik svoje pobjede ili oblik svog neuspjeha. Što se tiče nepovratnosti, destrukcija nikad nije bila dovoljna. Sve je u načinu.

Postoje načini rušenja koji neminovno izazivaju povratak onoga što je uništeno. Tko se iživljava nad mrtvim poretkom može biti siguran da će izazvati želju za osvetom. Isto tako, posvuda gdje je ekonomija blokirana, gdje je policija neutralizirana, važno je unijeti što manje patosa u rušenje vlasti. Treba je smijeniti uz skrupuloznu ležernost i porugu.

Decentralizaciji vlasti u današnje doba odgovara kraj revolucionarne centralizacije. I dalje postoje Zimski dvorci, ali njihova je svrha sada da ih zauzmu turisti, a ne pobunjenici. Danas se može zauzeti Pariz, Rim ili Buenos Aires, a da to ne znači pobjedu. Zauzimanje pariškog predgrađa kao što je Rungis sigurno bi bilo puno učinkovitije od zauzimanja Elizejske palače. Moć više nije koncentrirana u jednoj točki svijeta, ona je sam taj svijet, njegovi tokovi i avenije, njegovi ljudi i norme, njegovi kodovi i tehnologije. Moć je sama organizacija metropole. Ona je savršena cjelokupnost svijeta robe u svakoj od svojih točaka. Zbog toga lokalna pobjeda, zahvaljujući mrežama, izaziva planetarni udarni val. Napadači iz Clichy-sous-Boisa razveselili su mnoge Amerikance, dok su pobunjenici iz Oaxace suučesnike pronašli u samom središtu Pariza. Za Francusku gubitak centralizacije vlasti znači kraj pariške revolucionarne centralizacije. Svaki novi pokret nakon štrajkova 1995. to potvrđuje. Pariz više nije mjesto gdje se javljaju najodvažnije i najupornije spletke. Da završimo, Pariz se danas izdvaja samo kao običan cilj racije, kao teren pljačke i pustošenja. Kratki i brutalni upadi koji dolaze izvana napadaju tokove metropole na točkama njihove maksimalnu gustoće. Tragovi bijesa presijecaju pustinje tog lažnog obilja i nestaju. Doći će dan kad će prijestolnica i njezin strašan ugrušak vlasti biti veličanstveno srušeni, ali to će se dogoditi na kraju procesa koji će svugdje biti u naprednijoj fazi nego u prijestolnici.

Feminizam

Patrijahat, dominacija muškaraca nad ženama, je osnovna vrsta ugnjetavanja. Ova dominacija se provlači kroz sve. Kao žene smo određene rodnom ulogom od rođenja što nas vodi do podređenog društvenog položaja. Uče nas pasivnosti i životu kućanice – svemu što će uništiti ono što uistinu jesmo i pretvoriti nas u supruge i majke. Odgajaju nas tako da upoznamo i udamo se za gospodina Pravog, rodimo mu djecu i živimo zajedno dugo i sretno. Takva nuklearna obitelj je ekonomska baza kapitalizma. Svaka izolirana obitelj ima svoju kuću, auto, štednjak, mikser, televiziju, a to doprinosi jačanju lažne potrebe za kupovanjem nepotrebnih proizvoda.

Nuklearna obitelj udvostručava glavne kapitalističke oblike socijalizacije. Želimo raskrinkati koncept vlasništva, ne samo nad robom, već i nad djecom. Uče nas prihvatiti podjelu rada prema rodnim ulogama, gdje žene kuhaju i peru, a muškarci “odlaze na posao”. Žene su, unutar ovakve obitelji, vlasništvo muškaraca i kao takve su podvrgnute prakticiranju potpune moći nad sobom, što vodi sve do fizičkog nasilja i silovanja. Zbog društvenog negiranja ekonomske neovisnosti žena, žene nisu u stanju pobjeći iz ovakve situacije. Čak i kada rade, ženama su primanja općenito manja od primanja muškaraca, što znači da većina žena nije u stanju samostalno izdržavati obitelj. Dok s jedne strane obitelj služi kao utočište u kojem se u izolaciji događaju sve “zabranjene” emocije i reakcije, njene institucionalizirane uloge dobro odražavaju osnovnu strukturu moći u društvu – muškarac kao gospodar, žena kao sluškinja i djeca kao vlasništvo.

Također, žene su svugdje prikazane kao seksualni objekti – razvaljene preko automobila na reklamama, skinute u filmovima, prodajući aftershave na televiziji… Žene su svugdje objekti i vlasništvo, komadi, statusni simboli, sve, samo ne ljudi. Čak i kada smo uključene u ljevičarske grupe ponekad se na nas gleda kao na potencijalnu mogućnost seksa, a ne kao potencijalne aktivistkinje i prijateljice.

Sve su to razlozi zbog kojih se borimo kao žene. Feminizam je žensko udruživanje i podizanje svijesti o potlačenosti, a u svrhu borbe protiv muške dominacije i kapitalističkog društva koje nas želi samo iskorištavati. Feminizam se kroz borbu protiv patrijahata bori protiv svake hijerarhije, svakog vodstva, svake vlasti i same ideje autoriteta. Ne vidi politiku kao izdvojenu, već kao sastavni dio našeg uma i naših odnosa.

“Neće biti revolucije bez oslobođenja žena. Neće biti oslobođenja žena bez revolucije.”

Anarhizam

Živimo svoje živote podređeni trostrukoj vlasti patrijahata, kapitala i države. Ova rodna, ekonomska i politička podređenost koju osjećamo u svakom trenutku u sebi sadrži zajedničku osnovnu – autoritet. Što znači, neograničeno korištenje moći i našu pokornost toj moći. Svaki oblik odnosa u dvadesetom stoljeću je obilježen tom prevladavajućom kombinacijom dominacije i pokornosti. Življenje je svedeno na otuđenje, aktivnost na konzumiranje, misao na kontemplaciju. Od nas se jedna stvar traži iznad svega – naša pokornost. Svugdje se stvaraju uvjeti u kojima se bojimo izraziti i gdje moramo slušati. Anarhizam stvara slobodno društvo koje je suprotno tome. Anarhizam predstavlja stvaranje društva u kojem su ljudi preuzeli organizaciju i sami određuju svoje živote. Anarhizam odbacuje sve hijerarhijske i dominantne oblike odnosa i zamjenjuje ih suradnjom i organiziranjem kroz kolektive.

Baš suprotno uobičajenom krivom shvaćanju, anarhizam ne odbacuje organizaciju, već predstavlja oblik organiziranja. Istovremeno predstavlja kritiku autoritarnih oblika organizacije koji počivaju na manipulaciji i pasivnosti, te promiče teoriju slobodnog organiziranja. Oblike organiziranja koji se organiziraju odozdo, a ne odozgo, iznutra, a ne izvana. Osnova takve organizacije su autonomne grupe formirane prema mjestu postojanja (kolektivi), aktivnostima (grupe afiniteta) ili proizvodnji (sindikati). Te grupe se mogu udruživati u federacije, stvarati izrazito kompleksne mreže, a da pri tome ne izgube svoju autonomiju. Takva organizacija je decentralizirana i nehijerarhijska, bazirana na ravnopravnosti mreže, a ne neravnopravnosti piramide.

Posljedica prepoznavanja toga da iza patrijahata, kapitala i države leži isti oblik autoriteta i odnosa moć/pokornost, je zaključak da se rodna i socijalna revolucija neće dogoditi, jednako kao što ni autoritet ne može biti uništen od strane bilo kojeg pokreta koji počiva na autoritetu. Točnije, moć patrijahata, kapitala i države ne može biti zbačena od strane organizacija koje su same hijerarhijske i autoritarne. Umjesto toga, revolucionarna organizacija mora odražavati organizaciju budućnosti. Anarhisti i marksisti vjeruju u isto krajanje društvo – slobodne komune. [Ova izjava je upitna. op.prev.] Međutim, anarhisti tvrde da postoji čvrsta veza između toga kako se danas organiziramo da bi postigli to slobodno društvo i toga kako će to slobodno društvo biti organizirano, što uvelike stvara razliku unutar ljevice. Većina socijalista teži zauzimanju vlasti i stvaranju vlasti radničke klase, dok anarhisti vjeruju u ukidanje moći, jer bilo kakva državna moć sama po sebi znači potlačenost. Povijest pokazuje da neuništavanje moći znači samo prebacivanje moći na neku novu grupu ljudi i time stvarna revolucija postaje politička revolucija, kao što je to bio slučaj s Rusijom, Kinom, Kubom… Za anarhiste je metoda cilj, ne samo zbog toga što odvajanjem metode od cilja cilj postaje iskrivljen, već zato što je za anarhiste revolucija kontinuirani proces u kojem nazivi “metoda” i “cilj” gube svoje odvojeno značenje.

Revolucija nema određeni početak, već je to svaki trenutak u povijesti kada je pobuna zauzela mjesto potlačenosti. No, nema ni kraj, jer će se slobodno društvo stalno mijenjati i razvijati ovisno o svojoj dinamici. Zato što je metoda revolucije sama revolucija, revolucionarna aktivnost se sastoji od ostvarivanja revolucionarnog društva sada i ovdje. To je osnova za anarhistički revolucionarni način života i direktnu akciju, točnije, samoorganiziranu borbu.

Anarhafeminizam

“Feminizam prakticira ono što anarhizam propovijeda. Možemo otići toliko daleko i tvrditi kako su feministkinje i feministi jedina postojeće grupe koje iskreno možemo nazvati anarhizmom u praksi.” (Lynne Farrow, “Feminism as Anarchism”) Revolucionarno feminističko polazište je nužno anarhističko. Ne samo zbog toga što socijalna revolucija zauzima važno mjesto u revolucionarnom feminizmu, već zato što je feminizam anarhistički po svojoj teoriji i praksi. U svom odbacivanju autoriteta, hijerarhije i vodstva, feminizam prati anarhističku teoriju. Ipak, u tome feminizam odlazi korak dalje od anarhizma, jer pokazuje pravo lice autoriteta, hijerarhije i vodstva, struktura muške moći.

Međutim, žene su sasvim spontano kroz organiziranje i akcije došle do anarhizma. “Diljem zemlje su bez strukture, vođa i drugih činjenica muške Ijevice počele djelovati neovisne grupe žena, stvarajući neovisnu i koordiniranu organizaciju sličnu onoj anarhističkoj iz prijašnjih desetljeća i s različitih područja. To nije slučajnost.” (Cathy Levine, “The Tyranny of Tyranny”) Stavljanje naglaska na male grupe kao osnovne organizacijske jedinice, okupljanje na federalističkim principima za kampanje i konferencije, uvjerenje da donošenje odluka mora biti kolektivno, predanost direktnoj akciji, koncentriranje na to kako živimo svoje živote, potreba grupa za podrškom, te razvijanje ljubavi i povjerenja su primjeri koji pokazuju na koji način su žene došle do anarhističkih polazišta. “Feminizam je od svog pojavljivanja nesvjesno anarhistički. Sada je nužno svjesno prepoznati veze između feminizma i anarhizma.” (Peggy Kornegger, ‘Anarchism: the Feminist Connection’) Anarhafeminizam znači osvijestiti, izraziti i razumjeti naš anarhizam unutar ženskog pokreta.

Anarhafeminizam nastoji učiniti feministički anarhizam prepoznatljivim i svjesno ga razvijati.
Unatoč činjenici da su anarhisti u prošlosti zanemarili centralnu važnost rodne politike, muškarci anarhisti su ipak nešto bolji u odnosu na ostale muškarce i njihovu dominaciju nad ženama. Marksisti su, suočeni s feminizmom, odgovorili tražeći uzroke potlačenosti žena kroz proširivanje svoje teorije. Rađanje vide kao oblik proizvodnje, definirajući potlačenost žena kroz tradicionalnu klasnu teoriju. Na ovaj je način feminizam povezan s klasnom borbom. Zapravo, potlačenost žena stvara podjelu unutar klase. Ovim potčinjavanjem feminizma marksizam razotkriva svoju teorijsku ograničenost i fundamentalnu nekompatibilnost s feminizmom.

S druge strane, feminizam i anarhizam se teorijski nadopunjavaju. Predstavljajući teoriju zasnovanu na samoorganizaciji i direktnoj akciji, anarhizam nema kao motivaciju potčinjavanje feminizma, te poštuje i podržava autonomiju ženskog pokreta. Međutim, dok na feminizam teoretski možemo gledati kao na proširenje anarhizma, u praksi je anarhistička svijest o feminizmu u zaostatku u odnosu na ostatak ljevice kao cjeline.

Kontradikcija je dupla. Ne samo da su anarhisti uvelike propustili prepoznati anarhizam koji se događa svugdje oko njih, kao što je slučaj s revolucionarnim feminizmom, već sam pokret opetovano ostaje seksistički i u njemu dominiraju muškarci. Čak i najosnovnije, poput organiziranja događanja, davanja prostora ženama da se izraze na sastancima, suprotstavljanje seksizmu u jeziku i omogućavanje ženama sa djecom da slobodno dođu na sastanke, se ne uzima ozbiljno u obzir od strane većine muških anarhista. Kako je došlo do ove kontradikcije? Čini se da odgovor na to pitanje leži u činjenici do koje mjere su anarhisti uspjeli opravdati svoj seksizam kroz krivu prezentaciju svoje teorije, umjesto da su se pokušali suočiti s tim. Dok je anarhizam, ako govorimo općenito, oduvijek bio za oslobađanje ljudi, anarhizam nije feministički. lako taj stav uključuje oslobađanje žena, to se ipak donekle ignorira, jer prevladava stav o oslobođanju ljudi. Drugi način na koji su muškarci anarhisti ideološki osnažili svoj seksizam je to što su pomiješali dokazivanje političkih stavova s muškim dokazivanjem. Poznati su slučajevi kada se opravdavao seksizam pozivajući se na anarhističku individualnost, pa su čak nastajali i anti-feministički tekstovi.

Anarhistička praksa predstavlja kontradikciju svojoj teoriji zato što nije aktivno feministička. Anarhizam mora prepoznati radikalno proširivanje svoje politike kroz feminizam, otići dalje od svoje kritike kapitala i države i uključiti kritiku potlačenosti patrijahatom, te bazirati svoju buduću praksu na tome.

Ne želimo ništa manje od potpune slobode – rodnu i socijalnu revoluciju. Kreativno uništenje trostrane dominacije patrijahata, države i kapitala. Od ovog trenutka anarhizam nema drugog izbora, već mora postati svjesno i aktivno feministički, baš kao što anarhafeminizam nastoji osvijestiti anarhistički feminizam, ili može prestati postojati.

“Ono što tražimo nije ništa manje već potpuna revolucija, revolucija čiji će oblici stvoriti budućnost oslobođenu neravnopravnosti, dominacije i nepoštovanja individualnih razlika – ukratko, feminističko-anarhističku revoluciju. Vjerujem da žene već odavno znaju kako krenuti u stvaranje ljudske slobode. Sada samo trebamo prodrmati postojeće muške političke forme i usredotočiti se na našu žensku anarhističku teoriju.” (Peggy Kornegger, “Anarchism: the Feminist Connection”)

[originalno objavljeno 1970. godine kao uvodnik prvog broja anarhafeminističkog časopisa Zero Collective, koji je postojao kraće vrijeme]

Uvod
Ovi tekstovi su napisani između 1969–1973. godine; većina je objavljena u Francuskoj, između 1972–1973. Oni izražavaju stavove grupe ljudi rešenih da organizuju neki oblik sistematične akcije.
Uprkos svojim slabostima, Situacionistička internacionala je, između ostalog, pokazala nešto što je Marks objasnio pre više od 100 godina: nije važno samo razumeti istorijsko kretanje i delovati u skladu s njim; važno je i biti nešto drugo u odnosu na stavove i vrednosti društva koje revolucionari žele da unište. Aktivistički stav je uistinu kontrarevolucionaran, utoliko što raspolućuje pojedinca, razdvajajući njegove potrebe, njegovo stvarno biće i njegove društvene potrebe, njegove razloge zbog kojih ne može da podnese sadašnji svet, od njegovog delovanja, pokušaja da promeni ovaj svet. Aktivista odbija da prizna da je on zapravo revolucionar, zato što želi da promeni svoj život, kao i društvo u celini. On potiskuje impulse koji ga okreću protiv društva. On se podređuje revolucionarnoj akciji kao nečemu što je izvan njega: prilično je lako uočiti moralni karakter tog stava. To je bilo pogrešno i konzervativno još u prošlosti; danas je to, u sve većoj meri, reakcionarno.
Kakva god da je bila situacija pre 50 ili 100 godina, namera današnjeg komunističkog pokreta nije da stvori uslove za komunizam; njih je već u potpunosti stvorio kapital. Naš cilj je neposredna komunizacija društva. Kapital je uspeo da prodre u naše živote i da ih podredi sebi u tolikoj meri da smo sada – makar mi koji živimo u razvijenim zemljama – revolucionarni zato što više ne možemo da podnesemo svoj odnos prema našem radu, prijatelju, životnom okruženju, rečju, prema svemu, od prvog komšije do naše omiljene mačke ili radio programa. Hoćemo da promenimo svet zato što nam je sve teže da se u njemu ostvarimo i potvrdimo. Čovekova najveća potreba – drugi ljudi – izgleda u isto vreme tako blizu i tako daleko. Komunizam, to jest, ljudska zajednica, nalazi se na dohvat ruke: njegovu pojavu sprečava samo društvena inercija. Ali, njegova osnova je već tu. Kapitalistički društveni odnosi su snažni, ali osetljivi. Kapital mora da potpuno skrene društvene impulse od revolucije ka politici, od revolucionarne aktivnosti, koja nastoji da ostvari ljudske potrebe, ka političkoj aktivnosti, koja odbacuje potrebe. Na primer, ljudi žele da kontrolišu svoje živote, kojima sada upravlja logika robne proizvodnje i vrednosti. Onda nastupaju političke grupe i objašnjavaju da je alternativa prava demokratija ili radnička uprava ili čak anarhija: drugim rečima, one žele da promene mehanizam donošenja odluka, ali ne i društvene odnose koji određuju taj mehanizam. One uvek svode društvene težnje na problem vlasti: sve će biti rešeno, kada se to pitanje jednom reši. Vlast mora preći u ruke proleterske partije ili masa ili mora biti raspodeljena na sve ljude. Aktivista, kao pojedinac, i političke grupe, kao organizacije, pate od neke vrste izmeštenosti. Oni sve probleme izražavaju u odnosu na vlast. Ali, današnji revolucionari moraju da odbace taj aktivistički stil i stav. (1)
Ali, to je samo deo problema. Revolucija je komunizacija društva, ali taj proces je mnogo više od pûkog zbira direktnih akcija. Naš zadatak više nije politički, zato što više nije neophodno organizovati razvoj proizvodnih sanga ili održavati i podržavati taj razvoj prinudnom akcijom proletarijata u odnosu na sitnu burožaziju (kao što je to 1875. godine izrazio Marks, u svojoj Kritici Gotskog programa). Ali, naša akcija je i dalje politička, samo na negativan način. Istina je da će kapital biti uništen opštom subverzijom, kroz koju će ljudi prisvojiti svoj odnos prema svetu. Ali, ništa odlučujuće neće biti postignuto sve dok država (to jest, sve države) zadržava nešto od svoje moći. Naše društvo se ne sastoji samo od mreže društvenih odnosa: ta mreža je centralizovana u silu, u kojoj je skoncentrisana moć neopdhodna za održavanje ovog društva. Kao centralna sila, država mora biti uništena centralnom akcijom, uporedo sa akcijom koja njenu vlast uništava svuda. Naravno, bilo bi krajnje apsurdno započeti sa izgradnjom neke centralne organizacije sada. Ali, potreba za koordinacijom i sistematičnim pripremanjem za revolucionarni zadatak postoji već sada. Svaka druga pozicija bila bi površna i naivna. Vojno pitanje je važno i ono se mora razmotriti.
Kapital bi samo bio srećan da nas vidi kako svoje živote menjamo lokalno, dok on nastavlja sa svojom aktivnošću na opštem nivou. To nije pûka teorija. Kapital je naše živote učinio tako bednim, da će mnogi pokušati da promene svoje lične živote u budućoj revoluciji. Glupo je polaziti od toga da je kapitalizam slab. Naprotiv, on može da toleriše bilo šta (uništenje porodice, hijerarhije, čak i merkantilnih odnosa u ograničenoj meri), sve dok ga te promene ne sprečavaju da ostvaruje svoj ciklus, da akumulira vrednost. Dolazeća revolucija će ga paralizovati kroz razvijanje direktnih komunističkih odnosa i kroz sistematičnu akciju protiv njegove vojske.
Subverzija danas podrazumeva neprestanu borbu protiv svih oblika militarizma i politike, ali i protiv svih oblika ne-politike. Komunistički pokret nije apolitički, već antipolitički. On se bori protiv države i protiv svih grupa koje stoje kao posrednici između proletarijata i komunizma, verujući i uspevajući da ljude ubede u politička rešenja.
Naravno, takve grupe se razlikuju od zemlje do zemlje. U Francuskoj i Italiji, tradicionalne komunističke partije su veoma snažne, a sindikati nisu poput američkih, britanskih ili severnoevropskih. Zato će tekst “Klasna borba i njeni najvažniji aspekti” možda izgledati irelevantan za američki, nemački ili engleski kontekst. Ali, suštinski proces je isti. Kada govorimo o kraju reformizma, mislimo na opšti trend, a ne kako reformističke borbe postaju sve ređe. Naprotiv, mnogi ljudi, unutar i izvan radničke klase, bore se za reforme. Ali, te borbe su manifestacije dubokog kretanja ka komunizmu. Tačno je da je u to, statistički gledano, uključena samo manjina. Moglo bi se lako dokazati da je štrajk u Lordstaunu, u SAD (1972), bio izuzetak; ali, to je bilo simptomatično za društveni trend.
Relativna zaostalost Francuske i Italije u odnosu na SAD ili Britaniju, stvorila je brojne oblike posredovanja, koji ne igraju istu ulogu u svim zemljama. U Francuskoj i Italiji politika je i dalje vrlo tradicionalna: levica i ekstremna levica su stvrdnuta tela koja se i dalje pretvaraju da napadaju državu. One i dalje donekle uspevaju da organizuju ljude. U drugim zemljama, mnoge ekstremističke grupe su nestale (na primer, američki i nemački SDS*). Ali, reč je o manje značajnim razlikama.
Teškoća leži u tome da se ide dalje od tradicionalnog “marksizma”, ali da se ne odbace njegovi relevantni koncepti. Nije dovoljno shvatiti da Markuze (Marcuse), Mendel (Mandel), Svizi (Sweezy) i Magdov (Magdoff) teško da imaju neke veze s komunizmom i da se treba “vratiti Marksu”. Treba sagledati i ono što se zaista promenilo i koje delove izvorne komunističke teorije treba prilagoditi u skladu sa sadašnjom situacijom.
Jedan od naših najvažnijih zadataka je sticanje sposbnosti za sagledavanje komunizma. Na primer, nerazvijene zemlje – da upotrebimo kapitalistički rečnik – neće morati da organizuju fazu industrijalizacije, sličnu onoj koju su razvijene zemlje doživele u prošlosti. U mnogim delovima Azije, Afrike i Latinske Amerike, kapital još nije potpuno podredio rad svojoj dominaciji. Stari oblici društvenog života i dalje postoje (još koliko dugo?). Komunizam će im doneti preporod – uz pomoć “zapadne” tehnologije, ali primenjene na potpuno drugačiji način od onog na koji se koristi na Zapadu. Činjenica da nerazvijene zemlje ne mogu stvoriti komunizam na osnovu sopstvene pobune, ne treba da nas navede da potcenimo njihov značaj. Treba da ukažemo na kapitalističku prirodu Kine i Severnog Vijetnama, koji razvijaju najamni rad; ali, moramo isto tako jasno naglasiti ulogu koju bi Azija mogla igrati u budućoj revoluciji. Ustanak na Cejlonu 1971. bio je pravi moderni pokret. (2) Utopija se vratila. Već sada možemo da čujemo vesti niotkuda.*

1. Debord, Society of the Spectacle, Black & Red, 1970.
2. Ceylon: The JVP Uprising of April, 1971, Solidarity, London, 1972.

Predgovor za japansko izdanje br. 1 i br. biltena Le movement communiste (1)

Bilten Le movement communiste predstavlja jedan od izraza sadašnjeg revolucionarnog trenda u Francuskoj, u kojoj, kao i drugde, ono što se obično podrazumeva pod marksizmom nema nikave veze sa revolucijom. U svetu izokrenutom iz razloga koji bi se mogli analizirati, postoje “socijalističke” zemlje u kojima se najamni radnici izrabljuju u ime “komunizma” i “komunističke partije” koje su nacionalističke, krajnje reformističke i koje podržavaju kapital na sve moguće načine. Komunizam je postao sinonim za težak rad i poslušnost prema “socijalističkom” gazdi. Bilo je i imperijalističkih i kolonijalističkih komunističkih partija. Zato je prvi uslov za minimalno revolucionarno delovanje odlučan raskid sa svim oblicima zvaničnog marksizma, dolazio on od komunističkih partija ili od levičarskih intelektualaca. Zvanični marksizam je deo kapitalističkog društva u svojoj teoriji, isto koliko i u svojoj praksi. Svi kompromisi po ovom pitanju ostaju na strani kapitala. To je možda jasno mnogim ljudima (ko još nije kritikovao Komunističku partiju?), ali zahteva više od opšte i maglovite saglasnosti.
Danas, kada se dugi period kontrarevolucije, koji je smenio revolucionarne pokrete posle Prvog svetskog rata, konačno završava, rađa se novi pokret. Ali, u isto vreme, kapital nastoji da ga integriše ili da ga nasilno uništi, ako ne uspe da ga integriše. Obnavljanje revolucije praćeno je mnogim oblicima prividne kritike, koja ne dopire do srca stvari i tako samo pomaže kapitalu da se prilagodi. Naravno, ljudi postaju revolucionarni kroz razna iskustva i to ne preko noći. Ali, danas vidimo rast organizacija koje svesno nastoje da okupe ljude oko delimičnih zahteva, s namerom da ne idu dalje. One tvrde da se vraćaju revolucionarnim principima, ali očigledno ih nisu svesne. U teoriji, njihovo viđenje komunizma nema nikakve veze s komunizmom: to je mešavina demokratske radničke kontrole ili upravljanja, uz dodatak automatizacije i delimične društvene reorganizacije. Drugim rečima, to je isto ono o čemu govori i sam kapital. U praksi, one “kritički” podržavaju zvanične komunističke partije ili čak socijalističke partije, Sovjetski Savez, Kinu, itd. Te grupe su kontrarevolucionarne. Argument da one organizuju rad nema nikakav značaj: komunističke partije rade isto, što ih ne sprečava da pucaju na radnike, kad god pomisle da je to neophodno. Trockizam, maoizam, čak i anarhizam, u nekim od svojih najbirokratskijih i najizopačenijih oblika, takođe su kontrarevolucionarni.
Ovo nije sektaško viđenje. Organizovane i stalne grupe unutar radničkog pokreta, sa nekomunističkim ili antikomunističkim programom i praksom, naši su najveći neprijatelji. Unutrašnji neprijatelj je uvek opasniji od spoljašnjeg. To važi i za komunističke partije. Ali, isto važi i za većinu levičarskih grupa.
Prošlost pokazuje da je potrebno povući jasnu liniju razdvajanja. Situacija pre Drugog svetskog rata može se sumirati na sledeći način: kapital se mogao oporaviti samo kroz veliki i opšti rat. Rusija je bila prisiljena da razvije kapitalizam posle propasti Evropske revolucije: bila je spremna da sklapa saveze sa jednom ili drugom stranom, u skladu sa državnim interesima. Nemačka, Italija i Japan bili su fašistički. U zapadnim demokratijama, socijalističke i “komunističke” partije uspevale su da pokrenu mase i da ih ubede da rat nije imperijalistički, kao Prvi svetski rat, već da je to rat za oslobođenje sveta od užasa fašizma. Trockizam je takođe podržao to stanovište i većina trockista je stala na stranu savezničkih sila u ratu protiv Nemačke i Japana. Ipak, trijumf demokratije 1945. pokazao se jednako destruktivnim i užasnim kao i fašizam. Ljudi više nisu umirali u koncentracionim logorima – osim tamo gde ih je zaista bilo, kao u Rusiji, Južnom Vijetnamu, itd. Ali, milioni su gladovali. Ekstremna levica (Trocki i mnogi drugi) samo su pomogli kapitalu da reši svoje probleme. Borba protiv pseudorevolucionarnih grupa i pojedinaca nije samo korisna, nego i neophodna. Marks je morao da se bori protiv Prudona (Proudhon). Lenjin, Panekok i Bordiga su morali da se bore protiv Kauckog, čak i protiv mnogih drugih socijalista koji su tvrdili da se slažu s njim. Panekok i Bordiga su morali da se bore protiv Lenjina, a kasnije i protiv Trockog.
Današnji komunistički pokret mora da asimiluje prošlost; drugim rečima, da bude potpuno svestan šta se zaista događalo između 1917-1921. i kasnije. Prelaz ka komunizmu neće se sastojati od daljeg razvoja proizvodnje: kapital je to već postigao u mnogim zemljama. Prelazna faza će se sastojati od neposredne komunizacije društva i oružane borbe protiv države i starog radničkog pokreta. Vojni aspekt kapitala je sada postao toliko efikasan da se ne sme potcenjivati. A radnička klasa je sada postala takva društvena sila – makar i reformistička – da je njena kontrola od vitalnog značaja za kapital: to je zadatak sindikata i radničkih partija. Treba se pripremiti za borbu protiv tih neprijatelja, ne nužno skladištenjem pušaka ispod kreveta, već tako što će se oni radikalno napasti odmah, kako u teoriji, tako i u praksi.
To je moguće samo kroz pozitivnu analizu i razvijanje komunističkog programa: kroz ukidanje tržišne ekonomije; kroz stvaranje novih društvenih odnosa, u kojima rad neće vladati celim životom, već biti deo njega; kroz uništenje ekonomije kao takve, politike kao takve, umetnosti kao takve, itd.
Kada je reč o teoriji, može se i mora koristiti Marksovo delo (što podrazumeva njegovo prevođenje i objavljivanje tamo gde nije dostupno). Naš moto glasi: Ne čitajte marksiste, čitajte Marksa! Korisno je i proučavati one koji su se opirali kontrarevoluciji: ljude kao što su Panekok, Bordiga, itd., koji su u mnogo čemu grešili, ali su opet važni za naše probleme. Druge grupe, kao Situacionistička internacionala, takođe su važne, iako im nedostaje razumevanje kapitala. Za revolucionare iz svih zemlaja važno je da izučavaju njihovu revolucionarnu prošlost, kao i njihove današnje revolucionarne oblike. Kontakti i razmena iskustava takođe su od vitalnog značaja.
Takva aktivnost podrazumeva radikalan raskid sa politikom. Revolucionari se od pseudorevolucionara ne razlikuju samo po idejama (ili čak akcijama). Sam njihov razvoj je drugačiji. Neki pseudorevolucionar uvek pokušava da okupi i grupiše ljude, tako da može da postane predstavnik velikog broja ljudi i samim tim društvena sila. Revolucija zahteva nešto sasvim suprotno. Mi ne pokušavamo da predstavljamo ljude da bismo ih vodili ili da bismo im služili. Komunisti nemaju trupe odvojene od “crvene” armije u komunističkom revolucionarnom ratu.
Komunisti nisu izolovani od proletarijata. Njihove akcije nikada ne pokušavaju da organizuju druge; to je uvek pokušaj izražavanja njihovog vlastitog subverzivnog odgovora na ovaj svet. U krajnjoj liniji, sve revolucionarne inicijative će morati da budu koordinisane. Ali, organizacija neće biti primarni revolucionarni zadatak; zadatak će biti izražavanje (rečima ili delom) subverzivnog odnosa prema svetu. Ma koliko bio velik ili mali, svaki takav čin predstavlja napad na stari svet.
Januar, 1973.

1. Kapitalizam i komunizam

Komunizam nije program koji treba samo pustiti u praksu ili koji treba da pokrene praksu drugih ljudi, već društveni pokret. Oni koji razvijaju i brane teorijski komunizam nemaju nikakvu prednost u odnosu na druge, osim jasnijeg viđenja i rigoroznijeg izraza; kao i ostali ljudi, koji nisu posebno zainteresovani za teoriju, oni imaju praktičnu potrebu za komunizmom. Oni nemaju bilo kakve privilegije; oni ne poseduju znanje koje će pokrenuti revoluciju; ali, s druge strane, oni se ne plaše da će postati “vođe” ako objašnjavaju svoje pozicije. Komunistička revolucija je, kao i svaka druga revolucija, proizvod stvarnih potreba i životnih uslova. Problem je u tome da se baci svetlo na postojeće istorijsko kretanje.
Komunizam nije ideal koji treba ostvariti: on već postoji, ne kao društvo, već kao nastojanje, kao zadatak za koji se treba pripremiti. To je pokret koji pokušava da ukine uslove života određene najamnim radom i koji će ih ukinuti kroz revoluciju. Rasprava o komunizmu nije akademska. To nije debata o nečemu što će se raditi sutra. To je sastavni deo cele serije neposrednih i udaljenih zadataka; rasprava je samo jedan aspekt, pokušaj da se postigne teorijsko razumevanje. Obrnuto, zadaci se mogu ostvariti mnogo lakše i efikasnije ako se dođe do odgovora na pitanje: kuda idemo?
Objašnjavanje toga šta je komunizam, ne znači samo osporavanje drugih “revolucionara” (zvaničnih komunističkih partija, ekstremne levice, raznih verzija socijalizma, itd.). U ovoj stvari, njih je nemoguće uzeti za ozbiljno. Na primer, komunističke partije nemaju program; one samo oblikuju – pored tolikih drugih – program kapitala, podržavajući sve suštinske crte današnjeg sveta, uključujući i najamni rad. Mnogo je važnije razotkriti njihovu funkciju, nego osporavati njihove argumente, jedan po jedan. Nećemo pokušavati da suprotstavimo “pogrešne” i “ispravne” stavove. Organizovanje debate s nekom nekomunističkom partijom o njenom “konceptu socijalizma” značilo bi, još jednom, tretiranje komunističke partije kao izopačenog člana, ali i dalje člana, revolucionarne porodice. U zemljama s jakim komunističkim partijama (Italija, Francuska) ekstremna levica (gošisti) nastavlja da napada komunističku partiju, ali nikada ne razotrkivajući njenu funkciju, njenu očigledno kontrarevolucionarnu ulogu, kao jednog od najboljih saveznika kapitala. Nije problem u tome što program komunističkih partija nije komunistički, nego što je kapitalistički.
Objašnjena iz ovog teksta ne izviru iz želje za objašnjavanjem. Ona se ne bi pojavila u ovom obliku, niti bi se toliko ljudi okupilo da ih razradi i objavi, da kontradikcije i praktične socijalne borbe koje razdiru savremeno društvo nisu ukazale na novo društvo koje se rađa u utrobi starog, primoravajući ljude da ga postanu svesni.

A) Najamni rad kao društveni odnos
B) Zajednica i uništenje zajednice
C) Robe
D) Kapital
E) Konkurencija
F) Aspekti protivrečnosti kapitala
G) Proletarijat i revolucija
H) Stvaranje ljudske zajednice
J) Komunistička revolucija
K) Komunizam i današnji društveni pokret
A) Najamni rad kao društveni odnos

Kada se pogleda moderno društvo, jasno da je velika većina ljudi, da bi preživela, prinuđena da prodaje svoju radnu snagu. Svi fizički i intelektualni kapaciteti koji prebivaju u ljudskim bićima, u njihovim ličnostima, moraju biti uključeni u proizvodnju korisnih stvari, koje se mogu koristiti ako se prodaju u zamenu za nadnicu. Radna snaga je roba, kao i svaka druga korisna stvar. Postojanje razmene i najamnog rada izgleda normalno, kao nešto neminovno. Ipak, uvođenje najamnog rada je zahtevalo nasilje i bilo je praćeno društvenim sukobima. (1) Odvajanje radnika od sredstava za proizvodnju, koje je postalo životna činjenica, prihvaćena kao takva, zapravo je bilo posledica dugotrajne evolucije i moglo je biti postignuto samo silom. U Engleskoj, Holandiji i Francuskoj, od XVI veka na dalje, ekonomsko i političko nasilje je prisvajalo zanatlije i seljake, potiskivalo prosjake i skitnice i nametalo najamni rad siromašnima. U XX veku, između 1930-ih i 1950-ih, Rusija je dekretom uvela radni kod, koji je uključivao i smrtnu kaznu, u cilju organizovane transformacije miliona seljaka u industrijske najamne radnike u periodu od par decenija. Naizgled normalna činjenica: da pojedinac nema ništa osim svoje radne snage, da on mora da je prodaje da bi preduzeće moglo da živi, da je sve roba, da se društveni odnosi okreću oko razmene – sve to su posledice dugotrajne i nasilne evolucije.
Kroz svoj obrazovni sistem i svoj ideološki i politički život, savremeno društvo prikriva prošlo i sadašnje nasilje na kojem počiva cela ta situacija. Ono prikriva i poreklo i mehanizme koji omogućavaju njegovo funkcionisanje. Sve izgleda kao rezultat slobodnog ugovora između pojedinaca, kao da se prodavac radne snage sreće sa fabrikom. Postojanje robe izgleda kao očigledna i prirodna pojava. A ona ipak povremeno izaziva veće ili manje katastrofe: dobra se uništavaju da bi se održala njihova cena, raspoloživi kapaciteti se ne koriste, dok osnovne životne potrebe ostaju nezadovoljene. Dva stuba modernog društva, razmena i najamni rad, nisu samo uzrok periodičnih i stalnih katastrofa, već stvaraju i uslove koji čine mogućim drugačije društvo. Još važnije, ti uslovi prisiljavaju veliki deo modernog sveta da se pobuni protiv njih i da ostvari sledeću mogućnost: komunizam.
Da bi se to razumelo, neophodno je da se moderno društvo smesti u istorijski kontekst, da se vidi odakle ono dolazi i kuda ide. Veze između članova društva i veze između svih elemenata koji čine to društvo (pojedinci, sredstva za proizvodnju, institucije, ideje) su prolazne. One su posledica prethodne evolucije i uzrok buduće promene. Odnosi koji ujedinjuju te elemente su dinamični: njihova sadašnjost može se razumeti kroz njihovu prošlost i budućnost.
Celokupna ljudska aktivnost je, po definiciji, društvena. Ljudski život postoji samo u grupama, kroz brojne oblike povezivanja. Reprodukcija životnih uslova je od početka kolektivna aktivnost: i reprodukcija sâmih ljudskih bića i reprodukcija njihovih sredstava za život. (2) Ono što odlikuje ljudsko društvo je činjenica da ono proizvodi i reprodukuje materijalne uslove svog postojanja. Neke životinje koriste oruđa, ali samo čovek pravi svoja oruđa. Između pojedinca ili grupe i zadovoljavanja potreba stoje posrednici, kao što su proizvodnja i rad, koji neprestano prilagođavaju načine delovanja u okruženju i njegovu transformaciju. Drugi oblici života – pčele, na primer – same stvaraju svoje materijalne uslove; ali, makar u meri u kojoj čovek može da ih proučava, njihova evolucija izgleda kao zamrznuta. Nasuprot tome, rad je neprestana promena načina korišćenja i prisvajanja čovekovog okruženja. Odnos čoveka prema “prirodi” je u isto vreme odnos između ljudi i zavisi od njihovog odnosa prema proizvodnji, kao što ideje koje proizvode, način na koji vide svet, zavisi od njihovih proizvodnih odnosa.
Transformacija aktivnosti prati transformaciju društvenog konteksta u kojem se odvija, to jest, odnosa između ljudi. Proizvodni odnosi, u koje ljudi stupaju, nezavisni su od njihove volje: svaka generacija se suočava s tehničkim i društvenim uslovima koje je ostavila prethodna generacija. Ali, ona može da ih promeni, do granice koju dopušta nivo materijalnih proizvodnih snaga. Ono što ljudi nazivaju “istorijom” ne postiže ništa: istoriju prave ljudi, ali samo u meri koju im dopuštaju date mogućnosti. To ne znači da je svaka značajna promena proizvodnih snaga automatski i neposredno praćena odgovarajućom promenom proizvodnih odnosa. Kada bi to bilo tačno, ne bi bilo revolucija. Novo društvo koje se rađa u starom, može da se pojavi i pobedi kroz revoluciju, kroz uništavanje celokupne političke i ideološke strukture koja je do tada omogućavala opstanak nazadnih proizvodnih odnosa.
Svaki proizvodni odnos je istorijski i zato prolazan. Najamni rad je jedna vrsta odnosa između pojedinaca, između pojedinca i društva, između pojedinca i proizvodnje njegovih sredstava za život. To je samo jedan proizvodni odnos u okviru celokupnog istorijskog razvoja. Uprkos bedi i patnji koje je doneo, odigrao je korisnu ulogu, stvarajući neophodnu osnovu za sopstveno uništenje. Najamni rad je nekada bio oblik razvoja, ali to više nije; on je odavno postao samo smetnja, čak i pretnja samom postojanju čovečanstva.
Ono što mora biti razotkriveno – iza materijalnih predmeta, mašina, fabrika, radnika koji tamo rade svaki dan i stvari koje proizvode – jeste društveni odnos koji time upravlja, kao i njegova nužna i moguća evolucija.

1. E. P. Thompson, The Making of the English Working Class (Pelican, 1970).
2. Marx i Engels, The German Ideology, Moscow: Progress Publishers, 1964, Deo 1.
3. Videti Engelsov prikaz Kapitala, u Engels, Selected Writings (Penguin, 1967) pp. 177-184.
B) Zajednica i uništenje zajednice

Čovečanstvo je prvo bilo okupljeno u relativno autonomnim i raštrkanim grupama, u porodicama (u najširem smislu: u porodičnim grupama krvnih srodnika) i plemenima. Nivo proizvodnih snaga bio je veoma nizak, a skladištenje hrane i zaliha često praktično nemoguće. Proizvodnja se sastojala uglavnom od lova, ribarenja i sakupljanja. Dobra nisu bila proizvođena da bi bila konzumirana posle razmene, odnosno posle plasiranja na tržište. Proizvodnja je bila direktno društvena, bez posredovanja razmene. Zajednica je distribuirala ono što je proizvela u skladu s vrlo prostim pravilima i svako je direktrno dobijao ono što je ona imala da mu da. (4) Nije bilo individualne proizvodnje, to jest, odvajanja između pojedinaca, koji bi se ponovo ujedinjavali tek posle proizvodnje, preko posredne veze u obliku razmene, kada bi upoređivali razna dobra proizvedena individualno. O aktivnostima se odlučivalo zajednički (u stvari, odluku je grupi nametala nužnost) i one su se izvodile zajednički, a njihovi plodovi pripadali su svima.
U primitivnoj zajednici nema posredovanja između proizvodnje i potrošnje, niti između pojedinca i društva. Proizvodnja nije izolovana aktivnost, već je integrisana u društveni život, čiji se sastavni delovi jedva mogu razabrati: aktivnosti i odnosi prepliću se s krvnim vezama i s načinom na koji ljudi vide svet (“umetnost”). Ekonomija i politika, u pravom smislu reči, ne postoje. Proizvodnja sredstava za život je društveni čin: nema trgovine, nema poslova. Društvena organizacija je rezultat zajedničke aktivnosti, a ljudima nije potrebna nikakva posebna institucija da bi ih ujedinila: nema podele na “privatni” i “javni” život. Pojedinac kao takav ne postoji. Društvo je totalitarno, u smislu da se o svim aspektima života odlučuje i da se oni rešavaju automatski. Nema rivalskih grupa unutar zajednice. Do podele na suprotstavljene i sukobljene društvene grupe dolazi tek kada proizvodne snage dostignu nivo na kojem čovek može da proizvede više nego što mu je potrebno za život. Specijalizacija, trgovina, tehnička i društvena podela rada, klase i klasne borbe onda postaju mogući.
U primitivnoj zajednici, kao i u svim društvima, rad je preobražavajuća aktivnost. Radna snaga, koristeći data sredstva, proizvodi neku stvar. Ta modifikacija ima rezultat: proizvod koji služi nekoj svrsi, zadovoljava određenu potrebu. To je konkretan aspekt rada, koji rađa korisnu stvar, koja ima upotrebu, upotrebnu vrednost, sa svojom specifičnom funkcijom (treba imati u vidu da je korisnost društveni pojam i da nema značenje izvan društva u kojem je predmet proizveden). To je jedini aspekt koji postoji i za koji se zna u primitivnoj zajednici, u kojoj se društvena aktivnost sastoji od stvaranja i preobražaja života. Odnos između pojedinca i upotrebne vrednosti, kao i između samih pojedinaca, je direktan. Do određene tačke, nema razlike čak ni između porodice i društva: porodica okuplja sve one koji čine grupu (zasnovanu na krvnom srodstvu), makar na jednom stepenu razvoja.
Tehnički progres generiše višak, prvo dostignuće produktivnosti: ljudi počinju da proizvode više nego što im je potrebno za opstanak. Višak stvara problem za zajednicu čim dostigne određeni obim, zato što njegov razvoj zahteva da 1) aktivnost unutar zajednice postane specijalizovanija i 2) da različite zajednice razmenjuju svoje viškove.
Ta cirkulacija može se postići samo razmenom, to jest, izračunavanjem, ne u mislima, već u stvarnosti, onoga što je zajedničko raznim dobrima koja se prenose s jednog mesta na drugo. Proizvodi ljudske aktivnosti imaju jednu zajedničku stvar: svi su posledice određene količine energije, kako individualne, tako i društvene. To je apstraktni karakter rada, koji ne proizvodi samo korisne stvari, već i troši energiju, društvenu energiju. Rad je po svojoj prirodi društven. Kao što progresivno omogućava čoveku da izađe na kraj s prirodom, tako mu dopušta i da razvije svoj odnos s drugim ljudima. Istorijski “činilac” je uvek društvo, proizvod interakcija između ljudskih aktivnosti. Društvo menja svoje okruženje, ali samo ako potroši određenu količinu energije, bez obzira na konkretan i koristan karakter i kvalitet rezultata. Vrednost proizvoda, nezavisno od njegove upotrebe, jeste kvantitet apstraktnog rada sadržanog u njemu, to jest, kvantitet društvene energije neophodan za njegovu reprodukciju. Pošto kvantitet može biti meren samo vremenom, vrednost proizvoda je društveno vreme neophodno za njegovu proizvodnju, odnosno, prosečno vreme za dato društvo u datom istorijskom trenutku.
S rastom svojih aktivnosti i potreba, zajednica proizvodi ne samo dobra, nego i robe, dobra koja imaju ne samo upotrebnu, nego i razmensku vrednost. Trgovački odnosi se prvo javljaju između zajednica, a onda prodiru i u zajednice, izazivajući rast specijalizovanih aktivnosti, trgovine i društveno podeljenog rada. Sama priroda rada se menja. Sa odnosom razmene, rad postaje dvostruki rad, koji proizvodi i upotrebnu i razmensku vrednost. (5) Rad više nije integrisan u celinu društvene aktivnosti, već postaje specijalizovana oblast, odvojena od ostatka života pojedinca. Ono što pojedinac pravi za sebe i za grupu postaje odvojeno od onoga što pravi zbog razmene dobara s drugim zajednicama. Drugi deo njegove aktivnosti znači žrtvu, sputavanje, gubitak vremena. Društvo postaje podeljeno, ono se raslojava na različite članove uključene u različite oblike trgovine, kao i na radnike i ne-radnike. Na tom stadijumu zajednica više ne postoji.
Zajednica ima potrebu da razvije svoje odnose razmene i da zadovolji svoje sve veće potrebe. Ali, odnos razmene uništava zajednicu. On postiže da ljudi vide jedni druge i same sebe samo kao snabdevače dobrima. Upotreba proizvoda koji pravim za razmenu više me ne zanima; zanima me samo upotreba predmeta koji ću dobiti u razmeni. Ali, za čoveka koji mi to prodaje, ta druga upotreba nije važna, zato što ga zanima samo upotrebna vrednost onoga što sam ja proizveo. Ono što je upotrebna vrednost za jednog čoveka, za drugog postaje samo razmenska vrednost i obrnuto. (6) Zajednica nestaje onog dana kada njeni (bivši) članovi postaju zanimljivi jedni drugima samo u zavisnosti od materijalne koristi koju imaju jedni od drugih. To ne znači da je altruizam bio pogonska sila primitivne zajednice, niti da će to biti u komunizmu. Ali, dok u jednom slučaju kretanje interesa upućuje pojedince jedne ka drugima i postiže da ovi deluju zajednički , u drugom ih individualizuje i prisiljava da se bore jedni protiv drugih. S pojavom razmene unutar zajednice, rad prestaje da bude kolektivno zadovoljavanje potreba i postaje sredstvo koje obezbeđuje da drugi ljudi zadovoljavaju nečije potrebe.
Dok je razvijala razmenu, zajednica je pokušavala da je ograniči. Pokušavala je da uništi višak ili da postavi stroga pravila za kontrolu cirkulacije dobara. Ali, razmena je na kraju pobedila, posle duge i složene evolucije, makar u velikom delu sveta. Gde god razmena nije pobedila, društvo je prestalo da bude aktivno i vremenom je bilo slomljeno invazijom merkantilnog društva (na primer, carstvo Inka su uništili Španci, koji su tragali za vrednošću u obliku dragocenih metala; videti dalje, deo o novcu). Sve dok dobra nisu bila proizvođena odvojeno, sve dok nije bilo podele rada, nije bilo moguće porediti vrednosti dva dobra, pošto je njihova proizvodnja i distribucija bila zajednička. Trenutak razmene, u kojem se radno vreme dva proizvoda meri, a proizvodi onda razmenjuju u skladu s tim, još se nije dogodio. Apstraktni karakter rada pojavljuje se tek kada društveni odnosi to zahtevaju. To može da se dogodi samo kada, s tehničkim progresom, za razvoj proizvodnih snaga postane neophodno da se ljudi specijalizuju za trgovinu i razmenu svojih proizvoda između sebe i sa drugim grupama, koje postaju države. S te dve vrednosti kao preduslovima, prosečno radno vreme postaje sredstvo mere. U korenu te pojave nalaze se praktični odnosi između ljudi, čije se stvarne potrebe razvijaju. (7)
Vrednost se ne pojavljuje zato što je ona pogodna kao mera. Kada se odnosi primitivne zajednice zamene uvećanim i raznovrsnijim odnosima, vrednost se pojavljuje kao nezamenljivi posrednik u ljudskim aktivnostima. Ne treba da čudi to što neophodno prosečno radno društveno vreme treba da posluži kao mera, pošto je na tom stadijumu rad suštinski element proizvodnje bogastva; to je zajednički element različitih zadataka: svi oni imaju svojstvo da troše određenu količinu ljudske radne snage, bez obzira na posebne načine na koje se ta snaga koristi. U skladu sa apstraktnim karakterom rada, vrednost predstavlja njegovu apstraktnost, njegov opšti i društveni karakter, nezavisno od svih razlika u prirodi predmeta koje rad može da proizvede.

4. Marx, Pre-Capitalist Economic Formations, (New York: International Publishers, 1966).
5. Marx, Kapital, Tom 1, Prvo poglavlje, Delovi 1. i 2.
6. Marx, Ekonomsko-filozofski rukopisi iz 1844 (New York: International Publishers, 1964).
7. Engels, Poreklo porodice, privatne svojine i države. Engelsova studija je počivala na ograničenim istraživačkim izvorima, kao što je Morganovo delo Drevno društvo. Danas možemo da dodamo studije kao što su rad Malinovskog (Malinowski) o Trobrijanskim ostrvima i Rajhovi komentari u njegovoj knjizi “Prodor seksualnog morala”. Na primer, institucija potlača, kod nekih severnoameričkih Indijanca, predstavlja zanimljiv prelazni fenomen između primitivne zajednice i merkantilnog društva.
C) Robe

Ekonomski i socijalni progres povećava efikasnost ljudske organizacije i njen kapacitet za povezivanje komponenti radnog procesa – pre svega radne snage. Zatim se pojavljuje razlika (i suprotnost) između radnika i ne-radnika, između onih koji organizuju rad i onih koji rade. Prvi gradovi i veliki irigacioni projekti nastali su na osnovu tog povećanja proizvodne efikasnosti. Trgovina se pojavljuje kao posebna aktivnost: sada su tu i ljudi koji egzistenciju ne obezbeđuju proizvodeći nešto, već posredujući između različitih aktivnosti odvojenih proizvodnih jedinica. Veliki deo dobara čine robe. Da bi se one upotrebile, da bi se u praksu stavila njihova upotrebna vrednost, njihova sposobnost da zadovolje neku potrebu, one moraju biti kupljene, one moraju da ispune svoju razmensku vrednost. U suprotnom, iako postoje kao materijalne i konkretne stvari, te robe ne postoje sa stanovišta društva. Niko nema pravo da ih koristi. Ta činjenica pokazuje da roba nije samo stvar, već prvi i najvažniji društveni odnos, vođen izričitom logikom, logikom razmene, a ne zadovoljavanja potreba. Proizvodnja postaje sfera odvojena od potrošnje; rad postaje sfera odvojena od ne-rada. Vlasništvo je zakonski okvir tog odvajanja između aktivnosti, između ljudi kao proizvodnih jedinica. Rob je roba za svog vlasnika, koji kupuje čoveka da bi ga naterao da radi.
Postojanje posredovanja na određenom strepenu organizacije porizvodnje (razmene) praćeno je postojanjem posredovanja na nivou organizacije ljudi: Država je nezamenljiva sila koja okuplja sastavne elemente društva, u interesu vladajuće klase. Unifikacija se nameće kao neophodna nakon uništenja čvrstine primitivne zajednice. Društvo je prisiljeno da svoju čvrstinu održava stvarajući instituciju koja se hrani njime.
Razmena postaje vidljiva i konkretna s pojavom novca. (8) Apstrakcija, vrednost, materijalizovana u novcu, postaje roba i pokazuje sklonost za nezavisnošću, za odvajanjem od onoga odakle potiče i što predstavlja: od upotrebne vrednosti, od stvarnih dobara. Kada se uporedi s prostom razmenom – količina X proizvoda A naspram količine Y proizvoda B – novac omogućava univerzalizaciju, u kojoj sve može biti dobijeno za neku količinu apstraktnog radnog vremena kristalizovanog u novcu. Novac je radno vreme apstrahovano od rada i stvrdnuto u postojanom, merljivom, prenosnom obliku. Novac je vidljiva, čak i opipljiva, manifestacija elementa zajedničkog za sve robe – ne za dve ili za nekoliko roba, već za sve moguće robe. Novac dopušta svom vlasniku da upravlja radom drugih ljudi, u svakom trenutku i bilo gde u svetu. S novcem je moguće izmaći ograničenjima vremena i prostora. Ako su primitivne zajednice bile toliko odsečene jedne od drugih da nisu mogle da vode ratove, trgovina, koja se prvo javlja na njihovim obodima, sada ih uništava. U većini naprednih delova sveta, ljudi su organizovali merkantilne i ratoborne države, a trgovina i nasilje počeli su da socijalizuju svet. Tendencija ka univerzalnoj ekonomiji deluje oko nekih velikih centara, od drevnih vremena do srednjeg veka, ali ne uspeva da ostvari svoju nameru. Opadanje imperija i njihovo uništenje ilustruju taj niz neuspeha. Samo kapitalizam, od XVI veka na dalje, ali uglavnom u XIX i XX veku, uspeva da stvori neophodnu osnovu za trajniju univerzalnu ekonomiju.
1. Marx, Kapital, Tom 1, Poglavlja 2 i 3.
D) Kapital

Kapital je proizvodni odnos koji uspostavlja potpuno novu i krajnje efikasnu vezu između živog rada i prošlog rada (koji su akumulirale prethodne generacije). Ali, kao i kod nastanka razmene, uspon kapitala nije bio plod odluke ili plana, već posledica stvarnih društvenih odnosa koji su posle Srednjeg veka vodili ka kvalitativno novom razvoju u nekim zapadnoevropskim zemljama.
Trgovci su akumulirali velike sume novca u raznim oblicima i usavršili sistem banaka i kreditiranja. Te sume su se mogle upotrebiti: prvo su bile izmišljene mašine (tekstilne), a hiljade siromašnih ljudi (bivših seljaka ili zanatlija) izgubilo je svoje instrumente za proizvodnju i bilo prisiljeno da prihvati novi proizvodni odnos – najamni rad. Pretpostavke su bile akumulirane, rad uskladišten u obliku mašina (kasnije, fabrika). Taj prošli rad bio je pokrenut živim radom onih koji nisu bili u stanju da ostvare toliku akumulaciju sirovina i sredstava za proizvodnju. To je bila osnova na kojoj se razvio kapital. Od razbijanja primitivne zajednice do kraja Srednjeg veka (u Zapadnoj Evropi; evolucija je bila drugačija u ostalim delovima sveta), postojala je razmena dobara koja su proizvodili robovi, zanatlije, slobodni seljaci i najamni radnici, u zavisnosti od perioda. Oko XV veka, samo su viškovi male seoske proizvodnje i nešto proizvedenih dobara (oružje, odeća) bili pravi predmeti trgovine. Razmena nije bila ni cilj, niti regulator proizvodnje. Sâma trgovina, prosta robna proizvodnja (nasuprot kapitalističkoj robnoj proizvodnji), nije mogla da obezbedi stabilnost i postojanost neophodne za socijalizaciju i unifikaciju sveta. To je bilo postignuto tek kapitalističkom robnom proizvodnjom, a sredstvo kojim je to postignuto bilo je preuzimanje proizvodnje. Kapital je zaista ostvario stvarnu sintezu razmene i proizvodnje. (9)
Rob nije prodavao svoju radnu snagu: vlasnik je kupovao roba i terao ga da radi. U kapitalizmu živi rad se kupuje preko sredstava za proizvodnju koja se stavljaju u pokret. Uloga kapitaliste nije zanemarljiva, ali je ipak sekundarna: “Kapitalista, kao takav, samo je funkcija kapitala”, (10) on je samo rukovodilac društvene proizvodnje. Ono što je važno je razvoj prošlog rada kroz živi rad. Investirati, akumulirati – to su ideje vodilje kapitala (prioritet koji se u takozvanim socijalističkim zemljama daje teškoj industriji samo je znak razvoja kapitalizma). Ali, cilj kapitala nije akumulacija upotrebne vrednosti. Kapital samo umnožava fabrike, železničke pruge, itd., da bi akumulirao vrednost. Kapital je pre svega suma vrednosti ili apstraktnog rada kristalizovanog u obliku novca, finansijskog kapitala, deonica, obveznica, itd., koja nastoji da se uveća. Suma X vrednosti mora dati X + profit na kraju ciklusa. Da bi se valorizovala, vrednost kupuje radnu snagu. Velika promena koju je uveo kapital bila je pretvaranje rada u robu.
Ta roba je nešto sasvim posebno, pošto njena potrošnja snabdeva rad, što stvara novu vrednost, dok sredstava za proizvodnju ostvaruju samo sopstvenu vrednost. Zato upotreba radne snage snabdeva dodatnu vrednost. Poreklo buržoaskog bogatstva treba tražiti u tom višku vrednosti, u toj razlici između vrednosti koju stvara najamni radnik svojim radom i vrednosti neophodne za reprodukciju njegove radne snage. Nadnica pokriva samo troškove te reprodukcije (sredstva za opstanak radnika i njegove porodice). Radno vreme je podeljeno (ne svesno, već faktički) na dva dela: jedan deo je posvećen reprodukciji radne snage i plaćen je nadnicom; drugi deo je posvećen proizvodnji nove vrednosti i to je neplaćeni rad.
Iz ove analize se lako vidi da suštinska činjenica nije prisvajanje viška vrednosti od strane kapitaliste kao pojedinca. Komunizam nema ništa zajedničko sa idejom da radnici treba delimično ili u potpunosti da povrate višak vrednosti za sebe (11) i to iz prostog i očiglednog razloga: neki resursi moraju se upotrebiti za obnavljanje opreme, za novu proizvodnju, itd. Nije stvar u tome da šačica ljudi uzima nesrazmerno veliki deo viška vrednosti. Ako bi ti ljudi bili eliminisani, a ostatak sistema ostao isti, deo viška vrednosti bio bi dodeljen radnicima, a ostatak bi bio investiran u kolektivnu i društvenu opremu, socijalnu zaštitu, itd.: to je, u stvari, program levice, uključujući i komunističke partije. Logika sistema vrednosti uvek će imati za posledicu razvoj proizvodnje radi maksimalne valorizacije. Sve dok se u osnovi društva nalazi mehanizam koji prepliće ova dva procesa, proces stvarnog rada i proces valorizacije, vrednost će dominirati društvom. Promena koju je doneo kapital zagospodarila je proizvodnjom i tako uspela da socijalizuje svet, počevši od XIX veka, sa industrijskim pogonima, transportnim sredstvima, skladištenjem i brzim prenosom informacija. Ali, u kapitalističkom ciklusu, zadovoljavanje potreba je samo sporedni proizvod, a ne pogonska sila tog mehanizma. Cilj je valorizacija: zadovoljavanje potreba je u najboljem slučaju samo sredstvo, pošto ono što je proizvedeno mora biti prodato.
Preduzeće je lokacija i centar kapitalističke proizvodnje; svako industrijsko ili poljoprivredno preduzeće radi kao zbirna tačka za sumu vrednosti, koja teži uvećanju. Preduzeće mora da stvara profit. I ovde, opet, zakon profita nema ništa s delovanjem nekoliko “velikih” kapitalista, niti komunizam znači oslobađanje od “velikih” kapitalista. Ono što je važno nije pojedinačni profit koji prave kapitalisti, već ograničenje, orijentacija koju proizvodnji i društvu nameće taj sistem, diktirajući kako će se raditi i šta će se trošiti. Cela demagogija o bogatima i siromašnima samo zamagljuje to pitanje. Komunizam ne znači oduzimanje novca od boghatih, niti njegovu revolucionarnu distribuciju među siromašnima.

9. Marx, Kapital, Tom 1, Deo II: “Transformacija novca u kapital”.
10. Marx, Theories of Surplus-Value, Part I ( Lawrence and Wishart, 1969), p. 409.
11. Dosta zanimljivih ideja može se naći u (napola sumanutom) tekstu Međunarodne komunističke partije: Temelji komunizma (The Fundamentals of Communism, Paris, 1972).
E) Konkurencija

Konkurencija se javlja između različitih preduzeća: svako se bori protiv drugih na tržištu, svako se bori za svoj deo tržišta. Pokazali smo kako se razni akspekti ljudske aktivnosti razdvajaju. Odnos razmene povećava podelu društva na razne delatnosti, što za uzvrat pomaže razvoj robnog sistema. Ipak, kao što vidimo danas, čak i u naprednim zemljama, na primer, na selu, nema prave konkurencije između aktivnosti koje su odvojene, ali stabilno razgraničene, kao u slučaju pekara, obućara, itd. Kapitalizam nije samo podela društva na razne delatnosti, već, iznad svega, neprekidna borba između različitih komponenti industrije (takođe i neprodukitvnog sektora; videti dalje u tekstu). Svaka suma vrednosti postoji samo protiv drugih. Ono što ideologija naziva sebičnošću i borbom svih protiv svih, neizbežni je element sveta u kojem se morate boriti da biste nešto mogli da prodate. Zato su ekonomsko nasilje i oružano nasilje, kao njegova posledica, integralni delovi kapitalističkog sistema.
Konkurencija je imala pozitivne efekte u prošlosti: ona je slomila granice feudalne regulacije i korporativna ograničenja i omogućila kapitalu da prodre u svet. Sada je postala izvor otpada, vodeći u isti mah ka razvoju beskorisne ili sekundarne proizvodnje, čija je valorizacija brža, ili ka ometanju značajne proizvodnje, ako se ponuda i potražnja nađu u sukobu.
Konkurencija je razdvajanje proizvodnog sistema na autonomne centre, rivalske polove (punktove), od kojih svaki nastoji da uveća svoju sumu vrednosti. Nikakva “organizacija”, niti “planiranje” ili bilo kakva kontrola to ne može da okonča. Državna vlast i “narodna vlast” jednako su nesposobne da reše taj problem. Motivaciona sila konkurencije nije sloboda pojedinaca, čak ni sloboda kapitalista, već sloboda kapitala. Forma uništava sadržaj da bi preživela kao forma. Kapital uništava svoje materijalne komponente (živi i prošli rad) da bi preživeo kao suma vrednosti, valorizujući samog sebe.
Svaki od različitih konkurentskih kapitala ima određenu profitnu stopu. Ali, kapitali se kreću od jedne grane do druge, tražeći najveću moguću profitnu stopu. Oni se kreću ka najprofitabilnijoj grani i zanemaruju druge. Ako je neka grana prezasićena kapitalom, njena profitabilnost opada i kapitali prelaze na drugu granu (ta dinamika je izmenjena, ali ne i ukinuta, uspostavljanjem monopola). Taj neprestani proces rezultira stabilizacijom profitne stope oko neke prosečne vrednosti, u datom društvu, u datom trenutku. Svaki kapital nastoji da bude nagrađen, ne u skladu s profitnom stopom koju postiže u svom preduzeću, već u skladu s prosečnom društvenom stopom, srazmerno sumi vrednosti investiranoj u preduzeće. Na taj način svaki kapital ne eksploatiše samo svoje radnike, već kapital u celini eksploatiše celu radničku klasu. U svom kretanju, kapital deluje i otkriva se kao društvena snaga, koja dominira celim društvom i zato zahtreva povezanost, uprkos konkurenciji kojom protivreči samom sebi. On se ujedinjuje i postaje društvena sila. (12) On je relativno homogena celina, u svojim sukobima s proletarijatom ili s drugim kapitalističkim (nacionalnim) jedinicama. On organizuje odnose i potrebe celog društva u skladu sa svojim interesima. Taj mehanizam postoji u svakoj zemlji: kapital konstituiše državu i naciju protiv drugih nacionalnih kapitala, ali i protiv proletarijata (videti dalje u tekstu). Sukobljenost kapitalističkih država pretvara rat u krajnje sredstvo za rešavanje problema konkurencije između nacionalnih kapitala.
Ništa se ne menja sve dok su tu proizvodne jedinice koje nastoje da uvećaju svoje sume vrednosti. Šta se dešava ako država (“demokratska”, “radnička:, “proleterska”, itd.) stavi sva preduzeća pod svoju kontrolu, zadržavajući ih i dalje kao preduzeća? Državno preduzeće se ili pokorava zakonu profita i vrednosti i ništa se ne menja; ili mu se ne pokorava, a da ga pri tom ne uništava i tada nastaju problemi. (13)
Organizacija unutar preduzeća je racionalna: kapital nameće svoj despotizam radnicima. Izvan preduzeća, na tržištu, gde se svako preduzeće sreće sa ostalima, red postoji samo kao neprestano i periodično prevazilaženje nereda, praćeno krizama i destrukcijom. Samo komunizam može da uništi tu organizovanu anarhiju, prevazilazeći preduzeće kao odvojen entitet.

12. Dinamika profitne stope je objašnjena u trećem tomu Kapitala (u prva tri dela; videti Poglavlje 15). Videti i “Lenjinzam i ultralevičarski komunizam”, deo C) “Zakon vrednosti”.
13. Engels, Selected Writings, str. 217–218: “Moderna država… je… idealna personifikacija ukupnog nacionalnog kapitala.”
F) Aspekti protirečnosti kapitala

S jedne strane, kapital je socijalizovao svet. Celokupna proizvodnja teži da bude posledica aktivnosti celokupnog čovečantva. S druge strane, svet ostaje podeljen na konkurentska preduzeća, koja nastoje da proizvode ono što je profitabilno i da postignu što veću prodaju. Svako preduzeće nastoji da valorizuje svoj kapital u najboljim mogućim uslovima. Svako teži da proizvede više nego što tržište može da apsorbuje, s namerom da sve proda i s nadom da će samo njegovi konkurenti patiti od prekomerne proizvodnje. (14)
Posledica je razvoj aktivnosti posvećenih promociji prodaje. Broj neproduktivnih radnika, manuelnih ili intelekualnih, koji cirkulišu vrednost, povećava se u odnosu na broj mauelnih ili intelektualnih radnika koji proizvode vrednost. Ta vrsta cirkulacije nije fizičko kretanje dobara. Transportna industrija proizvodi stvarnu vrednost, pošto prosta činjenica premeštanja dobara s jednog mesta na drugo uvećava njihovu vrednost, što odgovara stvarnoj promeni njihove upotrebne vrednosti: posledica je da ta dobra postaju dostupna na drugim mestima, ne samo tamo gde su proizvedena, što naravno uvećava njihovu upotrebljivost. Cirkulacija se odnosi na vrednost, a ne na fizičko premeštanje. Neka stvar se ne kreće realno, na primer, tako što promeni vlasnika, ostajući u istom skladištu. Kroz tu operaciju, ona biva kupljena i prodata, ali njena upotrebna vrednost se nije promenila, uvećala. U slučaju transporta je drugačije. (15)
Problemi nastali usled kupovine i prodaje, kroz ostvarenje vrednosti proizvoda na tržištu, stvaraju složen mehanizam, koji uključuje kredit, bankarstvo, osiguranje i reklamu. Kapital postaje neka vrsta parazita, koji apsorbuje veliki i rastući deo ukupnih društvenih resursa, izraženo u ceni upravljanja vrednošću. Knjigovodstvo, neophodna funkcija u svakoj razvijenoj društvenoj organizaciji, sada postaje štetna, birokratska mašina koja nadilazi društvo i prave potrebe, umesto da pomaže njihovo zadovoljavanje. U isto vreme, kapital raste i postaje sve koncentrisaniji i centralizovaniji: monopoli koji prvo smanjuju problem prekomerne proizvodnje, samo ga dalje uvećavaju. Iz te situacije kapital može da izađe samo kroz periodične krize, koje privremeno rešavaju problem tako što iznova podešavaju ponudu i potražnju (samo solventnu potražnju, pošto kapitalizam zna samo za jedan način crikulacije proizvoda: kupovinu i prodaju; njega ne zanima ako prava potražnja, potrebe, nije zadovoljena; u stvari, kapital generiše nedovoljnu proizvodnju u odnosu na prave potrebe, koje ne zadovoljava).
Kapitalističke krize su nešto više od krize roba. To su krize koje povezuju proizvodnju vrednosti tako što proizvodnjom upravlja vrednost. To se može razumeti kroz poređenje s nekim prekapitalističkim krizama, pre XIX veka. Do pada poljoprivredne proizvodnje dolazilo je zbog slabe žetve. Seljaci su kupovali manje industrijskih dobara, kao što je odeća, a industrija, koja je i dalje bila slaba, dolazila je u krizu. Te krize su počivale na prirodnim (klimatskim) pojavama. Ali, trgovci spekulišu sa kukuruzom i drže ga u skladištima, da bi mu podigli cenu. Vremenom, tu i tamo dolazi do gladi. Samo postojanje roba i novca je preduslov za krize: dolazi do razdvajanja (materijalizovanog u vremenu) na dve operacije, na kupovinu i prodaju. Sa stanovišta trgovca i novca, koji teži da uveća svoju masu, kupovina i prodaja kukuruza su dve odvojene stvari: vremenski period između njih određen je samo iznosom i stopom očekivanog profita. Ljudi su umirali u tom periodu koji razdvaja proizvodnju i potrošnju. Ali, u tom slučaju, merkantilni sistem je samo pojačavao krizu izazvanu prirodnim uslovima. U takvim slučajevima, društveni kontekst je pre-kapitalistički ili kontekst slabog kapitalizma, kao u zemljama poput današnje Kine ili Rusije, u kojima slabe žetve i dalje imaju veliki uticaj na ekonomiju.
S druge strane, kapitalistička kriza je proizvod prisilnog jedinstva vrednosti i proizvodnje. U kapitalizmu, vrednost odnosi prevagu nad proizvodnjom. Proizvodi se kao da su uslovi absorpcije na tržištu neograničene. Kapital pokušava da to prevaziđe kroz kreditiranje, organizaciju tržišta, intervenciju države. Sva ta sredstva ne menjaju prirodu kapitala, ali usavršavaju njegove zakone. Prezasićenje tržišta dovodi do njegovog usporavanja, do uništavanja poljoprivrednih i industrijskih dobara i do nezaposlenosti. Te činjenice su bile poznate još od industrijske revolucije i važe i dalje. (16) One su danas čak i gore (uprkos raznim transformacijama u razvijenim zemljama), ako se ima u vidu razvoj proizvodnih snaga. Jaz između onoga što bi proizvodne snage mogle postati u drugačijem društvu i načina na koji ih kapital koristi, nikada nije bio tako veliki. Kapital nikada nije bio tako destruktivan i proizvodio toliko otpada kao danas.
Krize ne pokazuju samo kako se raspada veza između upotrebne i razmenske vrednosti, između upotrebljivosti i razmenljivosti proizvoda. One ne dokazuju samo da je logika ovog sveta potreba preduzeća da uvećaju iznos vrednosti, a ne zadovoljavanje ljudskih potreba – niti bogaćenje kapitalista, kako bi to rekli vulgarni kritičari kapitalizma. Važno je uočiti tu razliku u odnosu na prekapitalističke krize. One su izvirale iz neizbežne nužnosti (iz loše žetve, na primer), koju su merkantilni odnosi samo pogoršavali. Moderne krize pokazuju da one nemaju neizbežnu racionalnu osnovu. Njihov uzrok više nije prirodni, već društveni. Svi elementi industrijske aktivnosti su prisutni: sirovine, mašine, radnici; ali, oni se ne koriste – ili se koriste samo delimično. To nisu samo stvari, materijalni predmeti: to je društveni odnos. U stvari, u ovom društvu ti elementi postoje samo ako ih povezuje vrednost. Taj fenomen nije “industrijski”; on ne izvire iz tehničkih zahteva proizvodnje. To je društveni odnos, kroz koji se celokupni proizvodni kompleks i zapravo celokupna društvena struktura (sve dok proizvodnja vlada društvom) povinuju merkantilnoj logici. Jedini cilj komunizma je uništenje tog robnog odnosa i reorganizacija i transformacija celog društva (videti dalje u tekstu).
Mreža preduzeća – kao centara i instrumenata vrednosti – postaje sila iznad društva. Sve moguće ljudske potrebe (za smeštajem, hranom, “kulturom”) postoje samo kada se potčine tom sistemu ili kada su oblikovane njime. (17) Proizvodnja nije određena potrebama, nego su potrebe određene proizvodnjom – sve zbog valorizacije. Kancelarije se grade mnogo brže nego potrebne stambene zgrade. A mnoge kuće i na hiljade stanova ostaju prazni po 10 ili 12 meseci, zato što su njihovi vlasnici ili zakupci, koji su kupili zgrade ili platili rentu, njihovi jedini stanari. Kapital uglavnom zanemaruje poljoprivredu, na svetskom nivou, i razvija je samo tamo gde ima uslova za valorizaciju, dok stotine miliona ljudi gladuju. U razvijenim zemljama, automobilska industrija je grana koja se razvila s one strane ljudskih potreba, zato što profitabilnost podstiče njen rast uprkos svoj njenoj nekoherentnosti. Slabo razvijene zemlje mogu da grade samo fabrike koje postižu prosečnu profitnu stopu. Tendencija ka prekomernoj proizvodnji zahteva stalni ekonomski rat u skoro svim razvijenim zemljama; te destruktivne sile postaju operativne kad god je to potrebno, kao ratovi, koji i dalje predstavljaju sredstvo za obuzdavanje te tendencije ka krizi.
Najamni rad je sam po sebi apsurd već decenijama. On prisiljava jedan deo radnika da se bave iscrpljujućim fabričkim poslom; drugi deo, koji je veoma brojan u zemljama kao što su SAD, radi u neproizvodnom sektoru; funkcija tog sektora je da prodaju učini lakšom i da apsorbuje radnike odbačene mehanizacijom i automatizacijom, proizvodeći tako masu potrošača i postajući još jedan aspekt “upravljanja krizom”. Kapital prisvaja celokupnu nauku i tehniku: u produktivnim oblastima, on usmerava istraživanja ka onome što bi moglo doneti maksimalan profit; u neproduktivnim oblastioma, on razvija upravljanje i marketing. Na taj način čovečantvo biva podeljeno na tri grupe:
– na proizvodne radnike, često fizički uništene svojim poslom;
– neproizvodne radnike, od kojih je velika većina samo izvor otpada;
– i na masu nenadničarskih radnika, delom u razvijenim, ali najvećim delom u nerazvijenim zemljama: kapital ne može da ih integriše na bilo koji način, tako da na stotine hiljada njih biva periodično uništeno u ratovima, direktno ili indirektno izazvanim kapitalističko-imperijalističkom organizacijom svetske ekonomije.
Razvoj nekih zaostalih zemalja, kao što je Brazil, sasvim je realan, ali može biti ostvaren samo kroz delimično ili potpuno uništenje prethodnog načina života. Uvođenje robne ekonomije lišava siromašne seljake njihovih sredstava za život i gura ih u bedu prenaseljenih gradova. Samo manjina stanovništva je dovoljno “srećna” da nađe posao u fabrikama i kancelarijama; ostatak je premalo zaposlen ili nezaposlen.

14. Matikova (Mattick) Marx and Keynes (Porter Sargent, 1969) donosi odličnu analizu kapitalističkih kriza, iako ne uspeva da shvati dinamiku komunizma (videti dalje u tekstu, “Lenjinizam i ultralevica”).
15. Theories of Surplus-Value, Deo I, str. 389-413.
16. Engels, Selected Writings, str. 207-216.
17. F. Perlman, The Reproduction of Daily Life, Black & Red, 1969.

G) Proletarijat i revolucija

Kapital stvara mrežu preduzeća, koja postoji samo zbog profita i samo kroz njega, zaštićenu državama, koje nisu ništa drugo nego antikomunističke organizacije, koje simultano stvaraju masu pojedinaca prisiljenih da se pobune protiv samog kapitala. (18) Ta masa nije homogena, ali će izgraditi svoje jedinstvo u komunističkoj revoluciji, iako njeni sastavni delovi neće svuda igrati istu ulogu.
Revolucija je posledica stvarnih potreba; ona izvire iz materijalnih životnih uslova koji su postali nepodnošljivi. To važi i za proletarijat, koji je stvorio kapital. Veliki deo svetske populacije mora da prodaje svoju radnu snagu da bi preživeo, pošto više ne raspolaže sredstvima za proizvodnju. Neki prodaju svoju radnu snagu i postaju produktivni. Drugi je prodaju i postaju neproduktivni. A neki ne mogu da je prodaju: kapital kupuje samo živi rad, ako očekuje da mu to može doneti valorizaciju po povoljnoj stopi (prosečnoj profitnoj stopi); oni su isključeni iz proizvodnje.
Ako se proleterijat poistovećuje s fabričkim radnicima (ili, još gore: s manuelnim radnicima) ili sa siromašnima, onda se ne može videti ono što je u njegovom položaju subverzivno. Proletarijat je negacija ovog društva. To nije zbir siromašnih, već onih koji su očajni, koji nemaju nikakvu rezervu (les sans-réserves, na francuskom ili senza riserve, na italijanskom), (19) koji nemaju šta da izgube osim svojih lanaca; to su oni koji su ništa, koji nemaju ništa i koji ne mogu da se oslobode, a da pri tom ne unište ceo društveni poredak. Proletarijat je razarač sadašnjeg društva, zato što ga ono lišava skoro svih pozitivnih aspekata. Samim tim, proletarijat teži i sopstvenom uništenju. Sve teorije (buržoaske, fašističke, staljinističke, levičarske ili “gošističke”), koje na bilo koji način uzdižu i slave proletarijat, tvrdeći da on ima pozitivnu ulogu u odbrani vrednosti i obnovi društva, jesu kontrarevolucionarne. (20) Obožavanje proletarijata je postalo jedno od najefikasnijih i najopasnijih oružja kapitala. Ipak, kad god se sukobi sa normalnim tokom događaja, proletarijat pokazuje da je on negacija sadašnjeg društva, da mu on ne može pružiti bilo kakvu vrednost, niti igrati u njemu bilo kakvu ulogu, osim destruktivne.
Proletarijat nije radnička klasa; to je društveni odnos. (21) To je uvek prisutna destrukcija starog sveta, ali samo potencijalno; on postaje stvarna opasnost samo u trenutku društvene tenzije i ustanka, kada ga kapital prisili da postane činilac komunizma. On postaje subverzivan po postojeće društvo kada se ujedini, konstituiše kao klasa i organizuje, ne zato da bi postao vladajuća klasa, već da bi uništilo klasno društvo; u toj tački postoji samo jedan društveni činilac: čovečanstvo. Ali, odvojeno od tih sukoba i perioda koji im prethode, proletarijat je sveden na status elementa kapitala, na šraf unutar mehanizma (naravno, upravo taj aspekt kapital glorifikuje, uzdižući radnika samo kao deo postojećeg društvenog sistema).
Ako je u nekim slučajevima (kao u SAD), razvoj kapitala smanjio broj fabričkih radnika, on ne može da svede proletarijat na ništa. Tačno je da je kapital integrisao određen broj proizvodnih radnika kroz razne oblike reformizma (to jest, kvalifikovane bele radnike iz američkih i engleskih sindikata ili iz PCF i CGT u Francuskoj). Jedan deo neproizvodnih radnika (kancelarijskih radnika, službenika) ima iste plate i životne uslove kao i fabrički radnici, dok je drugi deo (izvršno i rukovodeće osoblje) uspešno integrisan u sferu kapitala – barem do sada. Najzad, jasno je da frakcija isključenih iz najamnog rada u siromašnim zemljama neće biti u stanju da efikasno izvede revolucionarni proces, zbog zaostalosti, izolacije, itd., barem u nekom periodu. Ipak, nema sumnje da će
1) revolucija biti delo najočajnijih, onih koji nemaju rezerve, među tim podgrupama unutar proletarijata;
2) među revolucionarima, bivši proizvodni radnici igrati odlučujuću (ali ne i ekskluzivnu) ulogu, pošto ih njihovo mesto u proizvodnji smešta u bolju situaciju (barem u početku) za njeno revolucionisanje (videti dalje u tekstu, o upotrebi ekonomije kao oružja).
Na taj način fabrički proletarijat ne gubi svoju centralnu ulogu, iako drugi elementi jačaju tokom revolucije. Postepeno, svi revolucionarni elementi postaju jedna masa; bivše klase teže da se stope u jednu svetsku zajednicu. Ali, to je rezultat revolucionarnog procesa, a ne polazna tačka. Kao povezani radnici (kombiniert Arbeiter), kao organizovani fizički rad (gemeinschaftlich), proizvodni radnici mogu da napadnu korene društva: njegovu materijalnu osnovu, njegov proizvodni proces. Zato je njihova uloga privilegovana sve dok im njihova društvena funkcija omogućava da obave zadatke drugačije od ostalih. To nema ništa zajedničko sa uobičajenom apologijom “radničke klase”, koja rad (posebno manuelni rad) tretira kao neku vrstu večitog blaženstva. Uvrijerizam (ouvrierisme) i laburizam su druga strana intelektualizma.
Komunistička revolucija je mehanizam koji proletarijat stavlja u pokret, ne znajući unapred da će to uraditi (ipak, svest o tome šta se radi je korisna, jer omogućava veću efikasnost). Kao što je objasnio Bordiga, iako donekle mehanicistički, taj proces nije: ekonomsko određenje – zatim klasna svest – zatim klasna akcija; već: ekonosmko određenje – klasna akcija – klasna svest. Proletarijat je prinuđen da koristi oružje koje mu daje njegova društvena funkcija – kao u slučaju proizvodnih radnika. Na primer, u određenim okolnostima, čak i kada traže samo veće plate, proizvodni radnici mogu da organizuju obustavljanje proizvodnje, zato što je to normalan način za stvaranje pritiska. Da bi pobedio, proletarijat mora da logiku svog delovanja izvede do krajnjeg zaključka; on mora da uspostavi kontakt s drugim preduzećima, a zatim, pošto je proizvodnja njegov teren, sa svim fabrikama. Naravno, on ne može da iskoristi vrednost: on nema kontrolu nad kapitalom kao sumom vrednosti. On ne može da iskoristi finansijski kapital, već samo svoju funkciju, to jest, radni proces. To izaziva rascep dvostruke prirode najamnog rada, kao radnog mehanizma i mehanizma vrednosti. U isto vreme, u sferi potrošnje, prave potrebe – stanovanje, transport, itd. – ukidaju robne društvene odnose: ostaju samo upotreba i cirkulacija upotrebne vrednosti.

18. Boggs, Pages of a Negro Worker’s Notebook. New York: Monthly Review Press, 1964. (Zanimljivo, uprkos crnom nacionalizmu.)
19. Koncept onih koji “nemaju rezerve” formulisao je italijanski komunista Amadeo Bordiga, u godinama posle Drugog svetskog rata. Njegova namera nije bila da pruži novu definiciju proletarijata, već povratak opštoj definiciji. Ono što opisuje Kapital može se i mora shvatiti zajedno s ranijim analizama proletarijata, kao iz Priloga za kritiku Hegelove filozofije prava (1843).
20. To je ono što velika većina takozvanih revolucionara danas radi (na razne načine).
21. E. P. Thompson, The Making of the English Working Class, str. 939.
H) Stvaranje ljudske zajednice

Primitivna zajednica je suviše siromašna i slaba da bi iskoristila prednosti potencijala rada. Ona zna samo za rad u njegovom neposrednom obliku; svako radi na svom neposrednom održavanju. Rad nije kristalizovan, akumuliran u instrumentima; prošli rad nije uskladišten. Kada to postane moguće, razmena postaje neophodna: proizvodnja može biti merena samo apstraktnim radom, prosečnim radnim vremenom, da bi cirkulisala. Živi rad je suštinski element aktivnosti, a radno vreme neophodna mera. Radno vreme je materijalizovano u novcu. Odatle klasna eksploatacija, pogoršavanje prirodnih katastrofa (videti prethodno, o prekapitalističkim krizama). Odatle uspon i pad država i ponekad imperija, koje mogu da rastu samo ratujući jedne protiv drugih. Odnosi razmene ponekad nestaju između nekih delova civilizovanog (to jest, merkantilnog) sveta, posle smrti jedne ili nekoliko imperija. Takav prekid u razvoju može da potraje vekovima, tokom kojih izgleda da ekonomija nazaduje ka elementarnoj ekonomiji.
U tom periodu čovečanstvo ne raspolaže proizvodnim aparatom koji bi eksploataciju ljudskog rada mogao da učini beskorisnom ili čak štetnom. Uloga kapitalizma je upravo u tome da akumulira prošli rad. Postojanje celog industrijskog kompleksa, svih fiksiranih kapitala, (22) dokazuje da je društveni karakter ljudske aktivnosti konačno materijalizovan u instrument sposoban da omogući, ne novi raj na zemlji, već razvoj, koji na najbolji mogući način koristi raspoložive resurse zbog zadovoljavanja potreba i proizvodi nove resurse kao odgovor na te potrebe. Ako je taj industrijski kompleks postao suštinski element proizvodnje, onda je uloga vrednosti kao regulatora, uloga koja je odgovarala stadijumu kada je živi rad bio glavni proizvodni faktor, lišena svakog smisla; vrednost postaje nepotrebna za proizvodnju. Njen opstanak sada ima katastrofalne posledice. Vrednost, konkretizovana u novcu, u svim njegovim oblicima, od najprostijih do najrazvijenijih, potiče iz opšteg karaktera rada, od energije (kako individualne, tako i društvene) koja je proizvedena i potrošena radom. Vrednost ostaje nužni posrednik sve dok tu energiju ne počne da stvara ujedinjeni produktivni sistem celog sveta: ona tada postaje prepreka. (23)
Komunizam znači kraj serije posredovanja, koja je ranije bila neophodna (uprkos bedi koju je povlačila za sobom) da bi se akumuliralo dovoljno prošlog rada, koji bi ljudima omogućio da nastave bez tih posredovanja. Vrednost je jedan takav posrednik: ona je sada beskorisna, jer poseduje element stran društvenim aktivnostima koje bi trebalo da poveže i podstiče. Akumuliranu proizvodnu infrastrukturu treba samo transformisati i razvijati. Komunizam upoređuje upotrebne vrednosti da bi odlučio koju će proizvodnju razvijati. On ne svodi komponente društvenog života na zajednički imenitelj (prosečno radno vreme, sadržano u njemu). Komunizam organizuje svoj materijalni život na osnovu sučeljavanja i međuigre potreba – što ne isključuje sukobe, čak ni neke oblike nasilja. Ljudi se neće pretvoriti u anđele: i zašto bi?
Komunizam je i kraj svakog elementa neophodnog za ujedinjavanje društva: to je kraj politike. On nije ni demokratski, ni diktatorski. Naravno, on je “demokratski”, ako to znači da će svako biti nadležan za sve društvene aktivnosti. To neće biti tako zato što će društvom uprvaljati narodna volja ili zbog demokratskog principa, već zato što organizaciju aktivnosti mogu da izvedu samo oni koji u njoj učestvuju. Ipak, nasuprot onome što pričaju demokrate, to će biti moguće samo kroz komunizam, gde su svi elementi života deo zajednice, u kojoj su ukinute sve odvojene aktivnosti i svi oblici izolovane proizvodnje. To može biti postignuto samo uništenjem vrednosti. Razmena između preduzeća isključuje svaku mogućnost da kolektivitet bude nadležan za svoj život (pre svega za svoj materijalni život). Svrha razmene i vrednosti je radikalno suprotna ciljevima ljudi – zadovoljavanju njihovih potreba. Preduzeće nastoji da se valorizuje i ne prihvata drugi oblik rukovođenja osim onog koje mu omogućava da ispuni svoju svrhu (to je razlog zašto su kapitalisti jedini funkcioneri kapitala). Predzueće upravlja svojim menadžerima. Odbacivanje ograničenja preduzeća i uništenje robnog odnosa, koji svakog pojedinca prisiljava da sve druge gleda i tretira kao sredstvo za obezbeđivanje svog života, jedini su uslovi samoorganizacije. Upravljanje problemima je od sekundarnog značaja i apsurdno je želeti da svako, na smenu, upravlja društvom. Knjigovodstvo i administrativni poslovi postaće aktivnosti slične ostalima, bez privilegija; svako će moći da u njima učestvuje ili ne učestvuje.
“Demokratija je samo po sebi kontradikcija, laž i čisto licemerje… Po mom mišljenju, to važi za sve oblike vlasti. Politička sloboda je farsa i najgore moguće ropstvo; ta fiktivna sloboda je najgori oblik porobljenosti. Isto važi i za političku ravnopravnost: to je razlog zašto demokratija mora biti razbijena u paramparčad, kao i svaki drugi oblik vlasti. Ta licemerna forma ne sme se nastaviti. Njena unutrašnja protivrečnost mora biti potpuno razotkrivena: ona znači ili čisto ropstvo, što podrazumeva otvoreni despotizam; ili znači pravu slobodu i stvarnu ravnopravnost, što podrazumeva komunizam.” (24)
U komunizmu nema potrebe za nekom spoljnom silom koja bi povezivala pojedince. Utopijski socijalisti to nikada nisu shvatili. Skoro sva njihova zamišljena društva, što zbog svoje prirode, što zbog njihove vizionarske moći, zahtevaju vrlo strogo planiranje i kvazitotalitarnu organizaciju. Ti socijalisti su nastojali da stvore vezu koja se u praksi stvara kad god se ljudi povežu u grupe. Da bi izbegli i eksploataciju i anarhiju, utopijski socijalisti su organizovali društveni život unapred. Neki drugi, koji nastupaju sa anarhističkog stanovišta, odbacuju takav autoritarizam i žele da društvo bude neprestana kreacija. Ali, problem je u nečemu drugom: samo određeni društveni odnosi, zasnovani na datom niovu razvoja materijalne proizvodnje, čine harmoniju među ljudima mogućom i neophodnom (što uključuje i sukobe; videti prethodno). Onda pojedinci mogu da zadovolje svoje potrebe, ali samo kroz automatsku participaciju u funkcionisanju grupe, a da pri tom ne postanu pûka oruđa grupe. Komunizam nema potrebu da ujedinjuje ono što je nekada bilo odvojeno, ali što više nije takvo.
To važi i na svetskom, čak i na univerzalnom niovu. Države i nacije, koje su bile neophodna sredstva razvoja, sada su čisto reakcionarne organizacije, a podele koje održavaju sada su prepreka daljem razvoju: jedina moguća dimenzija je dimenzija čovečanstva.
Suprotnost između manuelnog i intelektualnog, između prirode i kulture, nekada je bila neizbežna. Odvajanje između onih koji rade i onih koji organizuju rad povećalo je efikasnost rada. Na sadašnjem nivou razvoja to više nije potrebno, a ta podela je samo smetnja, koja pokazuje svoju apsurdnost u svim aspektima profesionalnog, “kulturnog” i obrazovnog života. Komunizam uništava podelu između radnika obogaljenih manuelnim radom i radnika koji obavljaju beskorisne poslove po kancelarijama.
To se može primeniti i na suprotnost između čoveka i njegovog okruženja. U ranija vremena, čovek je mogao da socijalizuje svet samo boreći se protiv dominacije “prirode”. Danas je on pretnja za prirodu. Komunizam je izmirenje čoveka i prirode.
Komunizam je kraj ekonomije kao odvojene i privilegovane oblasti, od koje sve ostalo zavisi, u isto vreme je prezirući i strahujući od nje. Čovek proizvodi i reprodukuje uslove svoje egzistrencije: još od dezintegracije primitivne zajednice, ali u najčistijem obliku tek u kapitalizmu, rad, to jest, aktivnost kroz koju čovek prisvaja svoje okruženje, postao je prinuda, suprotnost relaksaciji, dokolici, “pravom” životu. Taj stadijum je bio istorijski nužan, da bi se stvorio prošli rad, koji čini mogućim elimininaciju tog porobljavanja. S kapitalom, proizvodnja (= proizvodnja radi valorizacije) postaje gospodar sveta. To je diktatura proizvodnih odnosa nad društvom. Kada neko proizvodi, on žrtvuje svoje životno vreme da bi u životu uživao kasnije; to uživanje je skoro uvek odvojeno od prirode rada, koji je samo sredstvo za obezbeđivanje života. Komunizam razara proizvodne odnose i meša ih s društvenim odnosima. On ne zna ni za jednu odvojenu aktivnost, za bilo kakav rad suprotan igri. Nestaje obaveza da se tokom celog života radi isti posao, da se bude manuelni ili intelektualni radnik. Činjenica da akumulirani rad uključuje i integriše svu nauku i tehniku, omogućava da istraživanje i rad, refleksija i akcija, podučavanje i delanje, postanu jedna akvitnost. Za neke zadatke mogu biti nadležni svi, a generalizacija automatizacije duboko transformiše proizvodnu aktivnost. Komunizam ne podržava ni igru protiv rada, niti ne-rad protiv rada. Ti ograničeni i krnji pojmovi pripadaju kapitalizmu. Rad, kao proizvodnja i reprodukcija životnih uslova (materijalnih, afektivnih, kulturnih, itd.) predstavlja samu prirodu čovečanstva. (25)
Čovek kolektivno stvara sredstva egzistencije i menja ih. On ne može da ih dobije od mašina: u tom slučaju, čovečanstvo bi bilo svedeno na položaj deteta koje dobija igračke, ne znajući odakle one dolaze. Njihov izvor za njega čak i ne postoji: one su prosto tu. Slično tome, komunizam ne znači pretvaranje rada u nešto što će uvek biti prijatno i veselo. Ljudski život je i napor i zadovoljstvo. Čak i aktivnost pesnika podrazumeva bolne trenutke. Komunizam može samo da ukine odvajanje između napora i uživanja, kreacije i rekreacije, rada i igre.

22. Capital, Vol. 11 (Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1961), poglavlja VIII, X, i Xl, o fiksnom i cirkulišućem kapitalu.
23. Videti Marksove rukopise između 1857-1858, koji se često navode po svom nemačkom naslovu: The Grundrisse, Pelican, 1973.
24. Engels, “Progress of Social Reform on the Continent”, The New Moral World, 4 Nov. 1843.
25. Capital, Vol. I, Poglavlje 7 (str. 177-178 u The Foreign Languages Publishing House edition, Moscow, 1961).
J) Komunistička revolucija

Komunizam je način na koji čovečanstvo prisvaja svoje bogatstvo, ali podrazumeva i nužnu i potpunu transformaciju tog bogatstva. To zahteva uništenje preduzeća kao odvojenih jedinica, pa tako i zakona vrednosti: ne zato da bi se profit socijalizovao, već radi cirkulacije dobara između industrijskih centara bez posredovanja vrednosti. To ne znači da će komunizam iskoristiti proizvodni sistem kakav je ostavio kapitalizam. Nije stvar u tome da se otarasimo “loše” strane kapitala (valorizacije), a da zadržimo “dobru” stranu (proizvodnju). Kao što smo videli, vrednost i logika profita nameću određeni tip proizodnje, razvijajući neke grane i zanemarujući ostale. Svako obožavanje sadašnje ekonomije, današnjih radnika (kao dela kapitala), sadašnje nauke i tehnike, nije ništa drugo nego obožavanje kapitala. Svako slavljenje proizvodnog i ekonomskog rasta, kakvi danas postoje, nije ništa drugo nego himna u slavu kapitala.
S druge strane, da bi se revolucionisala proizvodnja, da bi se uništila preduzeća kao takva, komunistička revolucija mora da iskoristi proizvodnju. To je suštinska “poluga”, makar u jednoj fazi. Cilj nije da se fabrike preuzmu samo zato da bi se u njima ostalio i upravljalo, već da se izađe iz njih i da se one povežu međusobno bez razmene, što ih uništava kao preduzeća. Takav pokret započinje skoro automatski sa smanjivanjem, a zatim i ukidanjem odvojenosti industrije od ostalih aktivnosti. Današnja industrija je stešnjena u svojim granicama, dok u isto vreme sužava prostor svim ostalim sektorima.
Kapital živi da bi akumulirao vrednost: on fiksira tu vrednost u obliku uskladištenog rada, prošlog rada. Akumulacija i proizvodnja postaju sami sebi cilj. Njima je sve podređeno: kapital hrani svoje investicije ljudskim radom. U isto vreme, kao što smo pokazali, on razvija neproizvodni rad. Komunistička revolucija je pobuna protiv tog apsurda. Ona je i deakumulacija , ne zbog povratka na oblike života koji su zauvek prošli, već zato da bi stvari postavila kako treba: sve do sada čovek je bio žrtva investiranja; sada je moguće obrnuto. U tom smislu, komunizam je jednako suprotstavljen produkcionizmu takozvanih socijalističkih zemalja (kao i onom koji zagovaraju zvanične komunističke partije) i reformističkoj iluziji o mogućoj promeni unutar postojećeg konteksta. Ideologije ekonomkog rasta i nultog rasta jednako su kontrarevolucionarne.
Komunizam nije nastavak kapitala na neki racionalniji, efikasniji, moderniji i manje neravnopravan, manje anarhičan način. On ne uzima staru materijalnu osnovu kakvu je zatiče: on je preokreće. Prevaga akumuliranog rada u proizvodnom procesu je preduslov za:
1) kraj eksploatacije ljudskog rada;
2) kraj podređivanja potreba proizvodnji fabrikovanih dobara.
Samo komunizam može da iskoristi te uslove koje je stvorio kapital.
Komunizam nije skup mera koje samo treba primeniti u praksi posle osvajanja vlasti. To je pokret koji već postoji, ne kao oblik proizvodnje (ne može biti komunističkih ostrva unutar kapitalističkog društva), već kao tendencija koja izvire iz pravih potreba (videti prethodno, o ljudima koji nemaju rezerve). Komunizam čak i ne zna šta je to vrednost. Nije stvar u tome da jednog lepog dana veliki broj ljudi počne da uništava vrednost i profit. Komunizam i ne pokušava da se otarasi vrednosti: on menja proizvodni odnos i ta akcija ukida merkantilni sistem. Kada je reč o onima koji teoretski shvataju obrise ovog istorijskog kretanja: oni mogu biti od koristi; njihova intervencija može sve učiniti lakšim.
Mehanizam komunističke revolucije je proizvod borbi. Normalan razvoj tih borbi vodi ka trenutku kada će društvo prisiliti sve pojedince, koje sada ostavlja bez ikakve perspektive, da stvore novi društveni poredak. Ako danas izgleda da sve te borbe ne vode nikud, to je zato što je njihov jedini mogući ishod komunizam, šta god da oni koji u tome učestvuju sada misle. Čak i kada radnici imaju samo delimične zahteve, oni često dolaze do tačke kada nema drugog rešenja osim nasilnog sudara sa državom i njenim pomoćnicima, sindikatima. U tom slučaju, oružana borba i pobuna podrazumevaju primenu socijalnog programa i upotrebu ekonomije kao oružja (videti prethodno, o proletarijatu). Vojni aspekt, koliko god bio važan, zavisi od društvenog sadržaja borbe. Da bi mogao da pobedi svoje neprijatelje na vojnom planu, proletarijat – kakva god bila njegova svest – menja društvo na komunistički način.
“Moderna strategija znači oslobođenje od buržoazije i seljaštva: ona je vojni izraz tog oslobođenja. Oslobođenje proletarijata podrazumevaće i poseban vojni izraz i novi oblik ratovanja. To je očigledno. Danas čak možemo analizirati takvu strategiju na osnovu materijalnih uslova proletarijata.” (26)
Sve do sada borbe nisu dostigle stadijum kada bi njihov vojni razvoj učinio nužnim pojavu novog društva. U najvažnijim društvenim sukobima, u Nemačkoj između 1919-1921, proletarijat, i pored nasilja građanskog rata, nije dostigao taj stadijum. Ipak, komunistička perspektiva je bila prisutna ispod tih sudara, koji izgledaju besmisleno, ako se to nema u vidu. Buržoazija je mogla da koristi ekonomiju kao oružje u svoju korist, na primer, deleći radničku klasu kroz nezaposlenost. Proletarijat nije bio u stanju da ekonomiju upotrebi kao oružje i borio se uglavnom vojnim sredstvima; to je išlo do stvaranja Crvene Armije u Ruru 1920. godine, ali on ipak nije koristio oružje koje mu pruža njegova društvena funkcija. (27)
U drugačijem kontekstu, neke pobune crne manjine (uz pomoć belaca) u SAD započiju društvenu transformaciju, ali samo na nivou robe, a ne sâmog kapitala. Ti ljudi su samo deo proletarijata i često nisu u mogućnosti da iskoriste “polugu” proizodnje, zato što su isključeni iz nje. Oni su izvan fabrika. Ipak, komunistička revolucija podrazumeva akciju iz preduzeća, da bi se ono uništilo kao takvo. Pobune u SAD ostaju na nivou potrošnje i distribucije. (28) Komunizam se ne može razviti bez napada na srce stvari, na centar u kojem se proizvodi višak vrednosti: proizvodnju. Ali, on koristi tu polugu samo zato da bi je uništio.
Revoluciju prave oni koji nemaju nikakve rezerve: oni su prisiljeni da izgrade nove društvene odnose koji niču iz postojećeg društva. Taj prekid podrazumeva krizu, koja se može veoma razlikovati od one iz 1929, kada je veći deo ekonomije bio u zastoju. Ako se različiti elementi pobune protiv najamnog rada ujedine, društvo će zapasti u velike probleme, jer više neće moći da izoluje svaku borbu od ostalih. Komunistička revolucija nije ni zbir sadašnjih pokreta, niti njihova transformacija kroz delovanje “avangarde”. Ona podrazumeva društveni šok, napad kapitala na one bez rezervi, na raznim nivoima, pri čemu i jedno i drugo pojačava i menja njihove akcije. Naravno, takav mehanizam može da se razvije samo na svetskom nivou, a pre svega u nekoliko najrazvijenijih zemalja.
Iz prethodno rečenog sledi da komunistička revolucija i komunističko društvo nisu problemi organizacije. Glavno pitanje nije osvajanje vlasti od strane radnika. Apsurdno je zagovarati diktaturu radničke klase kakva je sada. Radnici, kakvi su sada, nisu u stanju da upravljaju bilo čime: oni su samo deo mehanizma valorizacije, potčinjeni diktaturi kapitala. Diktatura postojeće radničke klase može da bude samo diktatura njenih predstavnika, to jest, vođa sindikata i radničkih partija. To je činjenično stanje u “socijalističkim” zemljama, a to je i program demokratske levice u ostatku sveta.
Revolucija nije pitanje organizacije. Sve teorije o “radničkom upravljanju” ili “radničkoj vlasti” samo predlažu alternativna rešenja za krizu kapitala. Revolucija je pre svega transformacija društva, to jest, nešto što nastaje među ljudima i između ljudi i njihovih sredstava za život. Organizaciona pitanja i “vođe” su od sekundarnog značaja: to zavisi od dostignuća revolucije. To važi kako za početak komunističke revolucije, tako i za funkcionisanje društva koje izrasta iz nje. Revolucija se neće desiti onog dana kada 51% radnika postane revolucionarno; i neće početi kada se podesi mehanizam za donošenje odluka. Upravo je kapitalizam taj koji se stalno bavi problemima upravljanja i rukovođenja. Organizacioni oblik komunističke revolucije, kao i kod svakog društvenog pokreta, zavisi od njegovog sadržaja. Način na koji se partija, revolucionarna organizacija, konstituše i deluje zavisi od zadatka koji treba obaviti. (29)
U XIX veku, čak i u vreme Prvog svetskog rata, materijalne uslove komunizma je tek trebalo stvoriti, barem u nekim zemljama (Francuska, Italija, Rusija, itd.). Komunistička revolucija je prvo morala da razvije proizvodne snage, da zaposli sitnu buržoaziju, da generalizuje industrijski rad i to po pravilu: nema posla, nema hrane (naravno, to se odnosilo samo na one sposobne za rad). (30) Ali, revolucija nije došla, a njeno nemačko uporište je bilo slomljeno. Njen zadatak je od tada obavio kapitalistički rast. Materijalna osnova komunizma danas postoji. Nema više potrebe slati neproizvodne radnike u fabrike; problem je stvaranje osnove za drugu “industriju”, potpuno drugačiju od sadašnje. Zadatak je razviti ono što kapital ometa i koristi samo radi povećanja profita: fiksni kapital, nauku, istraživanje. Komunistička revolucija se suočava s projektom transformacije i obuke. Prinudni rad će biti zamenjen kroz transformaciju radnih uslova. Kraj razmene i profita omogućiće nerazvijenim zemljama da zadovolje najhitnije potrebe, reše agrarno pitanje i razviju industriju u uslovima drugačijim od onih kroz koje su prošle razvijene zemlje. To je svetski proces akumulacije i deakumulacije, razvijanja i usmeravanja proizvodnih snaga ka zadovoljavanju potreba.

26. Engels, Conditions and Prospects of a War of the Holy Alliance against a Revolutionary France, 1852; Werke, East Berlin: Dietz, Vol. Vll, p. 477.
27. Korisne informacije mogu se naći u Spartakism to National Bolshevism, The K.P.D. 1918-24 (Aberdeen Solidarity Pamphlet). Tome se može dodati i bibliografija: F.L. Carsten: Revolution in Central Europe, 1918-1919, Temple Smith, 1972.
28. Ovaj momenat nije u potpunosti shvaćen u inače zanimljivom tekstu Situacionističke internacionale “Opadanje i propast robne ekonomije spektakla”. (1966)
29. Cela debata oko “izgradnje revolucionarne partije” ne uspeva da shvati ovaj momenat.
30. Taj program je razvio Lenjin 1917, u Državi i revoluciji.
K) Komunizam i današnji društveni pokret

Komunizam nije samo društveni sistem, oblik proizvodnje, koji će postojati u budućnosti, posle “revolucije”. Ta revolucija je zapravo susret dva sveta:
1) s jedne strane, svih onih koji su odbačeni, lišeni svakog blagostanja, čija je gola egzistencija ponekad ugrožena, ali koje ipak ujedinjuje nužnost kontakta s drugima, da bi delovali, živeli, preživeli;
2) s druge strane, ekonomije socijalizovane na svetskom nivou, ujedinjene na tehničkom planu, ali podeljene na jedinice suprostavljene jedne drugima, da bi udovoljile logici vrednosti, koja ih ujedinjuje i koja će uništiti sve da bi opstala kao takva.
Svet roba i vrednosti, koji čini sadašnji okvir proizvodnih snaga, pokreće se na osnovu sopstvenog života; on se razvio u autonomnu silu, a prave potrebe sveta moraju da se podrede njegovim zakonima. Komunistička revolcuija je uništavanje te potčinjenosti. Komunizam je borba protiv te potčinjenosti i suprotstavlja joj se još od početaka kapitalizma, čak i ranije, (31) samo bez šansi za uspeh.
Čovečanstvo je svojim idejama, svojim predstavama o svetu, pripisivalo strano poreklo i smatralo da ljudsku prirodu treba tražiti, ne u društvenim odnosima, već u povezanosti sa elementom izvan stvarnog sveta (u bogu), čiji je čovek samo proizvod. Slično tome, čovečanstvo je, u nastojanju da prisvoji i prilagodi svet koji ga okružuje, prvo moralo da stvori materijalni svet, mrežu proizvodnih snaga, ekonomiju, svet predmeta, koji ga pritiska i kojem je potčinjen, pre nego što je moglo da taj svet prisvoji, prilagođavajući ga i menjajući u skladu sa svojim potrebama.
Komunistička revolucija je nastavak, ali i prevazilaženje današnjih društvenih pokreta. Rasprave o komunizmu obično započinju s pogrešnog stanovišta: one se bave pitanjem šta će ljudi raditi posle revolucije. One nikada nepovezuju komunizam s onim što se već dešava u trenutku rasprave. Postoji potpuni rascep: prvo revolucija, onda komunizam. Ali, komunizam je zapravo produžetak stvarnih potreba koje već deluju, ali koje ne vode nigde, koje ne mogu biti zadovoljene, zato što sadašnja situacija to zabranjuje. Danas postoje brojni komunistički gestovi i stavovi, koji izražavaju ne samo uobičajeno odbacivanje sadašnjeg sveta, već, iznad svega, napor da se izgradi novi. Sve dok se u tome ne uspe, vide se samo njegova ograničenja, samo tendencija, ali ne i njegovo eventualno nastavljanje (funkcija “ekstremističkih” grupa je upravo u tome da sadašnja ograničenja predstave kao cilj pokreta i da ga jačaju). U odbacivanju pokretne trake, u borbama skvotera, (32) komunistička perspektiva je prisutna kao napor da se stvori “nešto drugo”, ne na osnovu pukog odbacivanja modernog sveta (hipici), već kroz upotrebu i promenu onoga što je proizvedeno i proćerdano. U takvim sukobima ljudi spontano pokušavaju da prisvoje dobra ne pokoravajući se logici razmene; zato oni ta dobra tretiraju kao upotrebne vrednosti. Njihov odnos prema tim stvarima i odnosi koje uspostavljaju između sebe da bi izvodili takve akcije, jesu subverzivni. Ljudi se u takvim događajima i sami menjaju. “Nešto drugo” što takve akcije žele da dosegnu prisutno je u njima samo potencijalno, šta god da oni koji ih organizuju misle i žele i šta god pričali ekstremisti, koji učestvuju u tim akcijama i teoretišu o njima. Takvi pokreti će biti prisiljeni da postanu svesni svojih postupaka, da shvate šta rade, da bi to radili bolje.
Oni koji već osećaju potrebu za komunizmom i raspravljaju o njemu, ne mogu se mešati u te borbe donoseći komunističko jevanđelje i predlažući da se te ograničene akcije usmere ka “pravoj” komunističkoj aktivnosti. Ono što je potrebno nisu parole, već objašnjenje pozadine i mehanizma tih borbi. Treba samo pokazati ono što će ljudi morati da preduzmu. To ne može biti učinjeno bez učešća u tim pokretima, kad god je to moguće, ali i bez gubljenja vremena. To ne znači da teorijsku aktivnost treba zanemariti. Nije još sve rečeno i ovaj tekst, kao i mnogi drugi, samo je jedan pristup problemu. A opet, ima i takvih teorijskih istraživanja koja ne vode ka bilo kakvom kontaktu sa stvarnim društvenim pokretom.
Sa negativnog stanovišta, svaka kritika koja pomaže uništenje mistifikujuće apologije kapitala, koja dolazi od države, levice, zvaničnih komunističkih partija ili ekstremne levice, takođe je komunistički čin, bio on govor, tekst ili akcija. Teoretska aktivnost je praktična. Nema nikakvih teoretskih ustupaka. Ali, jedini način za promociju komunističke perspektive i ostvarenje njene praktične uloge je učešće u agitaciji i sjedinjavanju sa društvenmim pokretima, koji tu perspektivu već pokušavaju da dostignu.

31. Engles, The Peasant War In Germany.
32. Časposi Inside Story je zanimljiv u tom kontekstu (3 Belmont Rd., London S. W. 4).
2. Klasna borba i njeni najvažniji aspekti u poslednjih nekoliko godina: Obnavljanje komunističke perspektive

Prvobitna svrha ovog teksta bila je da ukaže na suštinske razloge zašto je revolucionarni pokret iz prve polovine ovog veka poprimao različite oblike (partije, strukovne i industrijske sindikate, radničke savete), koji danas ne samo da pripadaju prošlosti, nego i ometaju obnavljanje revolucionarne perspektive. Ali, taj projekat je ostvaren samo delimično. Taj zadatak tek treba ostvariti. Ali, bilo bi pogrešno čekati na potpunu teoretsku konstrukciju pre nego što se krene dalje. Sledeći tekst iznosi određene elemente koji mogu biti od koristi za razumevanje novih oblika komunističke “partije”. Skorašnji događaji (uglavnom štrajkovi u SAD, Britaniji, Francuskoj i Italiji) jasno govore da ulazimo u nov istorijski period. Na primer, Komunistička partija Francuske (PCF) i dalje dominira radničkom klasom, ali je i izložena napadima. Ako je dugo vremena revolucionarni pokret u opoziciji kapitalu bio ometan delovanjem PCF, to posredovanje danas polako nestaje: opozicija između radnika i kapitalizma postavlja se mnogo direktnije, na nivou stvarnih činjenica i akcija, za razliku od situacije kada je ideologija PCF bila dominantna među radnicima, a revolucionarni pokret morao da se bori protiv PCF uglavnom na teoretskom nivou.
Današnji revolucionari biće prinuđeni da se kapitalu suprotstave praktično. To je razlog zašto su novi teoretski zadaci neophodni. Nije dovoljno postići saglasnost na planu ideja; mora se preduzeti i pozitivna akcija, a pre svega intervenisati u sadašnjim borbama, da bi se to stanovište potvrdilo. Komunisti ne moraju da prave partiju odvojenu od one koje se u našem društvu već uspostavlja u praksi; ali, oni će ipak morati da sve više potvrđuju svoja stanovišta, tako da pravi pokret ne gubi vreme na beskorisne i lažne sukobe. Organska veza (teoretski rad za praktičnu aktivnost) moraće da bude uspostavljena između onih koji smatraju da se krećemo ka sukobu između proletarijata i kapitala. Ovaj tekst pokušava da utvrdi kako bi komunistički pokret mogao da se ponovo pojavi i definiše zadatke komunista.

A) Maj 1968. u Francuskoj
B) Štrajkovi i radničke borbe posle 1968.
C) Dva najvažnija aspekta štrajkova
D) Oblici akcije koje je nemoguće rekuperirati: sabotaža i usporavanje proizvodnje
E) Aktivnost partija i sindikata u svetlu komunističke perspektive
A) Maj 1968. u Francuskoj

Generalni štrajk u Francuskoj 1968. bio je jedan od najvećih štrajkova u istoriji kapitalizma. Ali, to je verovatno prvi put u savremenoj istoriji da tako moćan radnički pokret nije stvorio organe sposobne da ga izraze. Više od četiri godine radničkih borbi dokazuje tu činjenicu. Nigde ne možemo da vidimo organizaciju koja ide dalje od lokalnog i privremenog kontakta. Sindikati i partije su mogli da ispune tu prazninu i da pregovaraju s gazdama i državom. Godine 1968, brojni i kratkotrajni Akcioni komiteti bili su jedini oblik radničke organizacije, koji je delovao izvan sindikata i partija; Akcioni komiteti su se suprotstavljali onome u čemu su videli izdaju od strane sindikata.
Bilo na početku štrajka ili tokom obustave rada ili kasnije, u borbi protiv obnavljanja proizvodnje, na hiljade radnika se organizovalo, na ovaj ili onaj način, izvan i mimo volje sindikata. Ali, u svakom od tih slučajeva, radničke organizacije su nestajale sa okončanjem pokreta i nisu se pretvarale u novi oblik organizacije.
Jedini izuzetak bio je “Međufabrički” Komitet, koji je nastao na početku štrajka u zgradi Censier “Faculte des Lettres” (Filološki fakultet) u Parizu. Okupljao je radnike-pojedince i grupe iz nekoliko desetina fabrika iz oblasti Pariza. Njegova funkcija je bila koordinacija akcija protiv podrivanja štrajka od strane sindikata pod kontrolom PCF i CGT. To je zapravo bio jedini radnički organ koji je u praksi otišao dalje od uskog fabričkog kruga, stvaljajući u praksu solidarnost između radnika iz različitih kompanija. Kao i u slučaju svih revolucionarnih aktivnosti proletarijata, taj Komitet nije javno oglašavao svoje akcije.
Komitet je nastavio da organizuje sastanke posle štrajka i nestao kada su članovi shvatili njegovu beskorisnost. Naravno da su stotine radnika, koji su učestvovali u njegovim aktivnostima, uskoro prestali da dolaze na sastanke. Mnogi od njih su nastavili da se viđaju. Ali, dok je svrha Komiteta tokom štrajka bila jačanje borbe protiv manevara sindikata i partija, on se kasnije pretvorio u diskusionu grupu, koja je analizirala rezultate štrajka i pokušavala da izvuče lekcije za budućnost. Te rasprave su se često bavile komunizmom i njegovim značajem.
Komitet je okupljao manjinu. Ali, njegove svakodnevne “generalne skupštine” u Censieru, kao i manji skupovi, omogućavali su hiljadama radnika da se sretnu. Ostao je ograničen na parisku oblast. Nismo čuli za takve eksperimente u drugim regionima, organizovane van svih sindikata (uključujući i “levičarske” sindikate: grad Nant, na zapadu Francuske, bio je, manje ili više, pod kontrolom sindikata za vreme štrajka).
Treba dodati da je šačica ljudi koja je delila komunističke ideje (najviše desetak) bila duboko uključena u njegove aktivnosti i funkcionisanje. Posledica je bilo ograničavanje uticaja CGT, trockista i maoista na minimun. Činjenica da je Komitet bio izvan svih tradicionalnih sindikalnih i partijskih organizacija, uključujući i ekstremističke i da je nastojao da izađe van granica fabrike, nagovestila je ono što će se dešavati posle 1968. Njegov nestanak, posle ostvarenja zadatka, nagovestio je i gašenje organizacija koje su se od tada pojavile, u najvažnijim borbama iz poslednjih godina.
To ukazuje na veliku razliku između sadašnje situacije i onoga što se dešavalo 1930-ih. (1) U Francuskoj 1936, radnička klasa se borila iza “radničkih” organizacija, za reforme koju su ove propovedale. Tako su 40-časovna radna nedelja i dvonedeljni plaćeni odmor bili smatrani za prave pobede radnika, čiji je glavni zahtev bio da dobiju iste uslove i pozicije kao i najbolje plaćene grupe. Ti zahtevi bili su nametnuti vladajućoj klasi. Danas, radnička klasa ne traži poboljšanje svojih životnih uslova. Reformistički programi sindikata i partija vrlo su slični onima koje predlaže država. De Gol je bio taj koji je predložio “participaciju” kao lek za ono što je nazvao “mehaničkim” društvom.
Izgleda da samo deo vladajuće klase uviđa razmere krize, koja se naziva “krizom civilizacije”. (A. Marloux) Od tada, sve organizacije, svi sindikati i partije, bez izuzetka, okupljaju se oko velikog reformističkog programa, na ovaj ili onaj način. I PCF uključuje “pravu participaciju” u program svoje vlade. Drugi veliki sindikat, CFDT zagovara samoupravljanje, koje podržavaju i ultralevičarske grupe sklone “radničkim savetima”. (2) Trockisti predlažu “radničku kontrolu”, kao minimalan program “radničke vlasti”.
Ono što leži u srcu svih tih preokupacija je pokušaj da se ukine podvojenost između radnika i proizvoda njegovog rada. To je izraz “utopijskog” viđenja kapitala, koji nema nikakve veze s komunizmom. Kapitalistička “utopija” pokušava da se otarasi loše strane eksploatacije. Komunistički pokret ne može da se izrazi kroz formalnu kritiku kapitala. On ne pokušava da promeni uslove rada, već njegovu funkciju: on želi da zameni proizvodnju razmenske vrednosti proizvodnjom upotrebne vrednosti. (3) Dok sindikati i partije nastavljaju s debatama u okviru jednog istog programa – programa kapitala – proletarijat zadržava nekonstruktivan stav. Nezavisno od svojih praktičnih političkih aktivnosti, on ne “participira” u debati organizovanoj oko njegovog slučaja. On ne pokušava da obavi teoretsko istraživanje o prirodi sopstvenog zadatka. Ovo je vreme velikog ćutanja proletarijata. Paradoks je u tome što vladajuća klasa pokušava da na svoj način izrazi težnje radnika. Deo vladajuće klase uviđa da je sadašnji način prisvajanja viška vrednosti prepreka ukupnom funkcionisanju ekonomije. Njegova perspektiva je podela kolača, u nadi da će radnička klasa “profitirati” od kapitala i da će, “participirajući” u njemu, proizvesti još veći višak vrednosti. Dospevamo do stadijuma kada kapital počinje da sanja sopstveni opstanak. (4) Da bi opstao, on će morati da se otarasi sopstvenih parazitskih sektora, to jest, delova kapitala koji više ne proizvode dovoljno viška vrednosti.
Dok su 1936. radnici pokušavali da dostignu isti položaj kao ostali društveni sektori, kapital danas nameće najbolje plaćenim sektorima iste one opšte uslove života koji važe i za radnike. Koncept participacije podrazumeva ravnopravnost u eksploataciji nametnutoj potrebama stvaranja vrednosti. Zato je participacija “socijalizam” bede. Kapitalizam mora da smanji orgomnu cenu sektora koji su neophodni za njegov opstanak, ali koji direktno ne proizvode vrednost.
Kroz svoje borbe, radnici shvataju da je mogućnost poboljšanja njihovih materijalnih uslova ograničena i u celini već isplanirana od strane kapitala. Radnička klasa više ne može da interveniše na osnovu programa koji bi zaista promenio njene životne uslove u okviru kapitalizma. Velike radničke borbe iz prve polovine ovog veka – borbe za osmočasovno radno vreme, za 40-časovnu radnu nedelju, plaćene godišnje odmore, industrijske sindikate, sigurnost posla – pokazale su da je odnos između radničke klase i kapitala dopuštao radnicima određen opseg “kapitalističkog” delovanja. Danas, sam kapital nameće reforme i generalizuje ravnopravnost svih u pogledu najamnog rada. Zato nema nijednog značajnog dela radničke klase koji bi se danas borio za te posredne ciljeve, kao što je to bio slučaj početkom veka ili tokom 1930-ih. Ali, trebalo bi da bude jasno da sve dok komunistička perspektiva ne postane jasna, neće biti formiranja radničkih organizacija na komunističkoj osnovi. To ne znači da će komunistički ciljevi iznenada postati svima jasni. Činjenica da je radnička klasa jedina klasa koja proizvodi višak vrednosti smešta je u središte krize vrednosti, to jest, u samo srce krize kapitalizma i prisiljava je da uništi sve ostale klase kao takve i da stvori organe sopstvenog samouništenja kao dela kapitala, kao klase unutar kapitalizma. Komunistička organizacija pojaviće se samo kroz praktični proces uništenja buržoaske ekonomije i stvaranja ljudske zajednice bez odnosa razmene, bez vrednosti.
Komunistički pokret je već ustanovio sebe kao kontinuitet, još od samog početka kapitalizma. To je razlog zašto kapitalizam mora da održava stalni nadzor i stalno nasilje nad svime što ugrožava njegovo normalno funkcionisanje. Još od Babefove tajne zavere 1795, radnički pokret je prolazio kroz sve nasilnije i duže borbe, koje su pokazale da kapitalizam nije kulminacija čovečanstva, već njegova negacija.
Iako je štrajk iz maja 1968. imao malo neposrednih, pozitivnih rezultata, njegova prava snaga bila je u tome što nije iznedrio trajnije iluzije. Majski “neuspeh” je neuspeh reformizma, a kraj reformizma uzdiže borbu na sasvim novi nivo, na nivo borbe protiv samog kapitala, a ne samo protiv njegovih posledica. Godine 1968, svako je razmišljao o nekom “drugačijem” društvu. Ono o čemu su ljudi pričali je retko kada išlo dalje od predstave o opštem samoupravljanju. Odvojeno od komunističke borbe, koja može da se razvije samo ako je vodi njen centar, klasa koja proizvodi višak vrednosti, ostale klase mogu da misle i deluju samo u okviru kapitalističke sfere, a njihov izraz može da bude samo izraz kapitala – čak i kapitala koji se sam reformiše. Ipak, iza tih parcijalnih kritika i otuđenih izraza, možemo da vidimo početak krize vrednosti, koja odlikuje istorijski period u koji sada ulazimo.
Ove ideje ne dolaze niotkuda; one se već javljaju zato što znaci prave ljudske zajednice emocionalno postoje u svakome od nas. Svaki put kada lažna zajednica najamnog rada dođe u pitanje, javlja se težnja ka obliku društvenog života u kojem odnosi više neće biti posredovani potrebama kapitala.
Posle maja 1968, aktivnost komunističkog pokreta postaje sve konkretnija.

1. Videti pamflet, Root and Branch, Lessons of the Sit-Down Strikes of the 1930s.
2. Videti Solidarity in Britain i Root and Branch u SAD.
3. Videti prethodno, “Kapitalizam i komunizam”.
4. Odatle i izveštaj i debata M. I. T. o nultom rastu.
B) Štrajkovi i radničke borbe posle 1968.

Dok su u godinama posle Drugog svetskog rata štrajkovi – čak i najvažniji – bili držani pod kontrolom, tako da nisu izazivali konstantne političke i monetarne krize, u poslednjih nekoliko godina zapaža se obnova industrijskih pobuna, čak i ustanaka, u Francuskoj, Italiji, Britaniji, Belgiji, Zapadnoj Nemačkoj, Švedskoj, Danskoj, Španiji, Portugaliji i Švajcarskoj. (5) U Poljskoj, radnici su napali štab Komunističke partije, pevajući Internacionalu. Proces je bio isti u skoro svim slučajevima. Manjina započinje pokret zbog svojih ciljeva; pokret se uskoro širi na druge kategorije radnika u istoj kompaniji; ljudi se organizuju (radničke straže, radnički komiteti u pogonima, na pokretnim trakama); sindikati se jedini pokazuju sposobnim da pregovaraju sa upravom; na kraju im uspeva da radnike vrate na posao, nakon što su im predložili jedinstvene parole, koje se nikome ne sviđaju, ali koje svi prihvataju, zbog nesposobnosti da formulišu bilo šta drugo. Jedini pokret koji je otišao dalje od stadijuma štrajka kakav je danas, bio je pokret pobuna i štrajkova u Poljskoj, između decembra 1970. i januara 1971. godine.
Ono što se na brutalan način dogodilo u Poljskoj, u ostatku industrijskog sveta postoji samo kao tendencija. U Poljskoj nije bilo mehanizma za “protivtežu” vlasti sposobnog da društvene krize drži pod kontrolom. Vladajuća klasa je morala da radničku klasu napadne direktno, da bi održala normalne uslove za proces formiranja vrednosti. Događaji u Poljskoj su dokaz da kriza vrednosti teži širenju na sve industrijske oblasti i pokazatelj ponašanja radničke klase kao centra te krize.
Pokret je nastao iz potrebe da se odbrani prosečna prodajna cena radne snage. Ali, pokret se odmah našao na drugom polju: morao je da se suoči sa samim kapitalističkim društvom. Radnici su odjednom bili prisiljeni da napadnu organe izrabljivanja. Partijski i sindikalni funkcioneri bili su napadnuti, a partijsko sedište demolirano. U nekim gradovima železničke stanice su bile pod stražom, za slučaj upotrebe vojske. Pokret je bio dovoljno snažan da bi sam stvorio ogran za pregovore: gradski radnički komitet. Sama činjenica da je Gjerek (Gierek) lično morao da dođe u brodogradilište mora se smatrati pobedom radničke klase u celini. Godinu dana kasnije, Fidel Kastro je morao da ide u Čile da bi lično tražio od rudara da sarađuju sa (“socijalističkom”) vladom. U Poljskoj, radnici nisu slali delegate u centralnu vlast da bi preneli svoje zahteve: vlast je morala da dođe kod radnika na pregovore… neizbežna predaja radnika.
Suočena s nasiljem države, radnička klasa je formirala sopstvene organe za primenu sile. Nijedan vođa nije predvideo organizaciju pobune: ona je bila proizvod prirode društva koje je ta pobuna pokušavala da uništi. Ali, vođe (gradski radnički komitet) su se ipak pojavile posle trenutka u kojem je pokret dostigao najvišu tačku, koliko je to situacija dopuštala. Pregovarački organ je samo izraz svesti obe strane da je ostalo samo jedno rešenje. Karakteristika takvog pregovaračkog organa je da ne podrazumeva nikakvu delegaciju vlasti. On više predstavlja spoljnu granicu pokreta, koji u datoj situaciji ne može da ide dalje od pregovora. Još jednom, reforme predlaže sam kapital, dok se radnička klasa izražava kroz praktično nepristajanje; ona mora da prihvata predloge centralne vlasti sve dok njena praktična aktivnost nije dovoljno snažna da bi uništila osnovu same te vlasti.
Radničke borbe teže da svoju diktaturu direktno suprotstave diktaturi kapitala, da se organizuju na osnovi drugačijoj od one koju nudi kapital i da pitanje transformacije društva postave kroz akciju. Kada su postojeći uslovi nepovoljni za opšti napad ili kada napad propadne, oblici diktrature se raspadaju, a kapital ponovo trijumfuje, reorganizuje radničku klasu po svojoj logici, skreće nasilje s njegovog prvobitnog cilja i razdvaja formalni aspekt borbe od njenog pravog sadržaja. Moramo se osloboditi stare opozicije između “diktature” i “demokratije”. Za proletarijat, “demokratija” ne znači da treba da se organizuje kao parlament na burožaski način; za njega, “demokratija” je čin nasilja kojim on uništava sve društvene sile koje ga sprečavaju da se izrazi i uspostavi kao klasa u okviru kapitalizma. “Demokratija” može da bude samo diktatura. To se vidi u svakom štrajku: oblik njegove destrukcije je upravo “demokratija”. Čim se pojavi odvajanje na organ odlučivanja i organ akcije pokret gubi ofanzivan nastup. On skreće na teren kapitala. Suprotstavljanje radničke “demokratije” sindikalnoj “birokratiji” znači napad na površni aspekt i prikrivanje pravog sadržaja radničke borbe, koja ima potpuno drugačiju osnovu. Demokratija je danas slogan kapitala: on je taj koji predlaže samoupravljanje sopstvene negacije. Svi oni koji prihvataju taj program šire iluziju da društvo može biti promenjeno opštom debatom, posle koje sledi glasanje (formalno ili neformalno), koje bi odlučilo o tome šta će biti predzueto. Održavanjem odvajanja na odlučivanje i akciju, kapital pokušava da produži postojanje klasa. Teško je zamisliti revoluciju koja započinje kada glasači podignu ruke. Revolucija je čin nasilja, proces kroz koji se društveni odnosi menjaju.
Ovde nećemo opisivati štrajkove koji su se desili posle 1968. Nemam dovoljno informacija, iako je o njima napisano dosta knjiga i pamfleta. Hteli bismo da vidimo šta im je zajedničko i na koji način oni nagoveštavaju period u kojem će se izgledi za komunizam izražavati na sve konkretniji način.
Industrijsko društvo ne delimo na različite sektore – na “napredne” i “zaostale”. Tačno je da se mogu primetiti neke razlike, ali to više ne može da nam sakrije prirodu štrajkova, u kojima se ne uočava razlika između “naprednih” i “nazadnih” borbi. Štrajk, kao proces, je sve manje određen lokalnim faktorima, a sve više internacionalnim kapitalističkim uslovima. Tako su i štrajkovi i pobune u Poljskoj bili proizvod internacionalnog konteksta; odnos između Istoka i Zapada bio je u korenu tih događaja, u kojima su ljudi pevali Internacionalu, umesto nacionalnu himnu. Zapadni i istočni kapital su imali zajednički interes da osiguraju eksploataciju svojih radnika. A relativno nerazvijeni “socijalistički” kapitalizam mora da zadrži striktno kapitalističku efikasnost, da bi se mogao takmičiti sa modernijim zapadnim susedom.
Komunistička borba započinje na datom mestu, ali njeno postojanje ne zavisi samo od čisto lokalnih faktora. Ona se ne ponaša u skladu sa ograničenjima mesta rođenja. Lokalni faktori su sekundarni u odnosu na ciljeve pokreta. Čim se borba ograniči na lokalne uslove, kapitalizam je lako guta. Nivo koji će radničke borbe dostići nije određen lokalnim faktorima, već globalnim stanjem kapitalizma. Čim naraste klasa koja u sebi koncentriše revolucionarne društvene interese, ona, u toj situaciji i bez ikakvog posredovanja, odmah pronalazi sadržaj i cilj svoje revolucionarne aktivnosti: da slomi svoje neprijatelje i sprovede odluke koje joj nameću potrebe borbe; posledice sopstvenih akcija teraju je da ide dalje.
Ovde se nećemo baviti svim štrajkovima. I dalje imamo kapitalističko društvo u kojem je radnička klasa samo jedna kapitalistička klasa, deo kapitala, onda kada nije revolucionarna. Partijske i sindikalne mašine i dalje kontrolišu i vode značajan deo radničke klase u ime kapitalističkih ciljeva (kao što je pravo na odlazak u penziju u 60-toj godini, u Francuskoj). Sindikati organizuju opšte izbore i brojne štrajkove zbog ograničenih ciljeva. Ipak, sve je očiglednije da u većini velikih štrajkova inicijativa ne dolazi od sindikata i to su štrajkovi o kojima ovde govorimo. Industrijsko društvo nije bilo podeljeno na sektore, niti je radnička klasa bila podeljena na mlade, stare, starosedeoce, došljake, strance, kvalifikovane i nekvalifikovane radnike. Ne sporimo sociološke deskripcije; one mogu biti korisne, ali one nas ovde ne zanimaju.
Pokušaćemo da istražimo kako proletarijat raskida sa kapitalističkim društvom. Taj proces ima izričit centar. Ne prihvatamo sociološko viđenje radničke klase, zato što ne želimo da analiziramo radničku klasu sa statičnog stanovišta, već u okviru opozicije vrednosti. Raskid s kapitalom ukida razmensku vrednost, to jest, postojanje rada kao robe. Centar tog pokreta i, samim tim, njegovo vođstvo, mora biti u onom delu društva koji proizvodi vrednost. U suprotnom, to bi značilo da vrednost više ne postoji i da smo već prevazišli kapitalistički stadijum. Duboko značenje suštine pokreta je delimično skriveno borbama koje se vode na periferiji, duž oboda proizvodnje vrednosti. Tako je bilo i maja 1968, kada su studenti zaklonili pravu borbu, koja se odvijala drugde.
U stvari, borbe koje se vode duž oboda (nova srednja klasa) novi su znak mnogo dublje krize, koja se i dalje sakriva od nas. Obnavljanje krize vrednosti podrazumeva potrebu kapitala da racionalizuje i samim tim napadne zaostale sektore, koji su najmanje sposobni da se sami zaštite; to povećava nezaposlenost i broj onih koji nemaju rezerve. (6) Ali, njihova intervencija ne sme da potisne svest o suštinskoj ulozi koju proizvodni radnici imaju u uništavanju razmenske vrednosti.

5. Veliki broj informacija može se naći u pamfletima i člancima Solidarity, Root and Branch, Internationalism i Workers’ Voice.
6. Videti prethodno, “Kapitalizam i komunizam”, napomena 19.
C) Dva najvažnija aspekta štrajkova

S jedne strane, inicijativa za štrajk dolazi od samoorganizovanih radnika; s druge strane, inicijativa za prekid štrajka dolazi od frakcije radnika organizovanih u sindikate. Te inicijative su kontradiktorne, pošto izražavaju težnje dva međusobno suprotstavljena pokreta. Najveća suprotnost štrajku je njegov prekid. Prekid štrajka znači početak beskrajnih priča, kada svest o stvarnosti nadjačava iluzije; organizuju se brojni sastanci na kojima sindikalni funkcioneri preuzimaju monopol na reč; generalne skupštine privlače sve manje i manje ljudi, koji na kraju glasaju za povratak na posao. Kraj štrajka je trenutak kada radnička klasa ponovo dolazi pod kontrolu kapitala i kada se ponovo svodi na atome, na pojedinačne komponente, uništena kao klasa koja može da se suprotstavi kapitalu. Kraj štrajka znači pregovore, uspostavljanje kontrole nad pokretom – ili nad onim što je od njega ostalo – od strane “odgovornih” organizacija, sindikata. Početak štrajka je nešto sasvim suprotno: akcija radničke klase tada nema ništa zajedničko sa formalizmom. Svi oni koji ne podržavaju pokret guraju se u stranu, bilo da je reč o direktorima, predradnicima, radnicima, menadžerima, predstavnicima pogona ili sindikalnim funkcionerima. Direktori se stavljaju pod ključ, na hiljade radnika napada sedišta sindikata, sve u zavisnosti od lokalne situacije. Za vreme štrajka u Limburgu (Belgija, zima 1970), radnici su demolirali sedište sindikata. Sve što deluje kao smetnja pokretu rizikuje da bude uništeno. Nema mesta za “demokratiju”: naprotiv, sve je očigledno i svi neprijatelji moraju biti poraženi, bez gubljenja vremena na diskusiju. U toj ofanzivnoj fazi rađa se velika energija i čini se da je ništa ne može zaustaviti.
Na tom stadijumu, moramo da utvrdimo nešto očigledno: izgleda da energija s početka štraja potpuno nestaje u vreme pregovora. Što je još važnije, ta energija izgleda nema veze sa zvaničnim razlozima za štrajk. Ako nekoliko desetina ljudi pokrene štrajk hiljada radnika na osnovu svojih zahteva, njima to ne uspeva samo zbog neke vrste solidarnosti, već zbog neposrednog zajedništva ostvarenog u praksi. Tu treba dodati najvažniji momenat, da pokret ne ističe nikakav poseban zahtev. Pitanje koje će proletarijat postaviti u praksi, već je prisutno u njegovom ćutanju. U svojim pokretima proletarijat ne ističe nikakav poseban zahtev: to je razlog zašto su ti pokreti prve komunističke aktivnosti našeg vremena.
Ono što je važno u procesu raskidanja s kapitalizmom je da radnička klasa više ne postavlja delimične i posebne zahteve. Radnička klasa tako prestaje da bude klasa, pošto više ne brani svoj posebni klasni interes. Taj proces varira u skladu sa okolnostima. Pokret koji je otišao najdalje, onaj u Poljskoj, pokazao je da je prvi korak u tom procesu dezintegracija kapitalističkih organa represije unutar radničke klase (uglavnom sindikata); radnička klasa onda mora da organizuje odbranu od organa represije izvan radničke klase (oružane sile, policije, milicije) i da počne da ih uništava.
Specifični uslovi u Poljskoj, u kojima su sindikati deo državnog aparata, primorali su radničku klasu da ne pravi razliku između sindikata i države, pošto očigledno nije bilo nijedne. Spajanje sindikata i države samo je učinilo očiglednom evoluciju koja se u drugim zemljama, kao što su Francuska i Italija, nije pokazala tako jasno. U mnogim slučajevima sindikati i dalje igraju ulogu tampon zone između radnika i države. Ali, radikalna borba će sve više napadati sindikate i one delove radničke klase kojima dominiraju sindikati. Prošlo je vreme kada su radnici osnivali sindikate da bi branili svoje kvalifikacije i svoje pravo na rad.
Uslovi modernog društva navode radničku klasu da ne ističe bilo koji poseban zahtev. Jedina zajednica koju kapital organizuje i toleriše je zajednica najamnog rada: kapital teži da sve drugo zabrani. Kapital sada dominira celinom međuljudskih odnosa. Sve je očiglednije da je svaka delimična borba, ograničena na neki poseban odnos, prisiljena da se uključi u opštu borbu protiv celog sistema odnosa između ljudi: protiv kapitala. U suprotnom, ona biva ili integrisana ili uništena.
U štrajku pariskih vozača autobus i metroa (RATP), krajem 1971, odlučni stav vozača metroa pretvorio je štrajk u pokret potpuno drugačiji od štrajka jedne kategorije radnika. Sadržaj štrajka ne zavisi od onoga što ljudi misle. Stav vozača je izmenio njihov odnos prema upravi RATP i sindikatima i jasno ukazao na pravu prirodu sukoba. Sama država je morala da interveniše da bi vozače ponovo stavila pod pritisak sindikata. Šta god da su vozači verovali, štrajk više nije bio njihov; on se pretvorio u javni proces, u kojem su sindikati bili prepoznati kao neophodni organi za prisilu radnika, organi zaduženi za održavanje redovnog stanja. Nemoguće je razumeti značaj “ćutanja” radničke klase, ako se prethodno ne shvati dosadašnji siloviti razvoj kapitalizma. Danas se smatra normalnim da kraj štrajka treba da kontrolišu sindikati. To ne podrazumeva slabost revolucionarnog pokreta. Naprotiv, u situaciji koja ne dopšuta ostvarenje parcijalnih zahteva, normalno je da na kraju štrajka ne bude stvoren bilo kakav organ. Zato ne primećujemo stvaranje radničkih organizacija oko dela radničke klase koji se nalazi izvan sindikata i programa specifičnih zahteva. Ponekad se radničke grupe formiraju tokom borbe; one suprostavljaju svoje zahteve onim sindikalnim, ali njihove šanse uništava sama situacija, koja im ne dopušta da traju neko duže vreme.
Ako te grupe žele da se održe, one moraju da deluju izvan granica fabrike; u suprotnom, kapital će ih uništiti, na ovaj ili onaj način. Nestanak takvih grupa je znak radikalne prirode pokreta. Ako te grupe priđu postojećim organizacijama, one gube svoj radikalni karakter. One će nestati, da bi se kasnije ponovo pojavile u još radikalnijem obliku. Ideja da će radničke grupe na kraju uspeti, posle mnogo pokušaja i neuspeha, u stavaranju moćne organizacije sposobne da uništi kapitalizam, slična je buržoaskoj ideji da će se parcijalna kritika vremenom pretvoriti u radikalnu. Aktivnost radničke klase ne izvire iz iskustva i nema drugog “sećanja” osim opštih uslova kapitala, koji je navode da deluje u skladu sa svojom prirodom. Ona ne proučava svoja iskustva; sam neuspeh pokreta je dobra demonstracija njegovih ograničenja.
Komunistička organizacija će izrasti iz praktične potrebe za transformacijom kapitalizma u komunizam. Komunistička organizacija je organizacija prelaska na komunizam. Tu leži suštinska razlika između sadašnjeg i prethodnog perioda. U borbama između 1917-1920, u Rusiji i Nemačkoj, cilj je bila izgradnja prekomunističkog društva. (7) U Rusiji, radikalni deo radničke klase je pokušavao da pobedi druge grupe radnika, čak i siromašne seljake. Izolacija radikalnih elemenata i opšti uslovi kapitalizma onemogućili su ih da sagledaju praktičnu promenu celog društva bez programa koji bi ujedinio sve eksploatisane klase. Ti radikalni elementi su vremenom bili poraženi.
Razlika između našeg i prošlog vremena potiče iz širokog razvoja proizvodnih snaga na skoro svim kontinentima i iz kvantitativnog i kvalitativnog razvoja proletarijata. Radnička klasa je danas brojnija i koristi visoko razvijena sredstva za proizvodnju. Danas je uslove za komunizam razvio sam kapital. Zadatak proletarijata nije više da podržava progresivne grupe kapitalista u borbi protiv reakcionarnih. Više ne postoji ni potreba za prelaznim periodom između uništenja kapitalističke vlasti i trijumfa komunizma, u kojem bi revolucionarna vlast stvorila uslove za komunizam. Zato nema više mesta za komunističku organizaciju, kao posrednika između radikalnih i neradikalnih delova radničke klase. Radnici neće odlučiti da deluju da bi ostvarili program osvajanja vlasti, već da bi započeli s praktičnim uništavanjem vrednosti. Neproizvodni slojevi moraće da se zamisle i odluče kada se suoče s neposrednim zadacima revolucije, s praktičnim merama društvene transformacije. Završava se ceo period kada je propaganda bila neophodna, zbog udaljenosti komunističkog programa proletarijata od programa koji je predlagao svojim saveznicima. Diktatura proletarijata neće postojati kao kompromis u kojem revolucionarna klasa mora da čini ustupke. O tome se ne može razmišljati na osnovu situacije u Rusiji: odnos ruskih seljaka prema ostatku ruskog društva sprečavao ih je da postanu komunisti. Činjenica da se organizacija koja bi podržavala komunistički program ne pojavljuje u periodu između najvećih borbi, posledica je novih klasnih odnosa u kapitalizmu.
Na primer, u Francuskoj 1936, otpor prema kapitalu bio je tako snažan da je promena vlade bila neophodna da bi radnici dobili ono što su želeli. Današnje vlade same iniciraju reforme. Kapitalističke vlade nastoje da stvore situacije u kojima se radnici sami organizuju da bi ostvarili ono što je u stvari nužno za proizvodnju (participaciju, samoupravljanje). Savremena ekonomija podrazumeva sve veće planiranje. Sve izvan plana je opasnost po društvenu harmoniju. Svaka aktivnost izvan plana shvata se kao nedruštvena i mora biti uništena. To treba da imamo u vidu, kada analiziramo određene aktivnosti radnika u periodima bez masovnih borbi, kao što su štrajkovi ili pokušaji pobune. Sindikati moraju 1) da preuzmu radničke borbe i da ih kontrolišu i 2) da se suprotstave akcijama kao što su sabotaže i “downtime” (zaustavljanje pokretne trake), ako žele da ostanu u granicama plana (sporazumi o proizvodnji, nadnicama, itd.).

7. Ipak, industrijski nivo Nemačke bio je drugačiji od onog u Rusiji. Videti N. Bukharin, E. Preobrazhensky, The ABC of Communism (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1966).

D) Oblici akcije koje je nemoguće rekuperirati: sabotaža i zaustavljanje proizvodnje

Sabotaža se već godinama upražnjava u SAD i sada se razvija u Italiji i Francuskoj. Godine 1971, za vreme štrajka železničkih radnika, CGT je zvanično osudio sabotažu i “neodgovorne” elemente. Nekoliko lokomotiva je bilo izbačeno iz funkcije, a nekoliko oštećeno. Kasnije, u štrajku u Renou, u proleće 1971, nekoliko sabotaža je oštetilo već sklopljena vozila. Sabotaža je postala izuzetno raširena. Zaustavljanje pokretne trake (“donwntiming”), koje je uvek postojalo kao latentna pojava, sada postaje uobičajena praksa. Ono je značajno učestalo s dolaskom automatizacije i mlađih radnika na tržište rada. Ponekad je praćeno nedolaskom na posao, što nekim preduzećima pravi ozbiljne probleme.
Ti događaji nisu novost u istoriji kapitalizma. Ono što je novo je kontekst u kojem se pojavljuju. To su zaista samo površni pokazatelji dubokog društvenog pokreta, znaci procesa raskidanja s postojećim društvom. Sabotaža je početkom veka bila korišćena kao sredstvo pritiska na gazde, da bi se ovi prisilili da prihvate postojanje sindikata. Francuski revolucionarni sindikalista Puže (Emil Pouget) je istražio to sredstvo u pamfletu pod naslovom Sabotaža. On navodi govor jednog radnika na radničkom kongresu 1895:
“Gazde nemaju pravo da se oslanjaju na naše milosrđe. Ako neće čak ni da raspravljaju o našim zahtevima, onda treba da upotrebimo taktiku ‘Budi lukav’, sve dok ne odluče da nas saslušaju.”
Puže dodaje: “Ovde imamo jasnu definiciju ‘Budi lukav’ taktike sabotaže: SLABA PLATA, SLAB RAD.”
“Taj pravac delovanja, koji koriste naši engleski prijatelji, može se primeniti i u Francuskoj, pošto je naš društveni položaj sličan položaju naše engleske braće.”
Radnici su koristili sabotažu protiv gazdi da bi ovi priznali njihovo postojanje. Bio je to način da se stekne sloboda govora. Sabotaža je postala deo pokreta, kao pokušaj pretvaranja radničke klase u klasu koja ima svoje mesto u kapitalističkom društvu. Zaustavljanje proizvodnje je bilo pokušaj poboljšavanja radnih uslova. Sabotaža nije bila otvoreno i direktno odbijanje društva kao celine. Zaustavljanje proizvodnje je borba protiv posledica kapitalizma. Posebna studija bi mogla da istraži granice takvih borbi i uslove pod kojima bi kapital mogao da ih apsorbuje. Društveni značaj tih borbi pruža razloge da se na njih gleda kao na osnovu “modernog reformizma”. Reč “reformizam” se može koristiti u meri u kojoj bi te akcije teorijski mogle biti potpuno apsorbovane u kapitalistički sistem. Ako su danas smetnja za normalnu proizvodnu aktivnost, sutra bi mogle biti povezane s proizvodnjom. “Idealni” kapitalizam bi mogao da toleriše samoupravljanje uslovima proizvodnje: sve dok preduzeće pravi normalan profit, organizacija rada se može prepustiti i radnicima.
Kapitalizam je već započeo s nekim konkretnim eksperimentima u tom pravcu, posebno u Italiji, SAD i Švedskoj (Volvo). (8) U Francuskoj, PSU, CFDT i levo krilo Socijalističke partije mogu se posmatrati kao levičarske “liberalne” organizacije koje izražavaju ovu tendenciju kapitalizma. Ti pokreti se do sada nisu mogli nazvati ni isključivo reformističkim, niti antikapitalističkim. Treba primetiti da je taj “moderni reformizam” često bio okrenut protiv sindikata. I dalje je teško opisati njegove posledice na kapitalističku proizvodnju. Sve što smo do sada mogli da vidimo je da te borbe privlače grupe radnika koje osećaju potrebu da deluju izvan tradicionalnih sindikalističkih ograničenja.
Iako se zaustavljanje proizvodnje, kao pokret, može opisati kao što smo upravo učinili, sabotaža je nešto drugo. Postoje dve vrste sabotaže: (a) sabotaža koja uništava proizvode rada ili mašine i (b) sabotaža koja delimično oštećuje proizvode, tako da se oni više ne mogu koristiti. Sabotaža, u svom današnjem obliku, više se ne može staviti pod kontrolu sindikata, niti apsorbovati u proizvodnju. Ali, kapital može da je spreči poboljšavajući i menjajući sistem nadzora. To je razlog zašto sabotaža ne može da postane oblik borbe protiv kapitala. S druge strane, sabotaža je refleks pojedinca: on mu se prepušta kao nekoj strasti. Iako pojedinac mora da prodaje svoju radnu snagu, on postaje “lud”, to jest, iracionalan u poređenju s onim što je “racionalno” (prodaja radne snage i odgovarajuće obavljanje posla). To “ludilo” sastoji se od nepristajanja na odricanje od radne snage, na to da se bude roba. Pojedinac mrzi sebe kao podeljeno biće; on pokušava da kroz uništavanje i nasilje ponovo ujedini svoje biće, koje postoji samo kroz kapital.
Pošto je takvo ponašanje izvan granica svakog ekonomskog planiranja, ono je i izvan granica “razuma”. Novine o tome uporno pišu kao o nečemu “antisocijalnom” i “sumanutom”; (9) opasnost se pokazuje dovoljno velikom da bi društvo pokušalo da je potisne. Hrišćanska ideologija je priznala patnju i društvenu nejednakost radnika; današnja kapitalistička ideologija nameće jednakost u odnosu na najamni rad, ali ne toleriše ništa što je suprotstavljeno najamnom radu. Potreba izolovanog pojedinca da se fizički suprotstavi svojoj praktičnoj transformaciji u biće potpuno potčinjeno kapitalu, pokazuje da ta potčinjenost postaje sve nepodnošljivija. Destruktivno ponašanje je deo pokušaja da se uništi posredovanje najamnog rada kao jedinog oblika društvene zajednice. U ćutanju proletarijata, sabotaža postaje prvi nagoveštaj ljudskog govora.
Obe aktivnosti, zaustavljanje proizvodnje i sabotaža, zahtevaju određeni stepen saglasnosti među ljudima koji rade tamo gde se te aktivnosti odvijaju. To ukazuje na postojanje podzemne mreže odnosa na antikapitalističkoj osnovi, iako se ne pojavljuje nijedna formalna ili zvanična organizacija. Ta mreža je jača ili slabija u zavisnosti od značaja aktivnosti i nestaje sa okončanjem antikapitalističke akcije. Normalno je da se, nezavisno od “subverzivne” praktične (pa tako i teoretske) akcije, grupe okupljene oko takvih subverzivnih zadataka raspadaju. Često se dešava da potreba za iluzijom “društvene zajednice” ima za posledicu aktivnost koja je sekundarno antikapitalistička, a primarno iluzorna. U većini slučajeva takve grupe se na kraju okupljaju oko neke političke osovine. U Francuskoj se takva radnička jezgra okupljaju oko organizacija kao što su “Lutte Ouvriere”, nekih sindikalnih ogranaka CFDT ili maoističkih grupa. To ne znači da neke manjine sa trockističkim, maoističkim ili CFDT idejama uspevaju da steknu uporište među radnicima, već da neke radničke manjine prosto pokušavaju da razbiju svoju izolaciju, što je sasvim normalno. U svim tim slučajevima, raspadanje antikapitalističke mreže i aktivnosti znači kapitalističku reorganizaciju radničke klase kao dela kapitala.
Ukratko, komunistički pokret ne može da postoji odvojeno od svoje praktične aktivnosti. Razgradnja social disorder (?! valjda “društvenog poretka”) komunističkim sadržajem, praćena je razgradnjom celog sistema odnosa koji je taj poredak organizovao. Demokratija, podela borbe na “ekonomsku” i “političku”, stvaranje avangarde sa socijalističkom “svešću”, jesu iluzije prohujalog doba. S nastupanjem novog perioda, te iluzije više neće biti moguće. Razgradnja organizacionih oblika koje je stvorio pokret i koji nestaju sa okončanjem pokreta, ne odražvaju njegovu slabost, već snagu. Vreme lažnih bitaka je prošlo. Jedini pravi sukob je onaj koji vodi ka uništenju kapitalizma.

8. Ovaj deo se odnosi na transformaciju tejlorističkog sistema. Pokretna traka je već delimično nestala u nekim fabrikama.
9. Zato psihijatrija (i njena reforma) postaje značajan element društvene integracije i represije.

E) Aktivnost partija i sindikata u svetlu komunističke perspektive

1) Na tržištu rada, sindikati sve više uspostavljaju monpol nad kupovinom i prodajom radne snage. Kada se i sam ujedini, kapital nameće jedinstvene uslove prodaje radne snage. U modernim uslovima proizvodnje, individualni vlasnik radne snage nije samo prinuđen da je prodaje da bi preživeo, nego mora i da se poveže s drugim vlasnicima radne snage da bi mogao da je prodaje. U zamenu za društveni mir, sindikati su dobili pravo da kontrolišu unajmljivanje radne snage. U modernom društvu, radnici su sve više prinuđeni da stupaju u sindikate, ako žele da prodaju svoju radnu snagu.
Početkom veka, sindikati su bili proizvod okupljanja radnika koji su formirali koalicije za odbranu prosečne prodajne cene svoje robe. Sindikati uopšte nisu bili revolucionarni, kao što je pokazala njihova uloga u Prvom svetskom ratu, kada su direktno i indirektno podržali rat. Sve dok se radnici bore za svoje postojanje kao klase unutar kapitalističkog društva, sindikati neće imati revolucionarnu ulogu. U Nemačkoj, za vreme revolucionarnih previranja 1919-1920, članovi sindikata su prišli organizacijama koje su branile njihova ekonomska prava u opštem kontekstu borbe protiv kapitalizma. (10) U nerevolucionarnom periodu, radnička klasa je samo deo kapitala koji predstavljaju sindikati. Dok su drugi delovi kapitala (industrijski i finansijski kapital) stvarali monopole, radnička klasa je, kao varijabla kapitala, takođe stvarala monopol, čiji su poverenici bili sindikati.
2) Sindikati su se razvili krajem XIX i početkom XX veka kao organizacije za odbranu kvalifikovane radne snage. To je posebno jasno u usponu AFOL u SAD. Sve do Drugog svetskog rata (ili do rađanja CIO 1930-ih u SAD) sindikati su jačali podržavajući relativno privilegovan deo radničke klase. To ne znači da nisu imali nikakav uticaj na najviše eksploatisane slojeve, već da je taj uticaj bio moguć samo ako je bio u skladu sa interesima kvalifikovanijeg sloja. S razvojem moderne i automatizovane industrije, visokokvalifikovane radnike postepeno zamenjuju tehničari. Ti tehničari obavljaju zadatak kontrole i nadzora mase nekvalifikovanih radnika. Zato sindikati, iako gube veliki deo radnika čije kvalifikacije gube na značaju, pokušavaju da regrutuju taj novi sloj tehničara.
3) Sindikati predstavljaju radnu snagu koja je postala kapital. To ih prisiljava da nastupaju kao institucije sposobne da valorizuju kapital. Sindikati moraju da svoj razvojni program povežu sa industrijskim i finansijskim kapitalom, ako žele da zadrže “svoju” radnu snagu pod kontrolom. Predstavnici varijabilnog kapitala, kapitala u obliku radne snage, moraju da se pre ili kasnije povežu sa predstavnicima onih delova kapitala koji su sada na vlasti. Vladajuće koalicije sastavljene od liberalne buržoazije, tehnokorata, levičarskih političkih grupa i sindikata pojavljuju se kao nužnost u razvoju kapitalizma. Sam kapital zahteva snažne sindikate, sposobne da predlažu ekonomske mere za valorizaciju varijabilnog kapitala. Sindikati nisu “izdajice”, u smislu da su izdali program radničke klase: oni su potpuno dosledni sebi i radničkoj klasi kada ova prihvata svoju kapitalističku prirodu.
4) To je način na koji vidimo odnos između radničke klase i sindikata. Kada proces raskidanja s kapitalizmom započne, sindikati se odmah vide i tretiraju kao ono što zaista jesu; ali, čim se taj proces prekine, radničkoj klasi ne ostaje ništa drugo nego da je reorganizuje kapital, rečju, sindikati. Moglo bi se reći da radnička klasa nema nikakve “sindikalističke” iluzije. Postoje samo kapitalističke, tačnije, “sindikalističke” organizacije radničke klase.
5) Razvoj postojećih odnosa između sindikata i gazdi u Italiji ilustruje prethodno rečeno. Razvoj italijanskih sindikata treba pažljivo istražiti. Normalno je da su u relativno zaostalim oblastima (sa ekonomskog stanovišta), kao što su Francuska i Italija (u poređenju sa SAD), posledice ekonomske modernizacije praćene najmodernijim tendencijama kapitala. Ono što se dešava u Italiji po mnogo čemu ukazuje na ono što sazreva u drugim zemljama.
Situacija u Italiji nam pomaže da shvatimo onu u Francuskoj. U Francuskoj, CGT i PCF pružaju reakcionaran otpor radničkim borbama, dok su u Italiji CGIL i PCI bili u stanju da se prilagode novoj situaciji. To je jedna od razlika između francuskog i italijanskog “Maja”. U Francuskoj, Maj 1968. se desio iznenada i lako ga je pogrešno shvatiti. U Italiji, situacija se razvijala sporije, da bi na kraju otkrila svoje tendencije.
Prva faza je trajala od 1968. do zime 1971. Glavni element bile su radničke borbe nezavisne od uticaja sindikata i političkih organizacija. U Francuskoj su nastali radnički akcioni komiteti, uz jednu suštinsku razliku: oni su bili brzo potisnuti iz fabrika delovanjem snažnih sindikata, što ih je u praksi primoralo da izgube sve iluzije o granicama fabrike. Sve dok im opšta situacija ne bi dozvolila da idu dalje, oni su nestajali. S druge strane, u Italiji, radnički komiteti su u početku bili u stanju da se organizuju unutar fabrika. Ni sindikati, ni gazde nisu mogli da im se suprotstave. Osnovani su brojni fabrički komiteti, izolovani jedni od drugih, koji su počeli da razmatraju pitanja kao što su brzina pokretne trake i organizacija sabotaže.
To je zapravo bio otuđeni oblik kritike najamnog rada. Tokom celog italijanskog pokreta, aktivnost ekstremnih levičarskih grupa (gošista) bila je posebno upadljiva. Njihova celokupna aktivnost se sastojala od ograničavanja pokreta na njegove formalne aspekte, bez otkrivanja njegovog stvarnog sadržaja. One su pothranjivale iluziju da je “autonomija” radničkih organizacija sama po sebi dovoljno revolucionarna da bi bila podržana i održavana. One su glorifikovale sve formalne aspekte. Ali, pošto nisu komunističke, nisu bile u stanju da izraze ideju po kojoj iza borbe protiv ritma pokretne trake i radnih uslova stoji borba protiv najamnog rada.
Sama radnička borba nije naišla na otpor. I to je ono što ju je zapravo razoružalo. Nije joj ostalo ništa drugo nego da prihvati uslove kapitalističkog društva. Sa svoje strane, sindikati su promenili svoju strukturu da bi povratili kontrolu nad radničkim pokretom. Kao što je to rekao Terntin, jedan od lidera CGIL, oni su odlučili da organizuju “sveobuhvatnu transformaciju sindikata i novi oblik demokratije među članstvom”. Oni su preoblikovali fabričke organizacije po obrascu “autonomnih” komiteta koji su se pojavili u skorašnjim borbama. Sposobnost sindikata da kontrolišu industrijske sukobe preporučila ih je kao jedinu snagu koja radnike može da vrati na posao. Bilo je pregovora u nekim velikim koncernima, kao što je Fiat. Ishod tih pregovora bilo je pravo sindikata da utiče na organizaciju posla (vreme i dimanika, radne kvote, itd.). Uprava Fiata sada oduzima dug sindikata od radničkih plata, kao što se već desilo u Belgiji. U isto vreme, čine se ozbiljni napori da se postigne sporazum o spajanju najvećih sindikata: UIL (socijalisti), CISL (demohrišćani) i CGLI (komunisti).
NAPOMENA: Primer Italije jasno pokazuje tendenciju sindikata da postane monopol koji raspravlja o uslovima proizvodnje viška vrednosti s drugim delovima kapitala. Sledi nekoliko citata iz izlaganja Petrilija, presednika državne IRI (Državna holding kompanija) i Trentina:
Trentin: “… Oplemenjivanje posla i veći stepen autonomije radničkih grupa u odlučivanju (u svakoj fabrici) već su mogući… Čak i kada, zbog nesupeha sindikata, radnički protesti vode ka iracionalnim i iluzornim zahtevima, radnici izražavaju svoje odbijanje da rade bez razmišljanja, bez prava na odlučivanje; oni izražavaju svoju želju za vlašću.”
Petrili: “Po mom mišljenju, jasno je da sistem pokretnih traka podrazumeva stvarno traćenje ljudskih kapaciteta i da kod radnika proizvodi razumljivo osećanje frustracije. Društvene tenzije koje zbog toga nastaju treba realistički shvatiti kao strukturalne, a ne kao prolazne činjenice… Veće učešće radnika u razvijanju proizvodnih ciljeva postavlja niz pitanja, koja nemaju toliko veze sa organizacijom rada, koliko sa utvrđivanjem odnosa moći u okviru preduzeća.”
Programi su identični, a namere iste: povećanje proizvodnje. Jedini preostali problem je podela vlasti, koji leži u korenu političkih kriza u mnogim industrijskim zemljama. Moguće je da će kraj političke krize biti praćen rađanjem “radničke vlasti”, kao vlasti nad najamnim radom, u raznim oblicima: samoupravljanje, “narodne” koalicije, osnivanje socijalističko-komunističkih partija, formiranje levičarskih vlada s desničarskim programima i desničarskih vlada s levičarskim programima.

10. Kao što su Pokret predstavnika pogona (Shop Stewards’ Movement), Francuski revolucionarni sindikalni komitet i Generalna radnička asocijacija nemačke (AAUD).

3. Lenjinizam i ultralevica

UVOD
Sledeći tekst je izmenjena verzija mimeografskog teksta male grupe francuskih revolucionara, koja je prošla kroz uticaj ultralevičarskog pokreta i sada smatra neophodnim da razmotri osnovne teze ultralevice. Originalni francuski tekst je bio priložen za nacionalnu konvenciju u organizaciji francuske grupe ICO (Informations Correspodance Ouvrieres), održanu u Parizu juna 1969. Deo posvećen analizi dinamike kapitalizma napisan je kasnije. Odlučili smo da prevedemo drugi deo našeg teksta na engleski jezik da bismo čitaocima sa engleskog govornog područja pružili ideju o našem radu i problemima.
Naša kritika ultralevice biće usredsređena na dve blisko povezane tačke: na problem “organizacije” i na sadržaj socijalizma. Naša kritika mora biti istorijska: nije nam namera da jednim idejama suprotstavljamo druge, već da shvatimo istorijsku pozadinu teorija koje istražujemo. Ta procedura je utoliko opravdanija što se teorije stalno odnose na konačnu prošlost i na druge teorije koje je proizveo neki konačni period u istoriji radničkog pokreta.
Šta je ultralevica? Ona je u isto vreme proizvod i aspekt revolucionarnog pokreta koji je usledio posle Prvog svetskog rata i uzdrmao kapitalističku Evropu, ne uspevši da je uništi, u periodu od 1917-1921 ili do 1923. Ultralevičarske ideje imaju koren u tom pokretu iz 1920-ih, koji je bio izraz borbe hiljada revolucionarnih radnika Evrope. Taj pokret je ostao manjina u Komunističkoj internacionali i suprotstavljao se glavnoj liniji međunarodnog komunističkog pokreta. Sam pojam sugeriše karakter ultralevice. Postoje desnica (socijalpatriote, Noske), centar (Kaucki), levica (Lenjin i Komunistička internacionala) i ultralevica. Ultralevica je primarno opozicija: opozicija unutar i protiv Komunističke partije Nemačke (KPD), unutar i protiv Komunističke internacionale. Ona nastupa kao kritika ideja koje su preovlađivale u komunističkom pokretu, to jest, kao kritika lenjinizma.
Ultralevica je bila daleko od toga da bude monolitan pokret. Šta više, njene različite komponente menjale su njene koncepte. Na primer, Gorterovo otvoreno pismo Lenjinu izražava teoriju partije koju ultralevica više ne prihvata. U dve glavne tačke (“organizacija” i sadržaj socijalizma) razmotrićemo samo ideje koje je ultralevica zadržala kroz ceo svoj razvoj. Francuska grupa ICO jedan je od najboljih primera današnje ultralevičarske grupe.
A) Problem organizacije
B) Sadržaj socijalizma
C) Zakon vrednosti
D) Kontradikcije radnog vremena
E) Istorijsko ograničenje ultralevice
A) Problem organizacije

Ultralevičarske ideje su proizvod praktičnog iskustva (uglavnom radničkih borbi u Nemačkoj) i teoretske kritike (kritike lenjinizma). Glavni revolucionarni problem za Lenjina je bio stvaranje “rukovodstva” sposobnog da radnike povede u pobedu. Kada su ultralevičari pokušali da teoretski objasne uspon fabričkih organizacija u Nemačkoj, rekli su da radničkoj klasi nije potrebna partija da bi bila revolucionarna. Revoluciju će izvesti mase radnika organizovanih u radničke savete, a ne proletarijat “predvođen” profesionalnim revolucionarima. Komunistička radnička partija Nemačke (KAPD), čiju je aktivnost teoretski izrazio Gorter u svom “Odgovoru Lenjinu”, videla je sebe kao avangardu čiji je zadatak bio da prosvetli mase, a ne da ih predvodi, kao što je to bilo u Lenjinovoj teoriji. Mnogi ultralevičari su odbacili čak i taj koncept, suprostavljajući se dvostrukom postojanju fabričkih organizacija i partije: revolucionari ne smeju da se organizuju u telo odvojeno od masa. Godine 1920, ta rasprava je dovela do stvaranja AAUD-E (Generalni radnička unija Nemačke – Jeidnstvena organizacija), koja je došla u sukob sa AAUD (Generalna radnička unija Nemačke) pod kontrolom KAPD (Komunistička radnička partija Nemačke). Većina ultralevičarskih grupa je usvojila isti stav kao AAUD-E. U Francuskoj, ICO predstavlja aktivnost zasnovanu na istom principu: svaka revolucionarna organizacija koja postoji uporedo sa organima koje su stvorili sami radnici i pokušava da razvije sveobuhvatnu teoriju i političku liniju, na kraju će uvek pokušati da predvodi radnike. Zato revolucionari ne smeju da se organizuju izvan organa koje su “spontano” stvorili radnici: oni samo razmenjuju i cirkulišu informacije i uspostavljaju kontakt s drugim revolucionarima; oni nikada ne pokušavaju da definišu neku opštu teoriju ili strategiju.
Da bi se taj stav razumeo, treba se vratiti na lenjinizam. Lenjinistička teorija partije počiva na razlici koja se može pronaći kod svih velikih socijalističkih mislilaca tog perioda: “radnički pokret” i “socijalizam” (revolucionarne ideje, doktrina, naučni socijalizam, marksizam, itd. – to se moglo nazvati raznim imenima) jesu dve suštinski različite i odvojene stvari. S jedne strane, postoje radnici i njihove svakodnevne borbe; s druge strane, tu su revolucionari. Lenjin se nadovezuje s tvrdnjom da se revolucionarne ideje moraju “uvesti” u radničku klasu. Radnički pokret i revolucionarni pokret su odvojeni jedan od drugog; oni moraju biti ujedinjeni kroz rukovodstvo revolucionara nad radnicima. Zato revolucionari moraju da se organizuju i utiču na radničku klasu “spolja”. Izgledalo je da Lenjinova analiza, koja je revolucionare smeštala izvan radničkog pokreta, počiva na činjenicama: izgledalo je da revolucionari žive u potpuno drugačijem svetu od radnika. Ipak, Lenjin u tome ne vidi iluziju. Marksova analiza i njegov naučni socijalizam u celini, nisu proizvod “burožaskih intelektualaca”, već klasne borbe na svim nivoima u uslovima kapitalizma. “Socijalizam” je izraz klasne borbe proletarijata. Njega su razvili “buržoaski intelektualci” (i visoko obrazovani radnici: J. Dietzgen) zato što su samo revolucionari koji su dolazili iz buržoazije bili u stanju da ga razviju; ali, on je bio proizvod klasne borbe.
Revolucionarni pokret, dinamika koja vodi ka komunizmu, jeste posledica kapitalizma. Razmotrimo Marksov koncept partije. Reč partija se često javlja u Marksovim spisima. Treba da napravimo razliku između Marksovog principjelnog stava po tom pitanju i njegove analize mnogih aspekata radničkog pokreta njegovog vremena. Mnoge od tih analiza bile su pogrešne (na primer, njegovo viđenje budućnosti sindikalizma). Osim toga, nemoguće je pronaći tekst u kojem je Marks sumirao svoje ideje o partiji, osim određenog broja raštrkanih zapažanja i komentara. Ipak, verujemo da se iz svih tih tekstova može izvući neki opšti stav. Sâmo kapitalističko društvo proizvodi komunističku partiju, koja je samo organizacija objektivnog pokreta (to podrazumeva da je koncept “socijalističke svesti” kod Kauckog i Lenjina, koja se mora “doneti” radničkoj klasi, lišen svakog smisla) i koja društvo gura ka komunizmu (uskoro ćemo razmotriti šta je to komunizam ili makar šta nije). Borba proletarijata se razvija u različitim oblicima. Lenjin je video samo reformistički proletarijat i rekao da nešto mora biti učinjeno (mora se uvesti “socijalistička” svest) da bi se on pretvorio u revolucionarni proletarijat. Tako je Lenjin pokazao potpuno nerazumevanje klasne borbe. U nerevolucionarnom periodu proletarijat ne može da promeni kapitalističke proizvodne odnose. On zato pokušava da promeni kapitalističke distributivne odnose kroz zahtev za većim nadnicama. Naravno, radnici “ne znaju” da tražeći veće nadnice menjaju distributivne odnose. Ipak, oni “nesvesno” pokušavaju da utiču na kapitalistički sistem. Kauci i Lenjin ne vide proces, revolucionarni pokret koji je stvorio kapitalizam; oni vide samo jedan njegov aspekt. Teorija klasne svesti Kauckog i Lenjina prekida taj proces i uzima u obzir samo jedan njegov prolazni aspekt: po njima, proletarijat “oslonjen samo na svoje resurse” može biti samo reformistički, dok revolucionari ostaju izvan radničkog pokreta. Ali, činjenica je da revolucionari i njihove ideje i teorije nastaju u radničkim borbama.
U nerevolucionarnom periodu, revolucionarni radnici, izolovani u svojim fabrikama, čine sve što mogu da bi razotkrili pravu prirodu kapitalizma i institucija koje ga podržavaju (sindikata, “radničkih” partija). U tome obično imaju malo uspeha, što je sasvim normalno. I tu su revolucionari (radnici i ne-radnici), koji čitaju i pišu, trudeći se da izlože kritiku sistema u celini. U tome obično imaju malo uspeha, što je takođe sasvim normalno. Tu podelu je proizveo kapitalizam: jedna od karakteristika kapitalističkog društva je ta podela na manuelni i intelektualni rad. Ta podela postoji u svim sferama društva; ona postoji i u revolucionarnom pokretu. Bilo bi idealistički očekivati da revolucionarni pokret bude “čist”, kao da nije proizvod našeg društva. Revolucionarni pokret u uslovima kapitalizma, to jest, komunizam, nužno nosi žig kapitalizma.
Samo potpuni uspeh revolucije može da uništi tu podelu. Do tada, moramo se boriti protiv nje; ona obeležava naš pokret, kao što obeležava ostatak društva. Mnogi revolucionari neminovno nisu mnogo naklonjeni čitanju i zainteresovani za teoriju. To je činjenica, prolazna činejnica. Ali, “revolucionarni radnici” i “revolucionarni teoretičari” su dva aspekta istog procesa. Pogrešno je tvrditi da “teoretičari” treba da vode “radnike”. Ali, isto tako je pogrešno tvrditi, kao što tvrdi ICO, da je kolektivno organizovana teorija opasna, zato što će voditi ka uspostavljanju rukovodstva nad radnicima. ICO prosto zauzima stav simetričan Lenjinovom. Revolucionarni proces je organski proces; iako njegove komponente mogu biti neko vreme odvojene jedne od drugih, pojava svake revolucionarne situacije (ili čak pseudorevolucionarne) pokazuje duboko jedinstvo različitih elemenata revolucionarnog pokreta.
Šta se događalo maja 1968, u radničko-studentskim akcionim komitetima, u centru Censier u Parizu? Neki (ultralevičarski) komunisti, koji su pre tih događaja uglavnom bili posvećeni teoriji, radili su sa manjinom revolucionarnih radnika. Pre maja 1968 (i od tada) oni su bili odvojeni od radnika isto koliko je svaki radnik odvojen od ostalih radnika u “normalnom”, nerevolucionarnom stanju kapitalističkog društva. Marks nije bio odvojen od radnika dok je pisao Kapital, niti dok je radio u Komunističkoj ligi ili Internacionali. Dok je radio u tim organizacijama on nije osećao ni potrebu (kao Lenjin), niti strah (kao ICO) od toga da postane vođa radnika.
Smatramo da Marksovo shvatanje partije ima barem jednu vrlinu. Marksovo shvatanje partije kao istorijskog proizvoda kapitalističkog društva, koji poprima razne oblike u zavisnosti od stadijuma i razvoja tog društva, pomaže nam da prevaziđemo dilemu: potreba za partijom/ strah od partije. Komunistička partija je spontana (to jest, potpuno određena društvenom evolucijom) organizacija revolucionarnog pokreta koji je stvorio kapitalizam. Partija je spontani potomak, rođen iz istorijskog tla modernog društva. I volja za “stvaranjem” partije i strah od nje su iluzije. Nju nije potrebno ni stvarati, niti ne stvarati: ona je samo istorijski proizvod. Zato revolucionari nemaju ni potrebu, niti strah od toga da je stvaraju.
Lenjin je imao jednu teoriju partije. Marks je imao drugu, potpuno drugačiju od Lenjinove. Lenjinova teorija je bila jedan od elemenata poraza ruske revolucije. Ultralevičari su odbijali sve teorije partije kao opasne i kontrarevolucionarne. Ipak, Lenjinova teorija partije nije bila u korenu poraza ruske revolucije. Lenjinova teorija je samo odnela prevagu, zato što ruska revolcija nije uspela iz mnogo drugih razloga (najviše zbog izostanka revolucije na Zapadu). Ne smeju se odbaciti sve teorije partije zato što je jedna od njih (Lenjinova) bila instrument kontrarevolucije. Na žalost, ultralevičari samo usvajaju stav koji je potpuna suprotnost Lenjinovom. Lenjin je želeo da izgradi partiju; ultralevičatri odbijaju da izgrade bilo kakvu. Ultralevičari tako daju drugačiji odgovor na isto lažno pitanje: za ili protiv izgradnje partije. Ultralevičari ostaju na istom terenu kao i Lenjin. Nasuprot njima, mi ne želimo da samo izokrenemo Lenjinovo stanovište; mi sve to odbacujemo.
Moderne lenjinističke grupe (na primer, trockisti) pokušavaju da organizuju radnike. Moderne ultralevičarske grupe (na primer, ICO) samo cirkulišu informacije, ne pokušavajući da usvoje kolektivni stav o nekom problemu. Nasuprot tome, mi verujemo u nužnost formulisanja teoretske kritike postojećeg društva. Takva kritika podrazumeva kolektivni rad. Smatramo i da svaka stalna grupa revolucionarnih radnika mora da pronađe teoretsku osnovu za svoje delovanje. Teoretsko razjašnjavanje je element i neophodni uslov praktičnog jedinstva.

B) Sadržaj socijalizma

Ruska revolucija je umrla zato što je u Rusiji razvila kapitalizam. Razvijanje efikasnog menadžerskog tela postalo je njen moto. Ultralevičari su brzo shvatili da birokratsko upravljanje ne može značiti socijalizam i zagovarali su radničko upravljanje. Bila je razvijena sveobuhvatna ultralevičarska teorija, s radničkim savetima u svom centru: saveti deluju kao borbeni organi radnika u uslovima kapitalizma i kao instrumenti radničke uprave u socijalizmu. Na taj način, u ultralevičarskoj teoriji saveti imaju istu centralnu ulogu kao i partija u lenjinističkoj teoriji.
Teorija radničkog upravljanja analizira kapitalizam na nivou uprave. Ali, da li je kapitalizam pre svega oblik upravljanja? Revolucionarna teorija, koja je započela s Marksom, ne stavlja naglasak na pitanje: ko upravlja kapitalom? Naprotiv: Marks je i kapitaliste i radnike opisao kao puke funkcije kapitala: “Kapitalista, kao takav, je samo funkcija kapitala, a radnik funkcija radne snage.” (1) Ruski lideri ne “rukovode” ekonomijom; oni su rukovođeni njome, a ruska ekonomija podleže objektivnim zakonima kapitalističke akumulacije. Drugim rečima, menadžer je u službi konačnih i prisilnih proizvodnih odnosa. Kapitalizam nije oblik UPRAVLJANJA, već oblik PROIZVODNJE zasnovan na datim PROIZVODNIM ODNOSIMA. Revolucija treba da cilja na te odnose; pokušaćemo da ih ukratko analiziramo. Revolucionarna analiza kapitalizma naglašava ulogu kapitala, čijim se objektivnim zakonima ekonomski “menadžeri” samo pokoravaju, kako u Rusiji, tako i u Americi.

1. Teorija o višku vrednosti, Deo I.

C) Zakon vrednosti

Kapitalizam počiva na razmeni: on se prvo nameće kao “ogromna akumulacija roba”. (2) Ali, iako ne bi mogao da postoji bez razmene, kapitalizam nije samo proizvodnja roba; on raste i razvija se tako što se bori čak i protiv proste robne proizvodnje. (3) Kapitalizam je suštuinski zasnovan na posebnoj vrsti razmene, na razmeni između živog i uskladištenog rada. Razlika između Marksa i klasičnih ekonomista leži pre svega u njegovoj kreaciji koncepta radne snage: taj koncept otkriva tajnu viška vrednosti, pošto pravi razliku između neophodnog rada i viška rada.
Kako se vrednosti suprotstavljaju jedna drugoj? Kojim mehanizmom možemo da utvrdimo da količina y od A ima istu vrednost kao količina y od B? Marks ne pokušava da objasni odnos xA = yB kroz konkretnu prirodu A i B, u smislu njihovih kvaliteta, već kroz odnos kvantiteta: A i B se mogu razmenjivati samo u proporciji xA = yB zato što oboje sadrže određeni kvantitet “nečeg zajedničkog”. (4) Ako izuzmemo konkretnu i korisnu prirodu A i B, oni zadržavaju nešto zajedničko: oboje su “proizvodi rada”. (5) A i B se razmenjuju u proporciji određenoj količinom rada kristalizovanog u svakom od njih. Količina rada se meri njegovim trajanjem. Koncept društveno neophodnog radnog vremena, razvijen u daljoj u analizi, je apstrakcija: nemoguće je izračunati koliko iznosi jedan sat društveno neophodnog rada u datom društvu. Ali, razlika između apstraktnog i konkretnog rada omogućila je Marksu da shvati mehanizam razmene i da analizira posebnu formu razmene: sistem najamnog rada.
“Najbolja mesta u mojoj knjizi su: 1) dvostruki karakter rada, u zavisnosti od toga da li je izražen kao upotrebna ili razmenska vrednost. (Svo razumevanje činjenica zavisi od toga.) To je naglašeno odmah, u prvom poglavlju.” (6)
Kupovina i prodaja svih roba, uključujući i radnu snagu, pokorava se onome što Marks zove zakon vrednosti. Taj zakon u prvih mah izgleda prosto: robe se razmenjuju u skladu s njihovom vrednošću, koja je određena radnim vremenom neophodnim za njegovu proizvodnju u datom društvu. Ali, u trećem tomu Kapitala Marks kaže:
“Razmena roba po njihovoj vrednosti ili približno njihovoj vrednosti, zahteva mnogo niži stadijum nego njihova razmena po ceni proizvodnje, koja zahteva konačni nivo kapitalističkog razvoja.” (7)
Zakon vrednosti je zapravo analiziran i kao uzrok i kao posledica duge i kontradiktorne evolucije, koju ćemo ovde pokušati da sumiramo.
U primitivnom društvu, razmena se pojavljuje tek kada stepen produktivnosti omogući ljudima da proizvedu više nego što im je potrebno za zadovoljavanje njihovih potreba. Pojavljuje se podela rada, kao i novac, koji “služi kao univerzalna mera vrednosti”: (8) razmenska vrednost tako poprima neku vrstu autonomije, oličene u posedniku novca i u trgovcu, koji za život zarađuje cirkulišući novac, a zapravo živi od viška rada produktivnih radnih ljudi. Novac podrazumeva cenu: cena je novčani izraz vrednosti, iako se ne podudara s vrednošću. Odnos ponude i potražnje utiče na tri nivoa: postoji konkurencija 1) između prodavaca, 2) između kupaca i 3) između prodavaca i kupaca. Odnos ponude i potražnje izaziva ili pad cene ispod ili njen rast iznad vrednosti robe. Ali, u datom vremenskom periodu i u granicama tih oscilacija, vrednost robe nije određena konkurencijom, već cenom proizvodnje. Vrednost robe je određena društveno neophodnim radnim vremenom, a njena cena odnosom ponude i potražnje. Zakon vrednosti “nije ništa drugo nego ono što, u periodima tržišnih fluktuacija, nužno usklađuje cenu robe s cenom proizvodnje”. (9)
Do sada smo razmatrali samo slučaj proste robne proizvodnje. Kapitalizam je razvio zakon vrednosti i učinio odnos cene i vrednosti izuzetno složenim. Primitivna kapitalistička akumulacija počiva na:
1) transformaciji radne snage u robu, što podrazumeva da se radna snaga slobodno pojavljuje na tržištu kao poseban element radnog procesa;
2) na akumulaciji velike količine kapitala koja se investira u industriju.
Veliku sume sakupljene za vreme merkantilnog sistema, od XV do XVII veka, bile su korišćene u tu svrhu. U potpuno drugačijoj situaciji, jedan od ciljeva uništenja kulaka za vreme Nove ekonomske politike u Rusiji, započete 1928, bila je da se državi omogući da prigrabi značajnu zalihu vrednosti, koju bi onda investirala u industriju. U oba slučaja, razvoj komercijalnog kapitala bio je korak koji je prethodio velikoj industrijskoj ekspanziji. Proizveden kroz razvoj razmene, sam kapital širi razmenu preko cele planete i tako modifikuje, ne zakon vrednosti, već način na koji se manifestuje: oblik vrednosti je transformisan da bi održao i potpuno razvio sadržaj zakona. Razlika između cene i vrednosti postojala je i pre kapitalizma, ali ona se u kapitalizmu modifikuje. Znamo da cena oscilira oko vrednosti, u skladu sa fluktuacijom ponude i potražnje. Ali, kapitalističko društvo stvara dinamično kretanje u odnosu cene i vrednosti.
“Šta će biti posledica rasta cene robe? Masa kapitala će biti prebačena u tu cvetajuću granu industrije i taj upliv kapitala u domen favorizovane industrije će se nastaviti sve dok ona donosi uobičajen profit ili, verovatnije, sve dok cena njenih proizvoda, usled prekomerne proizvodnje, ne padne ispod cene proizvodnje.” (10)
Marks je ovaj problem analizirao mnogo sistematičnije u trećem tomu Kapitala:
“Usled različitog organskog sastava kapitala investiranih u različite linije proizvodnje i, samim tim, usled činjenice da – u zavisnosti od različitog procenta varijabilnog dela u ukupnom kapitalu date magnitude – kapitali jednake magnitude pokreću veoma različtite količine rada, oni takođe prisvajaju i veoma različtite količine viška rada ili proizvode vrlo različite količine viška vrednosti. U skladu s tim, preovlađujuća profitna stopa u različitim granama proizvodnje se prvobitno veoma razlikuje. Te različite profitne stope se konkurencijom ujednačuju na jednu opštu profitnu stopu, koja predstavlja prosek svih različitih profitnih stopa. Profit koji nastaje u skladu s tom opštom profitnom stopom za bilo koji kapital date magnitude, bez obzira na njegov organski sastav, zove se prosečni profit. Cena robe, koja je jednaka zbiru njene proizvodne cene i udela godišnjeg prosečnog profita na osnovu ukupnog kapitala investiranog (a ne prosto potrošenog) u njenu proizvodnju, koja se odvija u skladu sa uslovima obrta, naziva se cena proizvodnje.” (11)
To je proces ujednačavanja profitne stope: razvoj razmene stvorio je tržišnu cenu, koja oscilira sa fluktuacijama konkurencije u granicama koje smo opisali. Kretanje tržišnih cena naizgled potire zakon vrednosti. Ali, cirkulacija kapitala, njegova neprekidna potraga za granama u kojima je proizvodna cena najniža moguća, teži da ujednači sve profitne stope. Kapitalizam teži stvaranju onoga što je Marks nazvao “kapitalističkim komunizmom”, (12) u kojem se celokupan višak vrednosti redistribuira. Proizvodna cena je nastala kao neka vrsta proseka u oscilacijama tržišnih cena svake robe.
“Tako ujednačena cena, koja društveni višak vrednosti ravnomerno raspodeljuje između pojedinačnih kapitalista, u skladu s njihovom veličinom, jeste proizvodna cena roba, centar oko kojeg se kreću oscilacije tržišnih cena.” (13)
Kao i tržišna cena, cena proizvodnje izgleda kao nova negacija zakona vrednosti, pošto cenu robe čini zbir njene proizvodne cene i prosečnog profita:
“Zato se može steći utisak da je teorija vrednosti nespojiva sa stvarnim procesom, nespojiva sa stvarnim fenomenom proizvodnje…” (14)
Ipak, na društvo moramo gledati kao na celinu i imati u vidu ceo proces kapitalističke proizvodnje.
“Kapital investiran u neke sfere proizvodnje ima srednji ili prosečan sastav, to jest, on ima isti ili skoro isti sastav kao prosečni društveni kapital.” (15)
U drugim sektorima on se ne sukobljava sa vrednošću; tu se javlja fenomen “kompenzacije”.
“Pretpostavka da se robe iz raznih sfera proizvodnje prodaju po svojoj vrednosti prosto podrazumeva, naravno, da je njihova vrednost centar gravitacije oko kojeg fluktuiraju njihove cene i da njihovi stalni usponi i padovi teže da se ujednače. Postoji i tržišna vrednost… koju treba razlikovati od pojedinačne vrednosti određene robe proizvedene od različitih proizvođača. Pojedinačna vrednost nekih od tih roba biće ispod njihove tržišne vrednosti (to jest, za njihovu proizvodnju je potrebno manje radnog vremena nego što je to izraženo u tržišnoj vrednosti), dok će vrednost nekih drugih roba biti iznad tržišne vrednosti.” (16)
Prednost Marksove analize je u tome što pokušava da ukaže na direktnu vezu između odnosa ponuda-potražnja i pitanja radnog vremena (kao što je uradio i pravljenjem razlike između vrednosti i cene).
“Da bi se neka roba prodala po tržišnoj vrenosti, to jest, proporcionalno neophodnom društvenom radu sadržanom u njoj, ukupna količina društvenog rada iskorišćenog za proizvodnju ukupne mase te robe mora odgovarati količini društvene potrebe za njom, to jest, stvarnoj društvenoj potrebi. Konkurencija, fluktuacije tržišnih cena koja odgovara fluktuacijama potražnje i ponude, stalno teži da na taj nivo smanji ukupnu količinu rada uloženog u svaku vrstu robe.” (17)
Nema kontradikcije između vrednosti s jedne i zbira cene proizvodnje i prosečnog profita s druge strane. Operacija koju izvodi kapitalizam, pretvarajući višak vrednosti u profit, uspostavlja proporciju vrednosti robe, koja se sastoji iz cene proizvodnje i dela koji predstavlja prosečni profit. Prosečni profit, iako deluje kao nešto “spoljašnje”, (18) samo je proizvod ukupnog društveno investiranog kapitala.
“Sa stanovišta ukupnog društvenog kapitala, jasno da je vrednost društveno proizvedene robe (ili izražne u novcu, njene cene) = vrednosti stabilnog kapitala + vrednost varijabilnog kapitala + višak vrednosti.” (19)
“Jasno je da prosečni profit ne može biti ništa drugo do ukupna masa viška vrednosti dodeljena različitim količinama kapitala, proporcionalno njihovoj magnitudi u različitim sferama proizvodnje.” (20)
Na osnovu te dvostruke negacije zakona vrednosti, kroz tržišnu cenu i cenu proizvodnje, kapitalizam samo pojačava i proširuje dominion zakona vrednosti. Vrednost sada poprima “modifikovan” oblik: ali, transformacija vrednosti u cenu proizvodnje i stvaranje tržišne vrednosti, drugačije od pojedinačne vrednosti, ostvaruje taj zakon tako što ga čini opštim.
“Robe ­ posmatrane kao masa i na društvenom nivou,­ prodaju se po njihovoj vrednosti.” (21)
Marks sumira proces kojim se zakon vrednosti nameće kroz svoju dvostruku negaciju:
“Ono što konkurencija postiže, prvo samo u jednoj sferi, jesu jedna tržišna vrednost i tržišna cena izvučene iz različitih pojedinačnih vrednosti roba. A konkurencija kapitala u različitim sferama je ta koja prvo izvodi proizvodnu cenu, ujednačujući profitne stope u različitim sferama. Ovaj drugi proces zahteva viši stepen razvoja kapitalističke proizvodnje od onog prethodnog.” (22)
“… To se uvek razrešava tako što jedna roba dobija premalo viška vrednosti, dok neka druga dobija previše, tako da se odstupanja od viška vrednosti materijalizuju u cenama proizvodnje, koje se međusobno kompenzuju. U uslovima kapitalističke proizvodnje, opšti zakon deluje kao glavna tendencija samo na vrlo složen i približan način, kao nikad utvrđeni prosek neprekidnih fluktuacija.” (23)
Ovi razvojni procesi rasvetljavaju istorijski ciklus razmene, koji se odvijao tokom kapitalizma. “Popularni” marksizam je pretvorio zakon vrednosti u pûki regulativni mehanizam, zanemarujući ono što je Marksovoj studiji bilo zanimljivo: pokušaj otkrivanja dinamike kapitalizma. Samo kretanje zakona vrednosti pravi od radnog vremena jedan od elemenata te dinamike.
“Pokazujem da prosečna cena roba nikada ne može biti jednaka njenoj vrednosti, upravo zato što je vrednost robe određena njenim radnim vremenom.” (24)
Radno vreme u stvari određuje celu društvenu organizaciju proizvodnje i distribucije. Ono reguliše proporcije u kojima se proizvodne snage koriste u određene svrhe, na određenim mestima. Zakon vrednosti se “nameće tako što određuje neophodnu proporciju društvenog rada, ne u opštem smislu koji važi za sva društva, već samo u smislu koji zahteva kapitalističko društvo; drugim rečima, on uspostavlja proporcionalnu distribuciju celokupnog društvenog rada u skladu sa specifičnim potrebama kapitalističke proizvodnje.” (25)
To je jedan od razloga zašto kapital neće biti investiran u neku fabriku u Indiji, iako bi proizvodnja u toj fabrici mogla biti neophodna za opstanak populacije. Kapital uvek ide tamo gde može brzo da se umnoži. Regulacija radnim vremenom primorava kapitalističko društvo da razvija određenu proizvodnju samo tamo gde je radno vreme društveno neophodno za tu proizvodnju najviše jednako prosečnom radnom vremenu.
“Oblik u kojem se ta proporcionalna distribucija uspostavlja, u društvu u kojem se međupovezanost društvenog rada ispoljava kroz privatnu razmenu pojedinačnih proizvoda rada, jeste upravo razmenska vrednost tih proizvoda.” (26)
Takva je logika kapitala: razmenska vrednost određena prosečnim radnim vremenom. Marks se pitao da li je sâmo to kretanje proizvod iracionalnosti kapitalističkog sistema. Mi ćemo se baviti samo jednim aspektom te kontradikcije, istražujući Marksovu analizu radnog vremena.

2. Marx, Capital, Vol. I (Moscow: Progress Publishers, 1965), p. 35.
3. Rosa Luxemburg, The Accumulation of Capital (New York: Monthly Review Press, 1964), Section Three.
4. Capital, Vol. I, str. 37.
5. 1bid., str. 38.
6. Marksovo pismo Engelsu, 24. avust 1867, u Marx and Engels, Selected Correspondence (Moscow: Progress Publishers, 1965), str. 192.
7. Capital, Vol. Ill (Moscow: Progress Publishers, 1966), str. 177.
8. Capital, Vol. I, str. 94.
9. Marx, Wage Labor and Capita1 (u Marx and Engels, Selected Works in Two Volumes, Vol. 1, Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1962, str. 101).
10. 1bid., str. 86.
11. Capital, Vol. III, str. 157-8
12. Marksovo pismo Engelsu, 30. april 1868, u Selected Correspondence, str. 206.
13. Ibid.
14. Capital, Vol. Ill, str. 153.
15. Ibid., str. 173.
16. Ibid., str. 178.
17. lbid., str. 192.
18. 1bid., str. 168.
19. 1bid., str. 166.
20. 1bid., str. 174.
21. Marksovo pismo Engelsu, 30. april 1868, u Selected Correspondence, str. 207.
22. Capital, Vol. III, str. 180.
23. Ibid., str. 161.
24. Marx, Theorien uber den Mehrwert, Werke, Vol. XXVI (Berlin: Dietz Verlag, 1959), str. 28.
25. Paul Mattick, “Value and Socialism”, (Cahiers de l’ISEA, “Serie Etudes de Marxologie,” No. 9, August, 1965, str. 140-172).
26. Marksovo pismo Kugelmannu, 11. juli 1868, u Marx and Engels, Selected Correspondence, str. 209
D) Kontradikcije radnog vremena

Spomenuli smo centralnu ulogu viška rada u proizvodnji viška vrednosti. Marks je naglašavao poreklo, funkciju i ograničenja viška rada.
“… Tek kada se dostigne određeni stepen produkvtinosti – tako da deo proizvodnog vremena bude dovoljan za neposrednu proizvodnju – stiču se uslovi da se sve veći deo tog vremena posveti proizvodnji sredstava za proizvodnju. To podrazumeva da društvo bude u stanju da čeka; da se veliki deo već stvorenog bogatstva može izvući iz neposredne potrošnje i iz proizvodnje za neposrednu potrošnju, da bi se zaposlio onaj deo radne snage koji nije neposredno produktivan (u okviru same materijalne proizvodnje).” (27)
Najamni rad je sredstvo za razvoj proizvodnih snaga.
“Prava ekonomija – ušteda – sastoji se od uštede radnog vremena (miminuma (i minimazicije) proizvodne cene); ali, ta ušteda je identična s razvojem proizvodnih snaga.” (28)
Najamni rad omogućava proizvodnju viška vrednosti kroz prisvajanje viška rada od strane kapitala. U tom smislu, bedni uslovi koji su sudbina radnika, jesu istorijska nužnost. Radnik mora biti prisiljen da obezbedi višak rada. To je način na koji se proizvodne snage razvijaju, ali i uvećavaju udeo viška rada u radnom danu:
“Kapital stvara ‘veliku količinu raspoloživog vremena… (to jest, prostor za puni razvoj proizvodnih snaga pojedinca, ali i onih društvenih).” (29)
Kontradiktorno ili “antitetičko postojanje” (30) viška rada je sasvim očigledno:
– on stvara “bogatstvo nacija”
– on donosi samo bedu radnicima koji ga obezbeđuju.
Ta kontradikcija ima jednu objektivnu osnovu: potrebu za rastom proizvodnih snaga. Ali, kada taj rast dostigne fantastično visok nivo, višak rada postaje toliko važan u odnosu na neophodni rad, da to omogućava promenu odnosa radnika prema višku rada kroz destrukciju te kontradiktorne osnove viška rada. (31)
Kapital “tako, uprkos sebi, radi na stvaranju sredstava društveno raspoloživog vremena, da bi radno vreme, na niovu celog društva, smanjio na zanemarljiv minimum i tako oslobodio vreme svih pojedinaca za njihov sopstveni razvoj.” (32)
U komunizmu, prekoračenje vremena u odnosu na neophodno radno vreme izgubiće karakter viška rada, koji su nametnula istorijska ograničenja proizvodnih snaga u uslovima kapitalizma. Raspoloživo vreme više neće počivati na bedi rada. Neće biti potrebno korisitit bedu za stvaranje bogatstva. Kada razvoj proizvodnih snaga odbaci odnos između neophodnog rada i viška rada, vreme koje prekoračuje količinu rada potrebnog za održavanje egzistencije izgubiće prolazni oblik viška rada.
“Slobodno vreme – koje je u isti mah dokolica i vreme za više aktivnosti – prirodno je izmenilo svog vlasnika u drugačiji subjekt; on zatim stupa u direktnu proizvodnju kao taj izmenjeni subjekt.” (33)
Ekonomija radnog vremena je apsolutna nužnost razvoja čovečanstva. Ona leži u osnovi mogućnosti za postojanje kapitalizma i, na još višem nivou, komunizma. Isto kretanje razvija kapitalizam i čini komunizam u isto vreme neophodnim i mogućim.
Zakon vrednosti i mera prosečnog radnog vremena uključeni su u isti proces. Zakon vrednosti izražava ograničenja kapitalizma i predstavlja neophodan deo. Sve dok proizvodne snage nisu dovoljno razvijene i dok neposredno radno vreme ostaje suštinski faktor proizvodnje, mera prosečnog radnog vremena je apsolutna nužnost. Ali, s razvojem kapitala, posebno fiksnog kapitala, “stvaranje pravog bogatstva počinje da zavisi manje od radnog vrenena i količine uposlenog rada, a više od snage činilaca stavljenih u pokret tokom radnog vremena, čija je ‘moćna efikasnost’ i sama potpuno nesrazmerna direktnom radnom vremenu utrošenom na njihovu proizvodnju, jer više zavisi od opšteg nivoa nauke i tehnološkog progresa ili od primene nauke na proizvodnju.” (34)
Beda proletarijata je bila uslov za veliki rast fiksnog kapitala, u kojem je “fiksirano” naučno i tehničko znaje čovečanstva. Automatizacija, čije posledice počinjemo da sagledavamo, samo je jedan stadijum tog razvoja. Ali, kapital ipak nastavlja da reguliše proizvodnju kroz meru prosečnog radnog vremena.
“Kapital je i sam kontradukcija u kretanju, u smislu da nastoji da svede radno vreme na minimum, dok, s druge strane, nameće radno vreme kao jedinu meru i izvor bogatstva. Odatle opadanje radnog vremena u njegovom nužnom i njegovo uvećanje u nepotrebnom obliku.” (35)
Ono što smo rekli o “kontradiktornom postojanju” viška rada mora se povezati s pitanjem radnog vremena. Dobro poznata kontradikcija između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa ne može se shvatiti ako se ne vidi veza između sledećih opozicija:
a) kontradikcija između funkcije prosečnog radnog vremena, kao regulatora “nedovoljno razvijenih” proizvodnih snaga i rasta proizvodnih snaga, koji teži da uništi nužnost te funkcije.
b) kontradikcija između nužnosti razvoja maksimalnog viška rada radnika, da bi se proizveo što je moguće veći višak vrednosti i samog rasta viška rada, koji omogućava njegovo prevazilaženje.
Kontradiktorni odnos između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa može se shvatiti samo kao radni koncept, kao sinteza nekoliko pitanja na različitim nivoima: pitanja kredita, rente… (36) Kontradikcija radnog vremena i njena dinamika samo su jedan aspekt opozicije između rasta proizvodnih kapaciteta i društvenih odnosa u kapitalizmu.
Marks je pokušao da napravi sintezu tačaka a) i b):
“Čim radno vreme u direktnom obliku prestane da služi kao veliki izvor bogastva, radno vreme prestaje i mora da prestane da služi kao mera; zato i razmenska vrednost (mora da prestane da služi kao mera) upotrebne vrednosti. Višak rada masa prestaje da bude uslov za razvoj opšteg bogastva, kao i ne-rad nekolicine za razvoj opštih sposobnosti ljudskog uma.” (37)
“Ljudsko oslobođenje”, koje su predskazivali svi utopijski mislioci (prošli i sadašnji), postaje moguće:
“U toj tački, proizvodnja zasnovana na razmenskoj vrednosti se urušava… Odatle slobodni razvoj pojedinaca i smanjivanje nužnog radnog vremena, ali ne zato da bi se nametnuo višak rada, već opšte smanjivanje nužnog radnog vremena društva na minimum, što onda odgovara umetničkom, naučnom, itd., razvoju pojedinaca, u vremenu koje postaje slobodno, pomoću sredstava stvorenih za sve njih.” (38) (Napomena za Sinišu, ovaj citat je naveden u skoro nemogućem obliku, vrlo nepovezano; mislim da sam ubo pravo značenje)
Ono što bi se moglo nazvati dijalektikom radnog vremena, zanimljivo je i kao subjekt komunističkog društva i nužni prelaz koji vodi ka njemu. Ako se istraži pitanje radnog vremena i njegove mere, kao što smo mi pokušali, moći će da se shvate Marksove tvrdnje koje bi inače mogle da izgledaju donekle paradoksalne ili čak kontradiktorne.
“Svako dete zna da će nacija koja prestane da radi, ne na godinu dana, nego čak samo na nekoliko nedelja, nestati. Svako dete zna i da mase proizvoda, koje odgovaraju različtim potrebama, zahtevaju različite i kvantitativno određene mase ukupnog društvenog rada. Da ta nužnost distribucije društvenog rada u konačnim srazmerama ne može biti uklonjena nekim posebnim oblikom društvene proizvodnje, već da samo može promeniti oblik u kojem se ispoljava, u kojem je očigledna. Nijedan prirodni zakon to ne može da ukloni. Ono što može da se promeni, u istorijski različitim okolnostima, samo je oblik u kojem se ti zakoni ispoljavaju.” (39)
Videli smo da zakon vrednosti organizuje ono što Buharin zove “društveno neminovnom proporcijom između raznih grana proizvodnje” i što stvara “ravnotežu” (40) u društvu, s prosečnim radnim vremenom kao osnovnim regulatorom.
Ali, u Marksovom pismu Engelsu, od 8. januara 1868, čitamo:
“Nijedan društveni oblik ne može da spreči da društveno raspoloživo radno vreme ne reguliše proizvodnju, na ovaj ili onaj način. Ipak, sve dok dok se ta regulacija ne postiže direktnom ili svesnom kontrolom društva nad radnim vremenom – što je moguće samo sa zajedničkim vlasništvom – već kretanjem cena roba, sve ostaje isto kao što si već sasvim tačno opisao u Deutch-Franzöische Jahrbücher…” (Nemačko-francuskom godišnjaku) (41)
Na ovom nivou u Marksovoj misli zapravo nema nikakve nedoslednosti. Ovo pismo je bilo tumačeno na sve moguće načine, u raspravi koja je počivala na suštinskoj opoziciji između Buharina i Preobraženskog, ali sadržaj Marksovih ideja nikada nije bio predstavljen u pravom svetlu. Jedno je sigurno: Marks suprotstavlja regulaciju društveno neophodnim radnim vremenom i regulaciju raspoloživim vremenom. Naravno, to nisu dve metode koje se mogu prihvatiti ili odbaciti, već dva objektivna istorijska procesa koja obuhvataju sve društvene odnose. Mnogima su poznate stranice iz Kritike Gotskog programa na kojima Marksa objašnjava da “u kooperativnom društvu, zasnovanom na zajedničkom vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju, proizvođači ne razmenjuju svoje proizvode; tako se i rad uložen u proizvode ne pojavljuje kao vrednost tih proizvoda, kao materijalni kavlitet sadržan u njima, pošto sada, za razliku od kapitalističkog društva, individualni rad više ne postoji u indiretktnom obliku, već direktno, kao sastavni deo ukupnog rada. (42)
Sledeći deo iz drugog toma Kapitala je bio manje citiran:
“Ako zamislimo da društvo nije kapitalističko nego komunističko, pre svega neće biti novca-kapitala, niti paravana koji zaklanja transakcije koje nastaju na toj osnovi. Onda se postavlja pitanje potrebe društva da unapred izračuna koliko rada, sredstava za proizvodnju i sredstava za život može da investira, bez gubitaka, u poslovne linije kao što je, na primer, izgradnja železnice, koja ne donosi nikakva sredstva za proizvodnju ili sredstva za život, niti, dugo vremena, godinu ili više, proizvodi bilo šta korisno, ali izvlači rad, sredstva za proizvodnju i sredstva za život iz ukupne godišnje proizvodnje. Ali, u kapitalističkom društvu, u kojem se društveni razlozi nameću samo post festum, mogu se i moraju se stalno javljati veliki poremećaji. S jedne strane, vrši se pritisak na tržište novca; s druge strane, nesputano tržište novca ugrožava takva preduzeća en masse, stvarajući tako iste one uslove koji kasnije vrše pritisak na tržište novca. (43)
Marks tvrdi da će u komunističkom društvu postojati visok stepen razvijenosti proizvodnih snaga. Taj nivo će čovečantsvu omogućiti da neophodni društveni rad više ne koristi kao meru. Ali, opet će biti potrebno utvrditi relativni značaj ove ili one grane proizvodnje. Proračun se neće izvoditi na osnovu društvene cene proizvoda, već na osnovu suočavanja različtih potreba. “Svakome prema njegovim potrebama”, po Marksu, ne znači da će “svega” biti u “izobilju”; pojam apsolutnog “izobilja” je, sam po sebi, ideološki pojam, a ne naučni koncept. Moraće da postoji neka vrsta računice ili izbora, ne na osnovu razmenske vrednosti, već na osnovu upotrebne vrednosti društvene korisnosti određenog proizvoda. (Zato problemu “nerazvijenih zemalja” treba pristupiti na drugačiji način.) Marks je bio sasvim jasan po ovom pitanju u Bedi filozofije.
“U budućem društvu, u kojem će nestati klasni antagonizmi, u kojem više neće biti nikakvih klasa, upotreba više neće zavisiti od minimalnog vremena proizvodnje, nego će vreme proizvodnje posevećeno određenoj stvari zavisiti od stepena društvene korisnosti.” (44)
Odatle je nastao tekst o prelasku iz “carstva nužnosti” u “carstvo slobode”. (45) Na slobodu se gleda kao na odnos u kojem će čovek, ovladavši procesom proizvodnje materijalnog života, najzad moći da prilagodi svoje težnje dostignutom nivou razvoja proizvodnih snaga. (46) Rast društvenog bogatstva i razvoj svakog pojedinca se podudaraju.
“Pravo bogastvo je razvoj proizvodne snage svih pojedinaca. Mera bogatstva onda više nije, na bilo koji način, radno vreme, već raspoloživo vreme.” (47)
Zato je Marks sasvim u pravu što vreme opisuje kao dimenziju ljudskog oslobođenja. (48)
Pored toga, jasno je da dinamike koje je Marks analizirao isključuju hipotezu o bilo kakvom postepenom putu ka komunizmu, kroz progresivnu destrukciju zakona vrednosti. Naprotiv, zakon vrednosti nastavlja da se nasilno nameće, sve dok ne zbaci kapitalizam: zakon vrednosti nikada ne prestaje da uništava samog sebe – samo zato da bi se pojavio na još višem nivou. Videli smo kako kretanje koje ga rađa nastoji da uništi njegovu nužnost. Ali, on nikada ne prestaje da postoji i da reguliše funkcionisanje sistema. Zato je revolucija nužna. Ali, u isto vreme postaje jasno i kako je revolucija moguća. Pogonsku silu revolucije i znak snage proletarijata ne treba tražiti u bilo kakvoj “svesti” ili u čistoj “spontanosti” radnika (kao da su oni “slobodni”) već u rastu proizvodnih snaga, koji uključuje društvene borbe.
Kontradiktorna priroda radnog vremena naglašava i dvostruki karakter samog rada, izvor dijalektike: upotrebna vrednost/ razmenska vrednost. Marksova analiza pokušava da definiše kapital, a mi smo samo pokušali da predstavimo jedan aspekt njegovog dela. Marksova analiza nije jedino što bi revolucionari trebalo da izučavaju, ali smatramo da se s njom treba što bolje upoznati. To je razlog zašto smo se usredsredili na Marksa. Pokušali smo da utvrdimo pitanje i nećemo ni pokušavati da oponašamo mislioca koji, kako je to rekao Marks, probleme rešava tako što ih preterano pojednostavljuje.
Teorija upravljanja društvom preko radničkih saveta ne uzima u obzir dinamiku kapitalizma. Ona zadržava sve kategorije i karakteristike kapitalizma: najamni rad, zakon vrednosti, razmenu. Socijalizam koji predlaže nije ništa drugo nego kapitalizam kojim demokratski upravljaju radnici. Kada bi ta teorija bila ostvarena u praksi, postojale bi dve mogućnosti:
– ili radnički saveti ne bi pokušavali da funkcionišu kao u kapitalističkim preduzećima, što bi bilo nemoguće, pošto bi kapitalistički proizvodni odnosi i dalje postojali. U tom slučaju, radničke savete bi uništila kontrarevolucija. Proizvodni odnosi nisu neposredni ljudski odnosi, već kombinacija različitih elemenata radnog procesa. “Ljudski” odnos rukovodilac/ rukovođeni, samo je sekundarni oblik temeljnog odnosa između najamnog rada i kapitala.
– ili bi se radnički saveti zadovoljili da funkcionišu kao kapitalistička preduzeća. U tom slučaju, sistem saveta ne bi preživeo; postao bi iluzija, jedan od brojnih oblika saveza između Kapitala i Rada. “Izabrani” menadžeri bi uskoro postali isti kao i tradicionalni kapitalisti: funkcija kapitaliste, kaže Marks, teži da se odvoji od funkcije radnika. Radničko upravljanje bi za posledicu imalo kapitalizam; drugim rečima, kapitalizam ne bi bio uništen.
Boljševička birokratija je stavila ekonomiju pod svoju kontrolu. Ultralevičari su hteli da to urade mase. Ultralevica ostaje na istom terenu kao i lenjinizam: ona još jednom daje drugačiji odgovor na isto pitanje (upravljanje ekonomijom). Mi hoćemo da to pitanje zamenimo drugim (uništenje ekonomije, koja je kapitalistička). Socijalizam nije upravljanje kapitalom, ma koliko ono moglo biti “demokratsko”, već njegova destrukcija.

27. Marx, Grundrisse (Pelican Books, 1973), str. 707.
28. Ibid., str. 711.
29. 1bid., str. 708.
30. 1bid.
31. 1bid.
32. 1bid.
33. 1bid., str. 712
34. 1bid., str. 704-5.
35. 1bid., str.706.
36. Videti Capital Vol. III
37. Grundrisse, str. 705.
38. Ibid., str. 705-6.
39. Marksovo pismo Kugelmanna, 11. juli 1868, već navedeno.
40. N. Bukharin, Historical Materialism (New York: Russell & Russell, 1965).
41. Marks misli na Engelsov Outline of a Critique of Political Economy (Engels, Selected Writings, Penguin, 1967).
42. Marx, Critique of the Gotha Programme, u Marx and Engels, Selected Works in Two Volumes, Vol. Il, str. 22-23.
43. Capital, Vol. Il (Moscow: Progress Publishers, 1967), str. 318-319.
44. Marx, The Poverty of Philosophy (New York: International Publishers, 1963), str. 63.
45. Capital, Vol. III, str. 820.
46. “Suština buržoaskog društva sastoji se upravo u tome što nema prethodne svesne regulacije proizvodnje. Racionalno i prirodno nužno se uspostavljaju samo kroz slepi prosečni rad.” (Marksovo pismo Kugelmannu, 11. juli 1868, već navedeno.)
47. Grundrisse, str. 708.
48. M. Rubel, Pages choisies de Karl Marx (Paris, 1948).
E) Istorijska ograničenja ultralevice

Naše razmatranje problema “organizacije” i sadržaja socijalizma dovelo nas je do potvrde postojanja revolucionarne dinamike u uslovima kapitalizma. Kao proizvod kapitalizma, revolucionarni pokret poprima nove oblike u novoj situaciji. Socijalizam nije samo radnička uprava nad društvom, već ukidanje istorijskog ciklusa kapitala od strane proletarijata. Proletarijat ne osvaja samo svet; on i zaključuje kretanje kapitalizma i razmene. To je ono po čemu se Marks razlikuje od svih utopijskih i reformističkih mislilaca; socijalizam je proizvod objektivne dinamike koja je stvorila kapital i proširila ga celom planetom. Marks insistira na sadržaju tog kretanja. Lenjin i ultralevičari su insistirali na njegovim oblicima: obliku organizacije, obliku upravljanja društvom, zaboravljajući sadržaj revolucionarnog kretanja. I to je bio istorijski proizvod. Uslovi iz tog perioda i, iznad svega, ograničen razvoj proizvodnih snaga, sprečili su revolucionarne borbe da poprime komunistički sadržaj (u smislu kako smo to ovde definisali). To je nametnulo revolucionarne oblike koji nisu mogli biti komunistički, radikalni. Vreme za uništenje kapitalizma još nije bilo došlo.
Lenjinizam je izrazio nemogućnost revolucije u svom vremenu. Marksove ideje o partiji bile su napuštene. To je bilo vreme velikih reformističkih organizacija, a zatim komunističkih partija (koje su brzo ili odmah potonule u drugi oblik reformizma). Revolucionarni pokret još uvek nije bio dovoljno snažan. Svuda, u Nemačkoj, Italiji, Francuskoj i Velikoj Britaniji, početak 1920-ih bio je obeležen kontrolom koju su “radničke” vođe uspostavljale nad masama. Reagujući na tu situaciju, ultralevičari su došli do tačke u kojoj su počeli da zaziru od toga da postanu nove birokrate. Umesto da lenjinističke partije shvate kao proizvod poraza proletarijata, oni su odbacili bilo kakvu partiju i, kao i Lenjin, prepustili Marksov koncept partije zaboravu. Kada je reč o sadržaju socijalizma, svi društveni pokreti, od ruske do španske revolucije, pokušavali su da upravljaju kapitalizmom umesto da ga zbace. U takvim uslovima, ultralevica nije mogla da razvije duboku kritiku lenjinizma. Mogli su samo da zauzmu suprotno stanovište i da se suprostave ostalim oblicima lenjinizma, ne uviđajući sadržaj revolucije. To je bilo utoliko prirodnije što se taj sadržaj nije jasno ispoljio. (Ipak, moramo imati u vidu da je ultralevica pružila izuzetnu kritiku nekih aspekata kapitalizma – sindikalizma i “radničkih” partija.)
To su razlozi zašto je ultralevičarski pokret samo zamenio lenjinistički fetišizam partije i klasne svesti fetišizmom radničkih saveta. Usuđujemo se da kažemo da ultralevica nije otišla dalje od lenjinizma. Njeni koncepti su bili korisni i neophodni, ali samo u prelaznoj fazi. Lenjinizam se sada približava svom kraju, zato što se i kontrarevolucija koju je proizveo približava svom kraju (iako niko ne zna kada će taj kraj nastupiti i otvoriti put ka revolucionarnom periodu). Samim tim, ultralevičarske ideje, koje su samo protivteža lenjinizmu, moraju i mogu biti prevaziđene. Kritika lenjinizma i ultralevice sada je moguća, zato što nam razvoj kapitalizma omogućava da shvatimo sadržaj revolucionarnog kretanja, koje je takođe proizveo kapital.
Ako bismo ostali na ultralevičarskim idejama koje smo predstavili (zaziranje od stvaranja partije i radničkog upravljanja), samo bismo ih pretvorili u puku ideologiju. Kada su se te ideje prvi put pojavile, oko 1920, one su bile izraz prave revolucionarne borbe, a čak su i njihove “greške” imale pozitivnu i progresivnu ulogu u borbi protiv socijaldemokratije i lenjinizma. Njihova ograničenja bila su izraz aktivnosti hiljada revolucionarnih radnika. Ali, stvari su se od 1920. uveliko promenile. Nova revolucionarna radnička manjina prolazi kroz spori proces formiranja, kao što su pokazali događaji u Francuskoj 1968. i druge borbe u nekoliko zemalja. Situacija je danas drugačija. Kapitalizam se razvio na svetskom nivou: godina 1969. je potpuno drugačija od godine 1919. Revolucionarna situacija koja se može pojaviti u narednih nekoliko (koliko?) godina možda neće biti početak kraja kapitalizma, ali njen sadržaj će morati da bude potpuno drugačiji od onog iz 1920. Zato je naš prvi zadatak da shvatimo ideje koje smo nasledili iz prošlosti i da istražimo revolucionarno kretanje u našem društvu.
U revolucionarnom periodu, revolucionari se bore zajedno s proleterima bez ikakvih teoretskih ili socioloških problema. Revolucionarni pokret se ujedinjuje. Teoretska celovitost je stalni cilj revolucionara, uvek ubrzan potrebom za praktičnom koordinacijom revolucionarnih napora. Revolucionari nikada ne oklevaju da deluju kolektivno da bi propagirali svoju kritiku postojećeg društva.
Oni ne pokušavaju da radnicima kažu šta treba da rade; ali se i ne ustežu da intervenišu pod izgovorom da “radnici moraju sami da donose doluke”. Naime, s jedne strane, radnici odlučuju samo o onome na šta ih opšta situacija primorava da urade; s druge strane, revolucionarni pokret je organska struktura, a teorija njen neodvojivi i nezamenljivi deo. Komunisti zastupaju i brane opšte interese pokreta. U svim situacijama, oni ne oklevaju da izraze puno značenje onoga što se dešava i da daju praktične predloge. Ako je taj izraz ispravan, a predlozi odgovarajući, oni su deo borbe proletarijata i doprinose izgrađivanju partije komunističke revolucije.
(Juli, 1969)

Dodatak 1
Otvoreno pismo Konferenciji revolucionarnih grupa, planiranoj za maj 1973. u Velikoj Britaniji

Ovo pismo je upućeno grupama koje će učestvovati na konferenciji i još nekim ljudima iz Britanije i iz drugih zemalja. Napisali smo ga kao doprinos raspravi i nadamo se da će ono biti reprodukovano i kritikovano. Ono donosi samo zaključke o nekoliko suštinskih tačaka, koje smo morali da suviše pojednostavimo. Potpuno smo svesni apstraktnog karaktera ovog teksta. Ali, to je samo polazna tačka za dalju diskusiju. Planiramo da izadmo i jednu knjigu na engleskom jeziku, uz pomoć Black and Red iz Detroita.

I
Treba se vratiti na analizu kapitala, da bi se potpuno shvatio značaj sadašnjih radničkih borbi, kao i i priroda revolucionarnih grupa i naši sopstveni problemi. Revolucionarna akcija nije ni ponavljanje prošlosti, niti potpuno drugačija od onoga što je nekada bila. Ne treba odbaciti važne pojmove: njih moramo da shvatimo i razvijamo.

II
Sukobi između kapitala i nadnica samo su jedan aspekt mnogo opštijeg kretanja. Kapital je akumulacija vrednosti, to jest, kristalizovanog rada. (1) Subverzivni karakter proletarijata izvire iz kretanja valorizacije i devalorizacije. Prava komunistička teorija, koju je izrazio Marks, a većina marksista zaboravila, uključujući i neke prave revolucionare, ne razdvaja “ekonomiju” od “klasne borbe”. Marksov Kapital uništava specijalizovane oblasti znanja. Komunistički potencijal koji leži u kapitalizmu, danas možemo da vidimo samo ako moderno društvo shvatimo kao celinu.

III
Uzaludno je pitati se da li su ekonomske krize navele proletarijat na akciju ili je borbernost radnika izazvala ekonomske teškoće. Proletarijat je roba koja teži da uništi samu sebe kao takvu, zato što je sistem napada i zato što su njeni životni uslovi postali nepodnošljivi. Kapital nastoji da smanji nadnice i da deo radničke klase isključi iz proizvodnje: obe tendencije su posledice akumulacije vrednosti. Proletarijat je vrednost koja više ne može da postoji kao takva.

IV
Uzrok krize ne leži ni u iscrpljenosti tržišta, niti u povećanim nadnicama, već u opadanju profitne stope, što uključuje i akcije radnika. Kao suma vrednosti, kapital uviđa da mu je sve teže da se valorizuje po prosečnoj stopi. Prekomerna proizvodnja i povećanje nadnica imaju važnu ulogu, ali to je samo jedan aspekt procesa.

V
Revolucija pretvara sve društvene elemente (ljude, stvari, odnose, ideje, prirodu, itd.) u zajednicu. Materijalna osnova za takvo društvo već postoji, ali sve te elemente i dalje aktivira, kontroliše i socijalizuje vrednost, bilo u obliku kapitala, bilo u ranijem obliku prostih roba. Umesto da čoveku omogući da prisvoji svet na materijalnom, intelektualnom i afektivnom planu, rad je sada samo sredstvo za proizvodnju predmeta radi povećanja vrednosti. (2) Još od vremena ludizma, subverzija je bila pokušaj oslobađanja od vrednosti kao društvenog odnosa. Totreba imati u vidu kada se razmatraju nezvanični štrajkovi, pobune, itd., čak i kada te akcije ne uspevaju da poprime i izraze komunističku perspektivu.

VI
Komunizam nije samo neki stadijum koji će biti dostignut u budućnosti: to je i pogonska sila koja deluje iza sadašnjeg kretanja. To pomaže da se shvati kako su pobune u Votsu, Detroitu i Njuarku (1965-67) napale robu, (3) iako nisu otišle dalje od sfere distribucije. To nam pomaže da shvatimo i zašto su radnici UCS (Upper Clyde Shipyard) iz Škotske morali da budu poraženi u startu: ne zato što njihove akcije nisu bile organizovane demokratski, već zato što do odlučujuće promene ne može doći sve dok radnici ostaju u sferi postojeće proizvodne jedinice i njenog upravljanja. Proletarijat ostaje glavna revolucionarna sila, ali njegove akcije prevazilaze granice fabrike. Revolucija menja društvo kao celinu.

VII
Krize se ne mogu istraživati odvojeno od komunizma i obrnuto. To ne znači da su sve depresije imale komunistički potencijal. Slom iz 1929. je bio kriza unutar postojeće ekonomije i društva, a ne kriza ekonomije i društva. To se desilo u vreme kada je aktivna društvena sila – proletarijat – već bila poražena. Danas nemamo taj slučaj. Građanski rat je od sada moguć, iako sadašnje borbe ne pokazuju pozitivnu komunističku aktivnost. Komunistički pokret, koji bi bio ekstreman i nasilan, još nije izrastao iz ograničenih uslova koji su se u međuvremenu stvorili.

VIII
Oblik proleterskog pokreta uvek je određen njegovim sadržajem, onim što zaista može da postigne u datoj situaciji. U prošlosti, revolucija je morala da razvije neke osnove komunizma koje nije potpuno stvorio kapital. Bilo je neophodno neko ekonomsko i političko posredovanje, kao odvojena organizacija. (4) Socijalističke partije su uskoro izgubile svoj “revolucionarni” impuls. Iz reakcije na reformizam, nastale su neke unitarne organizacije: IWW, kasnije AAU i AAU-E u Nemačkoj. (5) One su radile na opštem okupljanju radikalnih elemenata i odbijale mešanje političkih grupa. Njihov stav je bio u isto vreme ispravan i iluzoran: ograničenja koja je nametala fabrika opasna su isto kao i ona politička. Kada su napadale društvo, te organizacije su morale da poprime drugačiji oblik, kao u ustanku u Ruru (1920). Vremenom su nestale. Ali, svakodnevno delovanje u pravcu “reformi” imalo je revolucionarni uticaj. Pokreti kao CIO bili su pokušaj borbe za radnička prava na najbeskompromisniji način. (6) To je bila poslednja borba pre pobede kapitala tokom Drugog svetskog rata. Danas je situacija drugačija. Kapital je taj koji planira reforme. Najznačajniji štrajkovi pokazuju da radnici teže nečemu drugačijem od zvaničnih zahteva. Nezvanične organizacije nisu način za ostvarivanje specifičnih zahteva, već način za stvaranje novih odnosa za drugu borbu, koja još nije moguća. Stalne i formalne organizacije (političke i unitarne) više ne stvaraju, niti pokušavaju da organizuju samo organizaciju. Revolucionarna organizacija više ne može da postoji kao takva, kao neki instrument koji će biti upotrebljen kasnije. Ona može biti samo organizacija zadataka.

IX
Ovaj fenomen odgovara krizi unutar pokreta. S jedne strane, postoji sve veća potreba za organizacijom; s druge strane, stalne i etablirane organizacije, koje postoje nezavisno do svoje funkcije, ili su nemoguće ili reakcionarne. Posledica je velika slabost pokreta, što je delom neizbežno. Pre pedeset godina, nužno postojanje formalnih grupa stvaralo je druge opasnosti. Nema čarobne formule. Naš pokušaj nije bio sasvim odgovarajući. Ipak, rešenje ne leži u nekom novom, na fabrike usmerenom stavu, već u izražavanju dubljih aspekata borbi. Naravno, izlažemo se riziku da predlažemo puke “principe”. Apstrakcija je znak društvene izolacije. U svakom slučaju, svi pravi revolucionari danas rade zajedno s radnicima, na ovaj ili onaj način, a mnogi od njih su i sami radnici. Radikalno stanovište podrazumeva sistematsko delovanje u tom pravcu, a ne samo “kontakte”.

X
Opozicije birokratija/ članstvo i manjina/ većina, sasvim su stvarne, ali sekundarne. Istina, komunizam je pokret široke većine i radnici moraju sami kontrolisati svoje delovanje. U tom smislu, komunizam je “demokratski”. Ono što je pogrešno je insistiranje na demokratiji kao principu. Jedini subverzivni stav sastoji se iz isturanja sadržaja pokreta u prvi plan, a tek onda njegovih oblika. Gazde i sindikalne vođe iskorišćavaju delovanje manjine i većine kada im to odgovara; isto radi i proletarijat. Radničke borbe često započinju od akcije manjine. Komunizam nije ni vlast manjine, niti vlast većine. Ili demokratija deluje kao normalan proces, a da se nikada ne organizuje ili čak predlaže; ili postaje institucija, koja, kao i sve institucije, deluje konzervativno. Ono što je suštinski pogrešno je naglašavanje momenta i mehanizma odlučivanja.
To odvajanje je tipično za kapital. (7) Radikalna inicijativa uključuje odluke – sopstvene odluke – bez ikakvog formalnog odlučivanja. Radnici moraju sami da donose odluke: ali, kakve odluke? To uvek zavisi od onoga što se već desilo. Svaki put kada se neka revolucionarna odluka donese na demokratski način, ona je već bila pripremljena. Svako ko postavlja pitanje određuje odgovor; svako ko organizuje glasanje, donosi odluke. To nije neka apstrakcija, pošto je taj problem prisutan u svakoj borbi. Revolucionar ne predlaže neki drugi oblik organizacije, već rešenje drugačije od onog koje predlažu kapital i sindikati.

XI
Radnički saveti su bili oblik proleterske borbe čiji se komunistički sadržaj nije potpuno ispoljio na pozitivan način. Čak i u Nemačkoj pokret nije bio u stanju da izmeni društvenu strukturu. “Komunizam saveta”, nasuprot “partiji komunizma”, naglašavao je oblik na štetu sadržaja. Panekokovi Radnički saveti definišu komunizam kao demokratski sistem knjigovodstva i računovodstva vrednosti. Problem sa Kardanom (Cardan) i Solidarnošću nije u tome što oni dinamiku kapitalizma vide pogrešno, već u tome što ignorišu činjenicu da ona postoji. Još 1296, KAI (Komunistička radnička internacionala) opisala je kako se kapitalizam razvija u neku vrstu društvene piramide, bez klasnih razlika, što je bio pogled sličan Kardanovom. Ali, analiza kapitala kao akumuilacije vrednosti objašnjava kako konkurencija rađa monopol, a demokratija birokratiju. Kapital postaje birokratski zbog svojih nepromenljivih zakonitosti. U principu, demokratija i birokratija su jednako pogrešne. Obe počivaju na razdvajanju odlučivanja i akcije. Odlučivanje sve više postaje “posebno” i privilegovano kretanje, iako je zapravo unapred određeno. U periodu kada proletarijat nije bio u stanju da deluje kao klasa, komunizam saveta je bio pozitivan. Njegove temeljne kontradikcije se nisu ispoljile. Odatle potraga za drugim rešenjem na površnom nivou. Komunizam saveta danas postaje sve reakcionarniji. Komunizam će morati da porazi pseudoradničko upravljanje (UCS) i njegovu ideologiju.

XII
Odbacivanje Kardanovog odbacivanja Marksa je samo jedan korak. Evolucija Socialisme ou barbarie (1949-65) bila je logičan proces. U svojim ranijim tekstovima, Kardan (= Chaulieu) razmatra vrednost kao puki instrument mere, kao koristan koncept, a ne kao realnost kapitala. Komunizam saveta nikada nije sasvim video kapitalizam kao društveni odnos, već više kao sistem upravljanja. U tekstu Marks i Kejns, (8) Matik (Mattick) tumači analizu vrednosti kao kritiku površnosti klasične ekonomioje: on ne uviđa realnost vrednosti kao društvenog mehanizma.

XIII
Postoje i biće još mnogo borbi u kojima će komunistički element biti veoma slab. Preterano optimistički stav mogao bi da nas navede da poverujemo da smo na pragu revolucije i da tako izbegnemo pitanje sopstvene intervencije. Ali, ne može se poći od toga da komunizam nije aktivan u slučajevima kada se ne ispoljava pozitivno. Ono što radikalni radnici ne rade jednako je važno kao i ono što rade. Ništa efikasno se ne može učiniti bez jasne komunističke perspektive. Najdetaljnije istraživanje divljih štrajkova ili profitnih stopa neće nam pomoći da shvatimo kuda idemo.

XIV
Neke grupe su mnogo “direktniji” izraz proletarijata. Druge mogu biti više “dogmatske” u pokušaju da shvate celinu istorijskog kretanja. Koreni i iskustva se veoma razlikuju. Revolucionari su u stanju da shvate i kritikuje jedni druge. Komunizam je vitalan. Oni koje zanima samo teorija, kao i oni koje zanima samo organizacija aktivnosti drugih ljudi, stoje izvan komunističkog pokreta.
Le mouvement communiste
April, 1973.

1. Marx, Grundrisse (Pelican Books, 1973).
2. Rubin, Essays on Marx’s Theory of Value, Black & Red, 1972.
3. Situationist International, The Rise and Fall of the Spectacular Commodity Economy (1966).
4. Marks, Kritika Gotskog programa, (1875).
5. Workers’ Voice, The Origin of the Movement for Workers’ Councils in Germany; Aberdeen Solidarity, The KPD, 1918-24.
6. Root and Branch, The Sitdown Strikes of the 1930s, 1971.
7. Marx, Theories of Surplus-Value, Vol. I, Lawrence and Wishart, 1969, p. 409.
8. Porter Sargent, Boston, 1969. Prikaz u Internationalism, No. 2.
Dodatak 2
Napomene o Trockom, Panekoku i Bordigi

Možda će biti zanimljivo istražiti ovu trojicu ljudi, ne kao pojedince, već kao stanovišta, zato što u očima mnogih ljudi koji pokušavaju da shvate svoje vreme oni predstavljaju tri različita slučaja i analize.

I
Ako se vratimo na sukob Trockog sa Lenjinom iz 1903-04. i narednih godina, u “menjševički” period njegovog života, mora se priznati da je on ispravno uvideo grešku stava Kauckog i Lenjina o “klasnoj svesti”, koja se rađa izvan radničkog pokreta i koja mu se onda predstavlja preko “partije”. To je objašnjeno u tekstu Naši politički zadaci, iako je u velikoj meri zamagljeno mnogim drugim idejama. Trocki je odbacio Lenjinovo stanovište s demokratskih pozicija: on ne vidi komunizam kao ukidanje robne ekonomije i stvaranje novog sveta, već kao vlast radnika nad društvom. Zato on napda Lenjina, jer ovaj menja partiju za proletarijat. Ali, Lenjinova teorija mora biti odbačena iz drugog ugla: Lenjin ne shvata ono što je Marks pokušao da pokaže. Pretvoren u robu, sa svim aspektima svog života pretvorenim u robu, proletarijat, kada ga kapital natera da se pobuni (na primer, posle neke krize), ne može a da ne uništi tržišnu ekonomiju i sve njene posledice na rad, lične odnose, afektivni život, korišćenje prostora i prirode, predstavljanje, itd. Lenjin, kao i mnogi militanti iz Druge internacionale, nije uspeo da shvati da je komunistički program bio unutar proletarijata. Još opštije rečeno, ti ljudi su ignorisali dinamiku kapitala i šta je zapravo komunizam. Svi doprinosi slomu te kontroverze (Luksemburg, Hilferding, itd.), koji su uglavnom imali čisto ekonomski pristup, videli su problem sa stanovišta kapitala – zašto on ne bi mogao da deluje, a ne sa stanovišta proletarijata – kako bi pobuna radnika mogla da vodi ka novim društvenim odnosima. To ne znači da se komunizam javlja samo iz akcije radnika. Naprotiv, radnici napadaju kapital ako kapital napada njih, zbog svojih unutrašnjih problema (pad profitnih stopa, itd.). Ali, to nije dovoljno da bi se shvatile ekonomske krize; treba shvatiti i šta one znače za proletarijat.
U to vreme to nije bilo shvaćeno, zbog opšte stabilnosti i prosperiteta. Ali, to je revolucionare navelo da naprave niz grešaka. Jedna od njih je bila nerazumevanje radničkog pokreta, koji je u to vreme mogao biti samo reformistički, ali i socijaldemokratskog pokreta, koji je mogao biti samo evolucionistički (uz nekoliko izuzetaka). Tek im je kolaps Internacionale 1914. pokazao za šta se socijaldemokratske partije zaista zalažu.
Koncept Trockog o permanentnoj revoluciji u Rusiji može se istraživati samo u tom kontekstu. On je mislio da će posle demokratske revolucije (koju su mogli da izvedu samo radnici i seljaci, pošto je buržoazija bila suviše slaba; Lenjin se s tim slagao), radnici prosto morati da idu dalje i da će brzo osvojiti svu vlast – uz pomoć malih seljaka – da bi uveli socijalizam. To je ono s čime se Lenjin nije slagao. Sada je očigledno da komunizam – kako su ga definisali Marks i komunistička teorija – nije bio moguć na tom stadijumu u Rusiji, zbog postojanja velikog prekapitalističkog sektora. Trocki nije vodio računa o tome, zato što je za njega socijalizam bio isto što i radnička vlast. To je ono što podrazumevam pod njegovim demokratskih shvatanjem revolucije. Ali, komunizam je transformacija društvenog života, a ne samo njegovo upravljanje od strane masa.
Uprkos takvom shvatanju ili možda baš zbog njega, Trocki je mogao da igra mnogo veću ulogu u revoluciji iz 1905 (zato što je bio bliži radnicima) nego Lenjin, koga je njegov centralistički i rigidan stav, iz rascepa 1903, otuđio od mnogih aktivnih radnika. Lenjin nije verovao ni u spontane pokrete. Čak je moguće da su mu događaji iz 1905. pomogli da koriguje svoj stav i da u periodu od 1906. do 1914. bude mnogo efikasniji.
Tokom rata, internacionalizam Trockog, kao i u slučaju Roze Luksemburg, nije bio tako radikalan kao stav koji je Lenjin izrazio parolom: pretvoriti imperijalistički rat u građanski rat.
Posle pridruživanja boljševicima, Trocki je jasno pokazao da ne razume šta se događa. Ranije je poistovećivao socijalizam sa radničkom vlašću; sada je radničku vlast poistovećivao sa vlašću partije. Na osnovu toga je zaključio da Rusija gradi socijalizam. U delu Komunizam i terorizam, izjavio je da je dužnost radnika da se pokorava (radničkoj) državi i da socijalizam znači disciplinu i visoku produktivnost rada. Lenjin je delovao na isti način, ali je makar bio svestan pojma komunizma. On je, manje ili više, shvatao da Rusija nije bila socijalistička i da bi takva mogla postati samo uz pomoć Evrope.
U ovoj stvari treba biti precizan. Trocki je u stvari verovao da bi kapitalizam mogao biti zaobiđen u Rusiji, čak i bez revolucije u Evropi. Tačno je da nije išao dotle da bi verovao da je Rusija potpuno socijalistička. To je razlog zašto je morao da izmisli pojam neposrednog stadijuma, ni kapitalističkog, niti socijalističkog, kao i svoju fantastičnu teoriju bonapartizma.
Trocki je bio veoma aktivan u potiskivanju svake opozicije koja je imala neki komunistički sadržaj. Njegov stav bio je oportunistički (savez sa Zinovjevim 1926) i plašio se da ne postane pretnja državi. Organizovao je sopstveni poraz. Koliko ljudi zna da se tokom 1925-26. uzdržavao od svake političke aktivnostima, skoro godinu i po dana? Nema potrebe da se na tome dalje insistira.
Na međunarodnom planu, pokazao se nesposobnim da razume prave napore komunističkih manjina i podržavao je Komunističku internacionalu u svim njenim greškama (zajedničko delovanje sa sindikatima i parlamentom, “masovne” partije, parole o radničkom upravljanju, itd.). Posle progona iz Rusije, bio je potpuno nesposoban da uspostavi bilo kakav koristan kontakt sa revolucionarnim grupama. Odbijao je preispitivanje vrednosti famozna “prva četiri kongresa Komunističke internacionale”. U isto vreme se ponašao sektaški i oportunistički. Imao je potpuno administrativno viđenje revolucije. Na primer, u Francuskoj je podržavao ljude koji nisu imali ni proleterske veze, niti revolucionarne sposobnosti i koji su bili samo levičarski intelektualci. Spisak njegovih političkih promašaja bio bi zapanjujući. Tražeći masovno sledbeništvo, ohrabrivao je svoje sledbenike da stupaju u socijalističke partije. Osnovao je Internacionalu koja je imala program, ali ne i proletarijat. Uvek je tragao za nekim čarobnim sredstvom s kojim bi prodro u mase i uvek doživljavao neuspeh.
U stvari, on nije imao program. Na njega treba gledati kao na aktivnog militanta, punog vitalnosti i sposobnosti, ali bez teoretske komunističke osnove. Bio je izvanredan usred pokreta u usponu, kao 1905, ali je grešio u svemu za vreme opadanja pokreta. Zatim je mogao da se ponaša kao najgori birokrata, kada bi bio na vlasti, ili kao bundžija, kada bi ostao bez vlasti. Veliko je pitanje da li je ikada imao neku vlastitu teoriju, osim teorije permanentne revolucije – pri čemu ne znamo pravu ulogu koju je Parvus imao u stvaranju te teorije.
Trocki je postao značajna figura samo kao simbol ruske revolucije. Posle poraza revolucionarnog pokreta, ostao je značajan samo zbog slabosti komunističke manjine.

II
Panekok (Anton Pannekoek, 1873-1960) nije mnogo poznat na Zapadu. Do pre nekoliko godina za njega je znala samo nekolicina militanata ili naučnika. Njegove ideje i prošlost vraćaju se u život samo zato što sadašnji period oživljava uslove njegovog vremena – ali, uz velike razlike koje nas primoravaju da korigujemo njegove poglede.
Panekok je bio Holanđanin, ali je najviše delovao u Nemačkoj. Bio je jedan od svega nekoliko socijalista koji su održali u životu revolucionarnu tradiciju iz period pre 1914. Ali, taj radikalan stav je zauzeo tek za vreme i posle rata. Njegov tekst iz 1920, Svetska revolucija i komunističke taktike, jedan je od najboljih radova iz tog perioda. Panekok je shvatio da neuspeh Druge internacionale nije bio posledica njene strategije, već da je sama ta strategija imala korene u funkciji forme Druge internacionale. Internacionala je bila prilagođena konkretnom stadijumu kapitalizma, u kojem su radnici zahtevali ekonomske i političke reforme. Da bi izveo revoluciju, proletarijat je morao da stvori organe novog tipa, koji bi išli dalje od stare dihotimije partija/ sindikat. U tom pitanju nije mogao da izbegne sukob sa Drugom internacionalom. Prvo, zato što ruski revolucionari nikada nisu sasvim shvatili šta je zapravo bila stara Internacionala, verujući u organizovanje radnika odozgo i nikada ne uviđajući vezu između “socijalističke svesti” Kauckog, koja se uvodi u mase, i njegovog kontrarevolucionarnog stanovišta; drugo, zato što su ruskoj državi bile potrebne masovne partije u Evropi, sposobne da na svoje vlade izvrše pritisak da bi se ove nagodile sa Rusijom. Ono za šta se Panekok zalagao bio je pravi komunistički element prisutan u Nemačkoj. Ubrzo je bio poražen, a na Zapadu su se pojavile razne velike komunističke partije. Komunistička levica bila je svedena na male grupe, podeljene na frakcije.
Početkom 1930-ih, Panekok i drugi su pokušali da odbrane komunizam. Oni su još početkom 1920-ih optužili Rusiju da je kapitalistička. Onda su se vratili na Marksovu analizu vrednosti. Tvrdili su da je kapitalizam proizvod akumulacije vrednosti, dok je komunizam proizvodnja zbog upotrebne vrednosti, zbog zadovoljavanja ljudskih potreba. Ali, neko planiranje je i dalje bilo nužno: bez posredovanja novca, društvo bi moralo da organizuje precizan knjigovodstveni sistem, da bi pratilo količinu radnog vremena sadržanog u svakom proizvedenom dobru. Precizno računanje bi služilo tome da se ništa ne izgubi. Panekok i njegovi prijatelji bili su potpuno u pravu zbog toga što su se vratili na vrednost i njene implikacije. Ali, pogrešili su tražeći neki racionalni knjigovodstveni sistem za praćenje radnog vremena. Ono što su predlagali bila je zapravo vladavina vrednosti (pošto vrednost nije ništa drugo nego količina društvenog radnog vremena potrebnog za proizvodnju nekog dobra), samo bez intervencije novca. Moglo bi se dodati da je Marks to napao još 1857, na početku Grundrisse. Ali, nemački (i holandski) levi komunisti su makar naglasili samo srce komunističke teorije.
Za vreme građanskog rata u Nemačkoj 1919-1923. većina aktivnih radnika je stvorila nove oblike organizacije, uglavnom one poznate kao “udruženja” (1) ili, ponekad, “saveti”, iako su većina postojećih radničkih saveta bili reformistički. Panekok je razvio ideju da su ti oblici bili važni, u stvari, da su bili od vitalnog značaja za pokret, nasuprot tradcionalnoj partijskoj formi. To je bila tačka u kojoj je komunizam saveta napao partijski komunizam. Panekok je nastavio da dalje razvija taj aspekt, sve dok posle Drugog svetskog rata nije objavio knjigu Radnički saveti, koja je razvila čistu ideologiju saveta. Revolucija postaje demokratski proces, o kojem u svim fazama odlučuju i koji kontrolišu radnici. Socijalizam je sveden na radničko upravljanje. Kada je reč o revolucionarima, oni treba samo da diskutuju, razvijaju teoriju, razmenjuju informacije i opisuju delovanje radnika. Ali, oni ne smeju da se organizuju u stalnu političku grupu, da pokušavaju da definišu neku strategiju ili da deluju u skladu s njom, a kamoli da postanu nove vođe, a zatim i nova vladajuća klasa. U poglavlju “Lenjinizam i ultralevica”, prvi put objavljenom 1969. kao pamflet, pokušao sam da objasnim šta je bilo pogrešno u tom stanovištu.
Od analize Rusije kao kao države-kapitaliste, Panekok se okrenuo analizi onih koji su u zapadnim zemljama delovali kao predstavnici radnika unutar kapitalizma, pre svega sindikata.
Panekoku su bili poznati direktni oblici otpora proletarijata kapitalu i on je shvatio pobedu kontrarevolucije. Ali, nije shvatio opšti kontekst komunističkog pokreta: njegovu osnovu (pretvaranje radnika u robu), njegovu borbu (centralizovana akcija protiv države i postojećeg radničkog pokreta) i njegove ciljeve (stvaranje novih društvenih odnosa, bez ekonomije kao takve). Imao je važnu ulogu u reformi revolucionarnog pokreta. Moramo sagledati ograničenja njegovog doprinosa i onda ih uključiti u opštu reformulaciju subverzivne teorije.

III
Bordiga (1889-1970) je živeo u potpuno drugačijoj situaciji. Kao i Panekok, koji se pre rata borio protiv reformizma i čak napustio holandsku socijalističku partiju da bi osnovao novu, Bordiga je pripadao levici svoje partije. Ali, nije išao tako daleko kao Panekok. Za vreme Prvog svetskog rata, italijanska partija je imala donekle radikalan stav, tako da nije bilo mogućnosti za rascep. Partija se čak suprotstavljala ratu, iako na manje-više pasivan način.
Kada je 1921. osnovana Komunistička partija, ona je odmah raskinula sa svojom desnicom, ali i sa svojim centrom. Ta činjenica nije bila po volji Komunističke internacionale. Bordiga je vodio partiju. Odbio je učešće na izborima, ne iz principa,već iz taktičkih razloga. Parlmentarna aktivnost je ponekad mogla biti od koristi, ali ne i kada bi buržoazija mogla da je iskoristi za odvraćanje radnika od klasne borbe. Bordiga je kasnije pisao da se nije protivio korišćenju parlamenta kao govornice, kada je to bilo moguće. Na primer, na početku fašizma, izgledalo je da ima smisla koristiti parlament kao govornicu. Ali, 1919, usred revolucionarnog pokreta, kada su pobuna i njeno pripremanje bili zapovesti dana, učestvovanje na izborima je značilo podržavanje burožaskih laži i iluzija o mogućnosti promene preko parlamenta. To je za Boridgu bilo važno pitanje, čiju su grupu unutar socijalističke partije zvali “apstinentska frakcija”. Komunistička internacionala se nije slagala s tim stavom. Smatrajući to taktičkim, a ne strateškim pitanjem, Bordiga je odlučio da se povinuje KI, zato što je pokretu bila neophodna čvrsta disciplina. Ali, zadržao je svoj stav.
Taktika ujedinjenog fronta bila je drugi uzrok sukoba. Bordigi je izgledalo da će samo pozivanje socijalističkih partija na saradnju izazvati konfuziju u masama i prikriti neizlečivu opoziciju tih kontrarevolucionarnih partija prema komunizmu. To je moglo i da podstakne neke komunističke partije koje nisu raskinule sa reformizmom da razviju oportunističke sklonosti.
Bordiga se protivio parolama o radničkoj upravi, koje su samo stvarale konfuziju u teoriji i praksi. Po njemu, diktatura proletarijata je bila nužni deo revolucionarnog programa. Danas vidimo da je bio u pravu u ta dva važna pitanja. Ipak, za razliku od Panekoka, odbio je da te stavove objasni kroz kritiku degeneracije ruske države i partije. Osećao je da Internacionala greši, ali da je i dalje bila komunistička.
Za razliku od Komunističke internacionale, Bordiga je zauzeo jasan stav o fašizmu. On fašizam nije smatrao samo za drugi oblik buržoaske vladavine, kao što je i demokratija; verovao je da između to dvoje nema šta da se bira. O tom pitanju se mnogo raspravljalo. Stav italijanske levice je obično bio iskrivljen. Istoričari su često smatrali Bordigu odgovornim za Musolinijev dolazak na vlast. Čak su ga optuživali da ga nisu zanimale patnje naroda pod fašizmom. Po Bordigi, nije tačno da je fašizam gori od demokratije, niti da demokratija stvara bolje uslove za proletersku klasnu borbu. Čak i kada bismo na demokratiju gledali kao na manje zlo u odnosu na fašizam, bilo bi glupo i beskorisno podržavati demokratiju da bi se izbegao fašizam: italijansko (i kasnije nemačko) iskustvo je pokazalo da demokratija nije bila samo nemoćna pred fašizmom, već da ga je zvala u pomoć. U strahu od proletarijata, demokratija je zapravo odgajila fašizam. Prema tome, jedina alternativa fašizmu bila je diktatura proletarijata.
Kasnije je levica iznela drugi argument – trockisti, na primer – da bi podržala antifašističku politiku. Kapitalu je potreban fašizam: on više ne može da bude demokratski. I zato, ako se borimo za demokratiju, u stvari se borimo za socijalizam. Tako su mnogi levičari (u stvari, skoro svi) pravdali svoj stav za vreme Drugog svetskog rata. Ali, kao što demokratija gaji fašizam, tako i fašizam gaji demokratiju. Istorija je dokazala da je ono što je Bordiga tvrdio u teoriji bilo ostvareno u praksi: kapitalizam zamenjuje jedno drugim; demokratija i fašizam se naizmenično smenjuju. Oba oblika su bila pomešana i isprepletana još od 1945.
Naravno, Komunistička internacionala nije mogla da trpi Bordigino protivljenje i on je između 1923-26. izgubio kontrolu nad Komunističkom partijom Italije. (2) Iako se nije sasvim slagao s Trockim, podržao ga je u sukobu sa Staljinom. Na sastanku Izvršnog komiteta Komunističke internacionale 1926. napao je ruske vođe: to je verovatno bilo poslednji put da je neko javno napao KI iznutra i na tako visokom nivou. Ali, ovde je važno napomenuti da Bordiga nije analizirao Rusiju kao kapitalističku, niti degeneraciju KI. Od staljinizma se istinski odvojio tek nekoliko godina kasnije.
Između 1926-1930. Bordiga je bio u zatvoru, a tokom 1930-ih, u emigraciji, držao se podalje od najaktivnije politike. Ali, njegov uticaj je bio jak, a njegovi prijatelji bili su veoma aktivni na teoretskom planu.
Tokom 1930-ih dominirali su antifašizam i narodni frontovi, što je vodilo ka pripremama za novi svetski rat. Tanušna italijanska emigrantska levica je tvrdila da novi rat može biti samo imperijalistički. Borba protiv fašizma radi odbrane demokratije bila je smatrana za materijalnu i ideološku pripremu tog rata.
Posle početka rata, nije bilo mnogo uslova za komunističku akciju. Italijanska i nemačka levica su usvojile internacionalistički stav, dok je trockizam odlučio da podrži saveznike u borbi protiv sila Osovine. U to vreme, Bordiga je i dalje odbijao da Rusiju definiše kao kapitalističku, ali, za razliku od Trockog, nikada nije verovao da bi trebalo podržati bilo koju stranu s kojom bi Sovjetski Savez sklopio savezništvo. Nikada se nije složio sa odbranom “radničke države”. Treba imati u vidu da je na zajednički napad Rusije i Nemačke na Poljsku i njenu podelu, Trocki gledao kao na pozitivan događaj, zato što je to moglo da izmeni poljske društvene odnose na socijalistički način!
Godine 1943. Italija je promenila stranu i stvorena je Republika, što je obezbedilo prostor za delovanje. Italijanska levica je osnovala partiju. Osećali su da bi kraj rata mogao da vodi ka klasnim borbama sličnim onim s kraja Prvog svetskog rata. Da li je Bordiga zaista verovao u to? On je očigledno shvatio da je situacija bila potpuno drugačija. Ovog puta, radnička klasa je bila pod potpunom kontrolom kapitala, koji je uspeo da je okupi pod zastavom demokratije. Kada je reč o gubitnicima (Nemačka i Japan), njima su sledili okupacija i kontrola od strane pobednika. Ali, Bordiga se u stvari nije protivio optimističkom delu svoje grupe i taj stav je zadržao do smrti. Gledao je da se drži podalje od delovanja (i aktivizma) svoje “partije” i uglavnom se bavio teoretskim istraživanjem i objašnjavanjem. Njegova partija je za svega nekoliko godina izgubila najveći deo članstva. Krajem 1940-ih bila je svedena na malu grupu, kakva je bila i pre rata.
Najveći deo Bordiginog rada bio je teoretski. Značajan deo se odnosi na Rusiju. Pokazao je da je Rusija bila kapitalistička i da priroda njenog kapitalizma nije bila drugačija od onog zapadnog. Nemačka levica (ili ultralevica) tu nije bila u pravu. Prema Bordigi, ono značajno nije bila birokratija, već suštinski ekonomski zakoni kojima je birokratija morala da se povinuje. To su bili isti zakoni opisani u Kapitalu: akumulacija vrednosti, razmena roba, opadanje profitne stope, itd. Istina, ruska ekonomija nije patila od prekomerne proizvodnje, ali samo zbog svoje zaostalosti. Ultralevica je verovala da je Rusija izmenila osnovne zakone koje je opisao Marks. Rusija je insistirala na birokratskoj kontroli nad ekonomijom, čemu je ultralevica parirala parolom o radničkom upravljanju. Bordiga je rekao da nema potrebe za novim programom; radničko upravljanje je od sekundarnog značaja; radnici će moći da upravljaju ekonomijom samo ako se ukinu tržišni odnosi. Naravno, ta debata je prevazišla okvir analize Rusije.
Taj koncept je postao jasan krajem 1950-ih. Bordiga je napisao nekoliko studija o nekim najvažnijim Marksovim tekstovima. Godine 1960. je izjavio da celokupno Marksovo delo predstavlja opis komunizma. To je nesumnjivo najdublji komentar o Marksu. Kao što se Panekok vratio na analizu vrednosti oko 1930, tako se i Bordiga vratio na isto pitanje trideset godina kasnije. Ali, ono što je Bordiga razvio bio je sveobuhvatan koncept razvoja i dinamike razmene, od njenog nastanka do njene smrti u komunizmu.
U međuvremenu, Bordiga je zadržao svoju teoriju o revolucionarnom pokretu, koja je uključivala i pogrešno shvatanje njegove unutrašnje dinamike. Mislio je da radnici prvo treba da se okupe na ekonomskom nivou i da promene prirodu sindikata; zatim bi prešli na politički nivo, uz intervenciju revolucionarne avangarde. U tome je lako prepoznati Lenjinov uticaj. Bordigina mala partija je ušla u sindikate (to jest, one pod kontrolom Komunističke partije) u Francuskoj i Italiji, ali bez ikakvih rezultata. Iako se uglavnom nije slagao s time, nije otvoreno istupio protiv te katastrofalne aktivnosti.
Bordiga je održao u životu jezgro komunističke teorije. Ali, nije mogao da se oslobodi Lenjinovih stavova, to jest, stavova Druge internacionale. Zato su njegovo delovanje i ideje morali da budu kontradiktorni. Ali, danas nije teško razumeti ono što je bilo i što je i dalje vredno u njegovom delu.

IV
Postoji mnogo legendi o tome ko je pokušao da se odupre i da održi živom revolucionarnu tradiciju tokom dugog perioda kontrarevolucije, koji je usledio početkom 1920-ih. Pošto je teorija neophodan i neodvojiv deo subverzije (svaki društveni pokret pokušava da shvati svoje delovanje) i pošto je marksistička tradicija najtačnija i zapravo jedina vredna, korisno je razjasniti tendencije koje su predstavljali Trocki, Panekok i Bordiga.
Prvo što treba utvrditi je šta su oni zapravo predstavljali. Trocki je bio vođa frakcije unutar ruske države, a opozicionar je postao zbog progona iz užeg kruga ruskih vođa. Kao što smo rekli, on je sebe uvek smatrao građaninom Sovjetskog Saveza, čiji su interesi njemu bili važniji od interesa proletarijata. Dok je bio u Rusiji, suprotstavljao se svakoj opoziciji s pravim proleterskim sadržajem, kakva god da su bila njena ograničenja, kao što su Radnička opozicija (1920-21), Radnička grupa (1921-22) ili čak Demokratski centralisti. Izvan Rusije, nikada nije ni pokušao da shvati šta su evropski levi komunisti zaista bili (u Italiji, Nemačkoj ili u drugim zemljama). Umro je, a da ništa nije naučio. U njegovom delu teško da ima nečeg što bi se danas moglo iskoristiti. Mnoge ljude je privukao njegov prestiž, a privlači ih i danas. Ali, svako ko traga za nečim istinski radikalnim i pokušava da postavi suštinska pitanja mora da ide dalje od njega. On je, u jednom periodu svog života, bio revolucionar i to izuzetan. Ali, on pripada prošlosti.
Panekok i Bordiga su dve različite prirode. Oni su proizvodi najboljih elemenata revolucionarnog talasa koji je u Evropi usledio posle Prvog svetskog rata. Sličnih militanata je sigurno bilo i u drugim delovima sveta ili makar u onim najrazvijenijim zemljama – u Japanu, na primer. To bi bilo dobro istražiti.
Panekok je shvatio i izrazio otpor proletarijata kontrarevoluciji na neposrednom nivou. Sindikate je video kao monopol varijabilnog kapitala, slično običnim monopolima koji koncentrišu konstantni kapital. Revoluciju je opisao kao preuzimanje života od strane masa, nasuprot produktivističkom, hijerarhijskom i nacionalističkom viđenju Staljina i socijaldemokratskog “socijalizma” (koje su delili i trockisti, a sada i maoisti). Ali, nije uspeo da shvati prirodu kapitala ili prirodu promene koju će doneti komunizam. U svom ekstremnom obliku, kako ga je izrazio Panekok pri kraju svog života, komunizam saveta je postao sistem organizacije u kojem saveti imaju istu ulogu kao i “partija” kod Lenjina. Ali, bila bi ozbiljna greška poistovetiti Panekoka s njegovim najgorim periodom. Ipak, teorija radničkog upravljanja je neprihvatljiva, posebno u vreme kada kapital traži nove načine za integraciju radnika, predlažući zajedničko učešće u njegovom upravljanju.
Upravo to je ono što Bordigu čini važnim: on je Marksovo delo video kao pokušaj da se opiše komunizam. Komunizam postoji potencijalno u proletarijatu. Proletarijat je negacija ovog društva. On će se vremenom pobuniti protiv robne proizvodnje samo da bi preživeo, zato što robna proizvodnja mora da ga uništava, čak i fizički. Revolucija nije ni stvar svesti, niti stvar upravljanja. To je ono što Bordigu čini veoma drugačijim od Druge internacionale, Lenjina i zvanične Komunističke internacionale. Ali, on nikada nije uspeo da povuče crtu između sadašnjosti i prošlosti. (3) Ali, mi to možemo.
Januar 1973.

1. U ovom kontekstu nemačka reč za “udruženje” nema ništa zajedničko sa sindikatima (koji se na nemačkom zovu Gewerkschaften). “Udruženja” su se zapravo borila protiv sindikata.
2. Dok je još predvodio većinu, povukao se u korist Gramšija, kršeći disciplinu.
3. Videti, na primer, The Fundamentals of Revolutionary Communism, International Communist Party, Paris, 1972 (izdanje na engleskom).
Dodatak 3
Pismo o upotrebi nasilja
2. maj, 1973.

Dragi drugovi,
Uobičajeni “marksistički” pristup (mislim na pseudomarksiste) je, naravno, nerevolucionaran. Velika većina ekstremnih levičara tvrdi da potpuno podržava nužnost oružane borbe i građanskog rata u budućnosti. Ali, za njih je to pûki princip.
Nije dovoljno reći
Ako hoćete mir, spremajte se za revoluciju, već i
Ako hoćete revoluciju, spremajte se za rat, to jest, za građanski rat.
Lako je zapasti u delirijum po kojem je u ovoj stvari nemoguće biti dovoljno oprezan. S druge strane, stav većine političkih grupa, koje odbijaju da ozbiljno prihvate to pitanje, mora se odbaciti kao konzervativan.
Osećam da se većina takozvanih revolucionara pitanjem nasilja bavi s čisto političkog stanovišta, u smislu u kojem je Marks napao politiku kao takvu: na primer, u svom članku iz 1844, o Kralju Prusije i društvenoj reformi. Svrha politike je promena sistema upravljanja, a ne same osnove društva; promena načina upravljanja sistemom, a ne samog sistema. Ako istražimo levičarske grupe – trockističke, maoističke ili čak anarhističke – vidimo da njihova slika budućeg društva nije mnogo drugačija od onog u kojem sada živimo. Ko zaista ističe komunistički program? Ko od njih zaista priča o ukidanju robne proizvodnje, o ukidanju ekonomije kao odvojene oblasti? Ono što žele je demokratski kontrolisani kapitalizam, u kojem će novi gospodari izgleda biti radnici… naravno, kroz medij svojih predstavnika. Izgleda da niko u tim revolucionarnim grupama nije video revoluciju kao pojavu novih odnosa, za koje materijalna osnova već postoji. Oni koji zvanično podržavaju takvo viđenje, obično ga tumače u smislu da je takva promena moguća već sada i da mora započeti sada. To, naravno, znači potpuno odbacivanje revolucije, kao što vidimo u kontrakulturi i drugde.
Sve ovo može zvučati pomalo zbunjujuće, ali važno je shvatiti da upotreba nasilja – u revoluciji, ali i pre nje – zavisi od društvenog programa revolucije. U osnovi, sadržaj pokreta je isti kao i nekada, ali način na koji će on delovati biće drugačiji. U Marksovo vreme, proletarijat je još morao da razvija proizvodne snage; danas on samo treba da ih promeni, da ih komunizuje, da tako kažem. U Marksovo vreme, kao i 1920, postojao je značajan segment sitne buržoazije u populaciji, čak i u zemljama kao što je Nemačka. Partija je mogla da se pojavi samo kao odvojeno telo, kao formalna organizacija. Njen zadatak je bio da prvo porazi državu i njenu vojsku, a da tek onda izmeni društvo. Danas komunizacija društva može da započne odmah i zapravo je deo transformacije društva. Možemo i moramo učiniti buržoaziju i državu – to jest, organe robne kapitalističke ekonomije – krajnje beskorisnim, uništavajući tu ekonomiju i zamenjujući je komunizmom. S našeg stanovišta, vojna borba sada uključuje društvena oružja koja nisu postojala pre 50 godina – ili su postojala, ali u mnogo manjoj meri. S druge strane, sa stanovišta kapitala, država je morala da postane mnogo efikasnija nego što je nekada bila. Sigurno vam je poznata knjiga Beskrajni rat (M. Klare, War Without End, Vintage Books, 1972). Iako se uglavnom bavi ratovima u nerazvijenim zemljama, ona donosi korisne informacije o strategiji velikih kapitalističkih država za pripremanje građanskih ratova u razvijenom svetu (naravno, to ujključuje SSSR i Kinu: način na koji je Kina reagovala na pobunu na Cejlonu je tipičan). Država zna ono što levičari ignorišu, naime, da je komunizacija moguća i da je to ozbiljna pretnja njenom postojanju. Ona će nastojati da izoluje revolucionarne elemente uz pomoć zvaničnih organizacija (sindikata, komunističkih partija, socijalističkih i laburističkih partija, čak i većine levičarskih grupa). Njena strategija će verovatno biti razdvajanje revolucionarnih oblasti jednih od drugih. Njena krajnja taktika biće sistematsko uništavanje tih oblasti, što će ih sprečiti da se razviju u pravcu komunizma, jer će tako biti uništena njihova materijalna osnova: industrija, energetika, transport, itd. Ona neće oklevati da zbriše te oblasti, ako to bude neophodno, koristeći iste metode kao i u Drugom svetskom ratu (koji je bio imperijalistički na svim stranama, kao i Prvi svetski rat). Pre nego što dostigne taj stadijum, država će pokušati da slomi revolucionarni pokret koristeći elitne trupe. Ako problem razmotrimo s prostog materijalnog stanovišta, superiornost kapitala je zapanjujuća: naša jedina nada leži u subverziji koja će biti tako opšta, a opet tako celovita, da će država morati da se suočava s nama svuda.
Verujem da ovakva opšta zapažanja nisu dovoljna. Ima stvari s kojima treba započeti odmah. Ako pogledamo Tupamarose ili Badera, izgleda da su oni izabrali oružanu borbu da bi društvu dali neku vrstu impulsa, ali i zato što više nisu mogli da podnesu tradicionalne metode. Ovaj drugi razlog nije “greška”: jednostavno im nije bilo druge. Bili su siti i zgađeni ovim svetom. Ne prigovaram im zbog ovog “iracionalnog” elementa. Ali, mora se priznati da je takav stav blizak ludilu. Nemam ništa protiv ludila: oni koje obično zovemo “ludacima” samo su pojedinci koje je proizvelo ovo društvo, kojem oni nisu prilagođeni. Ovo društvo se oslobađa svojih subverzivnih elemenata i tako što ih pretvara u ludake.
Ali, oni su započeli oružanu borbu i da bi pokrenuli proletarijat. Nadali su se da će ga probuditi. To je bila čista iluzija, tipična za politiku. Politički um uvek pokušava da deluje prvo na druge, da ih ogranizuje ili prisili da urade nešto, ostajući izvan društvenog pokreta. Naš zadatak je politički samo utoliko što teži uništenju političke moći. Glavni zadatak komunista nije okupljanje drugih. Oni organizuju sebe zajedno sa drugima, u isto vreme radeći na zadacima koji potiču iz njihovih vlastitith potreba – ličnih i društvenih, neposrednih i teoretskih.
To je, na žalost, izraženo naopako. Ono što bih hteo da naglasim jeste da naš glavni cilj ne može biti delovanje na svest ljudi da bi se ona promenila. U propagandi, izraženoj tekstovima ili delom, uvek je prisutna iluzija. Mi ne “ubeđujemo” bilo koga. Mi samo izražvamo ono što se dešava. Mi ne možemo da stvorimo pokret u društvu. Možemo samo da delujemo unutar pokreta kojem i sami pripadamo.
Kada je reč o vojnom pitanju, važi isti princip. Jasno je da treba objasniti vojni program revolucije, preko tekstova, letaka, itd. U praksi treba uraditi mnogo toga. Ali, to uvek treba da cilja na nešto što je već izloženo napadu, na ovaj ili onaj način, ili što je prezreno ili što pati od neke aktivne kontradikcije, ma koliko male. Evo nekoliko primera. Ako je neka osoba posebno zla prema radnicima (neki kapitalista, visoki funkcioner), to ne znači da ga treba napasti lično, kao da je simbol. To može biti korisno ili opasno, u zavisnosti od konteksta. Bilo bi detinjasto misiti da će proletarijat shvatiti smisao tog čina i promeniti svoje mišljenje u skladu s tim. To će se dogoditi samo kada se proletarijat već bavi nekom vrstom nasilne akcije. U suprotnom, takav napad će samo ojačati državu.
S druge strane, ako manjina organizuje neku akciju protiv vojske, protiv nekog odlučujućeg aspekta njene funkcije ili njene buduće kontrarevolucionarne uloge, to može imati uticaja, iako izgleda da se u ovom trenutku, u našim zemljama, nijedna društvena sila ne bori protiv vojske. Takva aktivnost bi pokazala – makar samo nekolicini ljudi – da su revolucionari već “u ratu” protiv vojske. Uslov za to je naša sposobnost da objasnimo smisao naših postupaka, što zahteva makar neki kapacitet za izražavanje. U ovom trenutku smo veoma slabi – i vi i mi. Zvanična levica i ultralevica imaju monopol nad izražavanjem (videti dalje u tekstu). To je možda teško objasniti i svestan sam da je ovo što pišem vrlo apstraktno. Pokušaću da svoje viđenje izložim na drugačiji način.
Jedna od jakih strana kapitala je to što ljudi – čak i proletarijat – prosto ne mogu da zamisle dokle bi država išla u građanskom ratu. Mnogi budući događaji će ih zateći. Zato je veoma korisno ukazati na važne aspekte budućeg građanskog rata. Verovatno ćemo morati da dođemo u kontakt sa radikalnim (čak i “liberalnim”) elementima u samoj vojsci. U prvi mah, takva akcija izgleda potpuno strano sadašnjem stanju društvenog pokreta. Ali, nije tako: ima mnogo radikalnih radnika koji već razmišljaju o vojnom pitanju.
Ne verujem da Angry Brigade, Bader i drugi “greše”. (Oni su žrtve neke vrste delirijuma, u kojem unutrašnja logika nasilja i društvene izolacije hrani nasilje i društvenu izolaciju.) Izrazio sam samo delimično viđenje. Ipak, ništa dobro ne može biti učinjeno ako svoju aktivnost sada ne povežemo sa onim što već znamo o revoluciji u budućnosti. Odbijam samouništenje. Samozadovoljstvo u ovom pitanju je neodgovorno i kriminalno.
Sigurno ste čuli za agitaciju u Francuksoj oko pitanja regrutacije u gimnazijama i na univerzitetima. Teško da možete zamisliti ideologiju trockističkih i maoističkih grupa (Komunistička partija je, naravno, nacionalistička, još od 1934). Pre nekoliko dana pročitao sam neki maoistički tekst koji traži narodnu kontrolu nad vojskom! Levičari odbijaju da kažu: dole s vojnom službom, pošto veruju da je postojeća vojska makar malo demokratskija i više narodna od vojske dobrovoljaca. Oni radikalniji idu tako daleko da kažu: dole s vojskom. Ali, građanski rat niko i ne spominje. Detalji su još gori. To je razlog zašto smo objavili letak koji je bio vrlo dogmatičan: ako ništa drugo, on iznosi princip da je vojno pitanje neophodni deo revolucije. Ali, zapanjujuće je videti kako čak i pravi revolucionari u toj stvari zauzimaju tako naivan stav.
Molim vas da ovo pismo prihvatite kao pismo, a ne kao “tekst” u pravom smislu te reči.
Bratski,
Žan Baro
SKRAĆENICE

Francuska
PCF: Parti Communiste Français
CGT: Confédération générale du travail
PSU: Parti Socialiste Unifié
CFDT: Confédération française démocratique du travail

Italija
PCI: Partito Communista Italiano
CGIL: Confederazione Generale Italiana del Lavoro
UIL: Unione Italiana del Lavoro
CISL: Confederazione Italiana Sindacati Lavoratori

SAD
AF of L: American Federation of Labor
CIO: Congress of Industrial Organizations

Ostale skraćenice su objašnjene u tekstu.

Od vremena kada je prvi put definisan kao zaseban radikalni pokret, anarhizam je bio vezivan za ljevicu, ali je to vezivanje uvijek bilo nezgodno. Ljevičari koji su se nalazili na pozicijama vlasti (uključujući i one koji su se nazivali anarhistima, poput vođa CNT i FAI u Španiji 1936-1937. godine) su anarhistički cilj – potpunu transformaciju života i tome odgovarajući princip da cilj mora postojati već u samoj borbi – smatrali preprekom za svoje političke programe. Prava pobuna je uvijek izbijala izvan svih političkih programa, a najdosledniji/e anarhisti/kinje su ostvarenje svojih snova vidjeli/e upravo u tom nepoznatom području. Ipak, s vremena na vrijeme, kada bi se vatre insurekcije ohladile (i čak povremeno, kao na primjer u Španiji 1936-37. godine, dok su još uvijek gorjele), vodeći anarhisti bi ponovo zauzimali svoje mjesto ‘savijesti ljevice’. Ali iako je širenje anarhističkih snova i principa koje podrazumevaju bilo prepreka političkim šemama levice, ipak su same te šeme bile daleko veći teret okačen o vrat anarhističkom pokretu, opterećujući ga ‘realizmom’ koji ne može da sanja.

Za ljevicu, društvena borba protiv eksploatacije i ugnjetavanja u suštini predstavlja politički program koji treba realizovati svim raspoloživim sredstvima. Takva koncepcija, očigledno, zahtijeva političku metodologiju borbe, a takva metodologija se protivi nekim osnovnim anarhističkim principima. Prije svega, politika kao zasebna kategorija društvenog postojanja predstavlja odvajanje odluka koje određuju naš život, od sprovođenja tih odluka. Takvo razdvajanje potiče iz institucija koje donose i nameću te odluke. Malo je bitno koliko su te institucije demokratske ili konsenzusne; separacija i institucionalizacija inherentne u politici uvijek predstavljaju nametanje, prosto zbog toga što zahtijevaju da se odluke donesu prije nego su stvorene okolnosti na koje će biti primjenjene. To čini nužnim da se takve odluke pojave u obliku opštih pravila koja se primjenjuju u određenim tipovima situacija, bez obzira na specifične okolnosti. Tu se mogu pronaći klice ideološkog razmišljanja – u kom ideje vladaju aktivnostima individua, umjesto da služe individuama u razvoju njihovih sopstvenih projekata, ali na to ću se kasnije osvrnuti. Iz anarhističke perspektive jednako važna činjenica jeste da moć leži u tim institucijama primjene i donošenja odluka. A ljevičarska koncepcija društvene borbe je upravo ona koja utiče, preuzima ili stvara alternativne verzije takvih institucija. Drugim riječima, to je borba za promjenu, a ne uništenje institucionalizovanih odnosa moći.

Takva koncepcija borbe, sa svojom programskom osnovom, zahtijeva organizaciju kao sredstvo za izvođenje borbe. Organizacija zastupa borbu, jer je ona konkretan izraz njenog programa. Ako oni koji su uključeni definišu taj program kao revolucionarni i anarhistički, onda, za njih, organizacija počinje da predstavlja revoluciju i anarhiju, a snaga organizacije se izjednačava sa snagom revolucionarne i anarhističke borbe. Jasan primjer toga nalazi se u španskoj revoluciji gdje vođstvo CNT-a, nakon što je inspirisalo radništvo i seljake/nke Katalonije na eksproprijaciju sredstava za proizvodnju (kao i oružja pomoću kog su formirali svoje slobodne milicije), nije raspustilo organizaciju i dopustilo radništvu da samostalno istražuje ponovno stvaranje društvenog života, već je umjesto toga preuzelo upravljanje proizvodnjom. Ovo konfuzno upravljanje, od strane sindikata, imalo je po radničko samoupravljanje rezultate koje može proučavati svako ko želi da na njih gleda kritički. Kada se, dakle, borba protiv vladajućeg poretka odvoji od individua koje je sprovode i smjesti u ruke organizacije, ona prestaje da bude samoodređujući projekat tih individua i umjesto toga postaje spoljni uzrok kom se priklanjaju. Zbog toga što se cilj izjednačava sa organizacijom, primarna aktivnost inidivua koje joj se priklanjaju postaje održavanje i širenje organizacije.

Zapravo, ljevičarska organizacija je sredstvo pomoću kog ljevica namjerava da transformiše institucionalizovane odnose moći. Od malog je značaja da li se to radi obraćanjem trenutnim vladarima i primjenom demokratskih prava, kroz izborno ili nasilno osvajanje državne vlasti, kroz institucionalnu eksproprijaciju sredstava za proizvodnju, ili kroz sva ova sredstva kombinovano. Da bi to postigla, organizacija pokušava da se pretvori u alternativnu vlast ili kontra-vlast. Zbog toga ona mora prigrliti postojeću ideologiju vlasti npr. demokratiju. Demokratija je onaj sistem odvojenog i institucionalizovanog odlučivanja koji zahtijeva stvaranje društvenog konsenzusa za programe koje ističe. Iako se vlast uvijek oslanja na prinudu, u demokratskom okviru ona se pravda konsenzusom koji može postići. Zbog toga je ljevici nužno potrebno što je više moguće pristalica, brojeva koji podržavaju njen program. Dakle, u svojoj privrženosti demokratiji, ljevica mora prigrliti kvantitativnu iluziju.

Pokušaj da se zadobiju pristalice zahtijeva posezanje za najmanjim zajedničkim sadržiocem. I tako, umesto da sprovodi živo teorijsko istraživanje, levica razvija set pojednostavljenih doktrina – kroz koje treba posmatrati svet i litaniju moralnih grozota koje sprovodi vladajuća klasa – za koje se levica nada da će imati masovni uticaj. Svako postavljanje pitanja ili istraživanje izvan ideološkog okvira žestoko se osuđuje ili se gleda sa nerazumijevanjem. Nesposobnost za ozbiljno teorijsko istraživanje je cijena prihvatanja kvantitativne iluzije po kojoj se broj pristalica, bez obzira na njihovu pasivnost i neznanje, smatra odrazom jačine pokreta, prije nego kvalitet i povezanost ideja i prakse.

Politička nužnost obraćanja ‘masama’, takođe, pokreće ljevicu da se koristi metodom podnošenja ograničenih zahtijeva trenutnim vladarima. Takav metod je sigurno sasvim konzistentan sa projektom transformisanja odnosa moći, naročito zbog toga što takve odnose ne dovodi u pitanje u njihovom korijenu. Zapravo, postavljajući zahtjeve onima na vlasti, implicira da je prosto (iako moguće ekstremno) regulisanje postojećih odnosa dovoljno za ostvarivanje ljevičarskog programa. Ono što se tim metodom ne stavlja pod znak pitanja, jeste sam vladajući poredak, jer bi to ugrozilo politički okvir ljevice.

Doktrina progresivizma je implicitna u tom pristupu ograničenih zahteva za promjenom (zapravo, danas je među ljevičarima i liberalima – koji bi radije zaboravili druge ukaljane etikete – najpopularnija etiketa ‘progresivno’). Progresivizam je ideja po kojoj je postojeće stanje stvari rezultat tekućeg (iako moguće ‘dijalektičkog’) procesa poboljšavanja, te ukoliko se potrudimo (bilo glasanjem, peticijama, parničenjem, građanskom neposlušnošću, političkim nasiljem ili čak osvajanjem vlasti – čime god, samo ne njenim uništenjem), taj proces možemo unaprijediti. Koncept progresa i pristup ograničenih zahteva, koji je njegov praktični izraz, ukazuje na još jedan kvantitativni aspekt ljevičarskog shvatanja društvene promjene. Takva transformacija prosto predstavlja pitanje stepena nečije pozicije duž tekuće trajektorije. Prava količina regulisanja će nas odvesti ‘tamo’ (gdje god da je to ‘tamo’). Reforma i revolucija su prosto različiti nivoi iste aktivnosti. Takvi su apsurdi ljevičarstva koje ostaje slijepo za porazan dokaz da je jedina trajektorija na kojoj smo bili, makar od uspona kapitalizma i industrijalizma, sve veće osiromašenje postojanja, te da se to u svakom slučaju ne može reformisati.

Pristup ograničenih zahteva, i politička potreba za kategorizacijom, takođe dovode ljevicu do toga da ljude vrijednuje u pogledu njihove pripadnosti različitim grupama ugnjetavanih i eksploatisanih, poput ‘radništvo’, ‘žena’, ‘obojeni ljudi’, ‘homoseksualci i lezbijke’ i tako dalje. Ta kategorizacija je osnova politike identiteta. Politika identiteta je poseban oblik lažnog suprotstavljanja u kom se, zbog tobožnjeg prkosa represiji, ugnjeteni/e identifikuju sa određenom društvenom kategorijom, čime se njihovo ugnjetavanje, zapravo, pojačava. Zapravo, nastavak identifikovanja sa tim društvenim ulogama ograničava mogućnost onih koji/e praktikuju politiku identiteta da svoj položaj u ovom društvu analiziraju dublje, i da djeluju kao individue protiv svog ugnjetavanja. Ona, dakle, garantuje nastavak društvenih odnosa koji su uzrok njihovog ugnjetavanja. Ali samo kao pripadnici/e kategorija, ti ljudi su korisni kao pioni u političkim manevrisanjima ljevice, jer takve društvene kategorije preuzimaju ulogu grupa za pritisak i blokova moći unutar demokratskog okvira.

Politička logika ljevice, sa svojim organizacijskim zahtjevima, grljenjem demokratije i kvantitativne iluzije, i vrijednovanjem ljudi kao pukih članova/ica društvenih kategorija, je inherentno kolektivistička, potiskujući individuu kao takvu. To se izražava u pozivu da se individue žrtvuju za različite ljevičarske razloge, programe i organizacije. Iza tih poziva mogu se pronaći manipulativne ideologije kolektivnog identiteta, kolektivne odgovornosti i kolektivne krivice. Individue koje se definišu da su dio ‘privilegovane’ grupe – ‘strejt’, ‘bijelac’, ‘muškarac’, ‘iz Prvog svijeta’, ‘srednje klase’ – se smatraju odgovornim za sva ugnjetavanja koja se pripisuju toj grupi. Njima se onda manipuliše da izsimuliraju da ispaštaju za te ‘zločine’, dajući nekritičku podršku pokretima onih koji su ugnjeteni više od njih. Individama koje se definišu kao dio ugnjetene grupe manipuliše se da prihvate kolektivni identitet u toj grupi iz obavezne ‘solidarnosti’ – sestrinstvo, crni nacionalizam, queer identitet itd. Ako odbace, ili čak dublje i radikalnije kritikuju taj grupni identitet, to se izjednačava sa prihvatanjem sopstvenog ugnjetavanja. Zapravo, individua koja djeluje na svoj način (ili samo sa onim sa kojima je razvila pravi afinitet) protiv svog ugnjetavanja i eksploatacije koju doživljava tokom života, optužuje se za ‘buržoaski individualizam’, uprkos činjenici da se ona bori upravo protiv otuđenja, separacije i atomizacije koja je inherentni rezultat kolektivno otuđene društvene aktivnosti koju nam država i kapital – tzv. ‘buržoasko društvo’ – nameću.

Zbog toga što je ljevičarstvo aktivni pogled na društvenu borbu kao politički program, ono je ideološko odozgo na dole. Ljevičarska borba se ne razvija iz želja, potreba i snova živih individua, eksploatisanih, ugnjetavanih, nad kojim dominira i koje razvlašćuje ovo društvo. To nije aktivnost ljudi koji streme ka ponovnom prisvajanju svojih života i koji tragaju za oruđima koja su im potrebna da bi to i učinili. To je prije program formulisan u glavama ljevičarskih vođa ili na organizacijskim sastancima koji postoje iznad i prije individualnih borbi ljudi koji im se potčinjavaju. Bez obzira na slogan tog programa – socijalizam, komunizam, anarhizam, sestrinstvo, afrički narod, prava životinja, oslobođenje Zemlje, primitivizam, radničko samoupravljanje, itd. itd – on ne nudi oruđa koja individue mogu koristiti u svojim borbama protiv dominacije, već umjesto toga zahtijevaju od individua da dominaciju vladajućeg poretka zamijene dominacijom ljevičarskog programa. Drugim riječima, on zahtijeva da individue i dalje nastave da se odriču mogućnosti da odrede sopstveno postojanje.

U svom najboljem obliku, anarhistička nastojanja su uvijek bila vezana za potpunu trasformaciju postojanja, koja je zasnovana na ponovom prisvajanju života od strane svake i svih individua, djelujući kroz slobodno udruživanje sa drugim po sopstvenom izboru. Takva vizija se može naći u najinspirativnijim djelima gotovo svih poznatijih anarhista/kinja, i zbog toga je anarhizam ‘savijest ljevice’. Ali od kakve je koristi, za one koji/e hoće da ostvare te snove, biti savijest pokreta koji ne dijeli i koji ne može da dijeli širinu i dubinu nečijih snova? U istoriji anarhističkog pokreta, ona stanovišta i prakse koja su bila najbliža ljevici, poput anarhosindikalizma i platformizma, imala su mnogo manje snova, a mnogo više programa o sebi. Sada, kada levičarstvo više nije značajna sila, niti bilo kako drugačija od ostatka političke sfere – makar u Zapadnom svetu – svakako više nema razloga za dalje nošenje ovog tereta oko naših vratova. Ostvarenje anarhističkih snova, snova svake individue koja je i dalje sposobna da sanja i da nezavisno želi da bude autonomna stvarateljka sopstvenog postojanja, zahteva svesni i rigozni raskid sa levicom. Minimum ovog raskida bi značio:

Odbacivanje političke percepcije društvene borbe; uviđanje da revolucionarna borba nije program, već prije borba za individualnu i društvenu reproprijaciju cjelokupnosti života. Kao takva, ona je inherento anti-politička. Drugim riječima, ona je suprotstavljena svim oblicima društvene organizacije – i svakom metodu borbe – u kom su odluke o tome kako živjeti ili boriti se odvojene od izvršavanja tih odluka, bez obzira na to koliko demokratski ili participacijski taj odvojeni proces odlučivanja može izgledati.

Odbacivanje organizacionalizma, što znači odbacivanje ideje da bilo koja organizacija može predstavljati eksploatisane individue ili grupe, društvenu borbu, revoluciju ili anarhiju. Stoga, takođe, i odbacivanje svih formalnih organizacija – partija, sindikata, federacija i njima sličnih – koje, zbog svoje programske prirode, preuzimaju predstavničku ulogu. To ne znači odbacivanje mogućnosti da se organizuju specifične aktivnosti potrebne revolucionarnoj borbi, već odbacivanje potčinjavanja organizacije zadataka i projekata formalizmu organizacionog programa. Jedini zadatak za koji se pokazalo da zahtijeva formalnu organizaciju jeste razvoj i održavanje formalne organizacije.

Odbacivanje demokratije i iluzije o kvantitetu. Odbacivanje stava da je broj pristalica cilja, ideje ili programa, ono što određuje snagu borbe, a ne kvalitativna vrijednost praktikovanja borbe kao napada na insitucije dominacije i kao ponovnog prisvajanja života. Odbijanje svakog institucionalizovanja i formalizovanja odlučivanja, i zaista svake koncepcije odlučivanja kao momenta koji je odvojen od života i prakse. Odbacivanje, isto tako, jevanđelističkog metoda koji pokušava da osvoji mase. Takav metod pretpostavlja da je teorijsko istraživanje dovršeno, da neko ima odgovor koji svi/e treba da prihvate, i da je stoga svaki metod prihvatljiv za širenje poruke – čak i ako je taj metod u suprotnosti sa onim što govorimo. On nas dovodi na potragu za sledbenicima/cama koji/e prihvataju našu poziciju, umjesto za drugovima/cama i sličnomišljenicima/cama sa kojima možemo nastaviti svoje istraživanje. Nasuprot tome, možemo da težimo da iznesemo sopstvene projekte, najbolje što možemo, na način koji je u skladu sa našim idejama, snovima i željama, na taj način privlačeći potencijalne ortake/kinje, sa kojima možemo da razvijemo odnose afiniteta i proširimo praksu revolta.

Odbacivanje prakse podnošenja zahteva pred one koji vladaju, umesto toga birajući praksu direktne akcije i napada. Odbacivanje ideje da svoju želju za samoodređenjem možemo da ostvarimo putem organičenih zahteva koji, u najboljem slučaju, obezbeđuju samo privremeno ublažavanje štetnosti društvenog poretka kapitala. Shvatanje neophodnosti da se napadne ovo društvo u svom totalitetu, da se u svakoj pojedinačnoj borbi postigne praktična i teorijska svest o totalitetu koji mora da bude uništen. Stoga, takođe, postići sposobnost da se uvidi šta je potencijalno revolucionarno – šta je otišlo dalje od logike zahteva i organičenih promena – u pojedinačnim društvenim borbama, pošto je, na kraju krajeva, svaki radikalni, insurekcionistički raskid, pokrenut borbom koja je započela kao pokušaj da se postigne ispunjenje ograničenih zahteva, ali koja je u praksi prešla sa zahtevanja onog što želi – na prezimanje toga, pa i više.

Odbacivanje ideje progresa, ideje da je postojeći poredak stvari rezultat tekućeg procesa poboljšavanja koji možemo nastaviti, vjerovatno do njegove apoteoze, ukoliko uložimo napor. Razumijevanje da je tekuća trajektorija – koju vladari, njima odani reformisti i ‘revolucionarna’ opozicija nazivaju ‘progres’ – inherentno štetna po individualnu slobodu, slobodno udruživanje, zdrave ljudske odnose, cjelokupnost života i samu planetu. Razumijevanje da se ta trajektorija mora okončati, a novi načini življenja i odnosa razviti, ukoliko želimo da postignemo punu autonomiju i slobodu. (To nužno ne vodi do apsolutnog odbacivanja tehnologije i civilizacije – a takvo odbacivanje ne čini poslednju liniju prekida sa ljevicom – već odbacivanje progresa najviše predstavlja volju da se ozbiljno i kritički prouče i dovedu u pitanje civilizacija i tehnologija, i naročito industijalizam. Oni/e koji/e nemaju volje da postave takva pitanja najvjerovatnije će nastaviti da se drže mita o progresu.)

Odbacivanje politike identiteta. Uviđanje da je, ipak – iako razne ugnjetene grupe doživljavaju sopstveno razvlašćivanje na načine specifične njihovoj ugnjetenosti, i iako je analiza ovih specifičnosti neophodna da bi se potpuno razumelo funkcionisanje dominacije – razvlašćenost pre svega oduzimanje sposobnosti svakog/e od nas, kao individua, da stvaramo svoje živote na svoj način, u slobodnom udruživanju s drugima. Ponovno prisvajanje života da društvenom nivou, kao i njegovo puno ponovno prisvajanje na individualnom nivou, može da se ostvari jedino kada prestanemo da se identifikujemo suštinski unutar pojmova naših društvenih identiteta.

Odbacivanje kolektivizma, potčinjavanja individue grupi. Odbacivanje ideologije kolektivne odgovornosti (odbacivanje koje ne znači odbijanje društvene i klasne analize, već takvo koje odstranjuje moralno prosuđivanje iz takve analize, i koje odbija opasnu praksu krivljenja individua za aktivnosti koje su izvedene u njihovo ime, ili koje su pripisane društvenoj kategoriji kojoj se smatra da pripadaju, ali u vezi koje nisu imale izbor – npr. ‘Jevrejin/ka’, ‘Ciganin/ka’, ‘muškarac’, ‘belac’, itd.). Odbacivanje ideje da bilo ko/ja – bilo usled ‘privilegovanosti’ ili navodne pripadnosti određenoj ugnjetenoj grupi – duguje nekritičku solidarnost sa svakom borbom ili pokretom, i priznanje da je takva koncepcija osnovna prepreka svakom ozbiljnom revolucionarnomm procesu. Kreiranje kolektivnih projekata i aktivnosti koje će služiti potrebama i željama uključenih individua, ne obrnuto. Shvatanje da fundamentalno otuđenje, nametnuto kapitalom, nije zasnovano ni na kakvoj hiper-individualističkoj ideologiji koju možda zastupa, već da sledi iz kolektivnog proizvodnog projekta koji je nameće, koji všri eksproprijaciju naših individualnih kreativnih sposobnosti da postignemo svoje ciljeve. Shvatanje da je oslobođenje svake i svih individua – da bi bile sposobne da određuju uslove sopstvene egzistencije u slobodnom udruživanju sa drugima, po sopstvenom izboru – tj. individualno i društveno ponovno prisvajanje života – primarni cilj revolucije.

Odbacivanje ideologije, to jest, odbacivanje svakog programa, ideje, apstrakcije, ideala ili teorije koja je postavljena iznad života i individua, kao konstrukt kome treba služiti. Odbacivanje, stoga, Boga, Države, Nacije, Rase itd., ali takođe i Anarhizma, Primitivizma, Komunizma, Slobode, Razuma, Individue itd. kada postanu ideali za koje neko treba da žrtvuje sebe, nečije želje, aspiracije, snove. Upotreba ideja, teorijskih analiza i sposobnosti da se shvata i razmišlja apstraktno i kritički, kao oruđa za realizovanje ciljeva, za ponovno prisvajanje života i djelovanje protiv svega što staje na put takvom prisvajanju. Odbacivanje jednostavnih odgovora – koji naš čine slepim u pokušajima da istražujemo realnost pred kojom stojimo – a zarad stalnog propitivanja i teorijskog istraživanja.

Po mom mišljenju, ovo predstavlja pravi raskid s levicom. Gde god neko od ovih odbijanja nedostaje – bilo u teoriji, bilo u praksi – tragovi levice ostaju, a to je prepreka našem projektu oslobođenja. Pošto je ovaj raskid s levicom zasnovan na neophodnosti oslobađanja prakse anarhije od ograničenja politike, on svakako nije okretanje desnici, ili bilo kom drugom delu političkog spektra. Pre se radi o shvatanju da borba za transformaciju sveukupnosti života – borba za preuzimanje naših života kao sopstvenih, u kolektivnom pokretu za individualno ostvarenje – jedino može da bude kočena političkim programima, ‘revolucionarnim’ organizacijama i ideološkim konstruktima koji zahtevaju našu uslugu, jer sve to – poput države i kapitala – zahteva da im prepustimo svoje živote, umesto da ih uzmemo kao svoje. Naši snovi su preveliki za ove uske okvire političkih šema. Krajnje je vreme da za sobom ostavimo levicu, i da radosno krenemo svojim putem ka nepoznatom insurekcije, i ka stvaranju punih i samoodređenih života.

„Budimo realni, tražimo nemoguće!“

Ovaj čuveni slogan, koji je 1968. krasio zidove Pariza, u svoje vreme bio je istinski revolucionaran, jer je potpuno izokrenuo uobičajeno shvatanje realizma. Ali, danas živimo u uslovima koje u velikoj meri oblikuje veštačka, virtualna „stvarnost“. Sa širenjem novih tehnologija, život se sve manje živi, a više posmatra. Zato ne čudi što je ovaj slogan, koji je nekada dovodio u pitanje društveni poredak u celini, danas postao reklamna poruka. U carstvu virtualnog, sve je moguće, uz odgovarajuću cenu. Sve osim sveta bez cene, sveta stvarnih, neposrednih ljudskih odnosa, u kojem bi svako samostalno određivao oblik svog delovanja, u konkretnoj, neposrednoj stvarnosti ovog sveta.

Igre koje nam se nude (zajedno sa hlebom), suočavaju nas sa do sada neviđenim spektaklom. Egzotični predeli, čudna stvorenja obdarena još čudnijim moćima, fantastične eksplozije, bitke i druge mirakule, cela ta predstava samo nas drži prikovanim za naše mesto u publici, gde se sva naša aktivnost svodi na povremeno pritiskanje dugmeta za promenu kanala – vrlo slično našoj primarnoj aktivnosti u sve većem broju poslova. Zato je „nemoguće“ koje nam ovo društvo nudi samo specijalni efekat, narkotik virtualnog koji nas uljuljkuje u bedu ovog sveta, u kojem mogućnost za pravi život potpuno iščezava.

Ukoliko želimo da izbegnemo bedu takvog života, naša pobuna mora da bude usmerena upravo protiv takve društvene stvarnosti u celini. U kontekstu koji nam ona nudi, realizam postaje pristajanje. Svako ko danas ozbiljno govori o revoluciji – o težnji ka ukidanju postojeće društvene stvarnosti i oslobađanju prostora za autonomno delovanje i ličnu slobodu – nužno zvuči nerealno, čak utopijski. Ali, može li išta manje od toga da učini kraj ovoj bedi?

Suočeni sa stampedom civilizacije i ovakvom društvenom stvarnošću, mnogi radikali počinju da pričaju istu priču: „Treba biti realan; uradiću samo ono što je u mojoj moći“, itd. To sigurno nije glas snažne individualnosti koja sebe postavlja kao centar pobune protiv sveta dominacije i otuđenja, već izraz rezignacije, povlačenja u mir svoje male bašte, dok svuda okolo zver nastavlja da hara. „Pozitivni projekti“ koji se razvijaju u ime realizma samo su alternativni načini za preživljavanje u okviru postojećeg društva. Oni ne samo da ničim ne ugrožavaju svet kapitala i države, već mu olakšavaju posao, jer pružaju besplatan i dobrovoljan društveni servis kroz stvaranje „alternativnih institucija“. Pošto za polazište uzimaju postojeću stvarnost, u zahtevu za revolucionarnom destrukcijom oni nužno vide nemoguć, pa samim tim i opasan cilj; zato se radije ograničavaju na to da budu alternativa u okviru postojećeg.

Ovakav realizam oblikuje sve one oblike aktivizma koji ignorišu celinu postojeće društvene stvarnosti i zadržavaju se samo na nekim njenim delovima. Stvarnost otuđenja, dominacije i eksploatacije razbija se na kategorije ugnjetavanja koje se posmatraju izolovano: rasizam, seksizam, uništavanje životne sredine, itd. Iako takva kategorizacija može da bude od koristi u sagledavanju pojedinačnih aspekata sistema, ona često sprečava ljude da sagledaju celinu; odatle svi ti levičarski projekti specijalizovani za određene oblike ugnjetavanja i njihova ideološka tumačenja uzroka tog ugnjetavanja. Taj ideološki pristup razdvaja teoriju od prakse, tako što još više usitnjava pitanja, kojima se onda pridaje sav mogući značaj: jednake plate za muškarce i žene, slobodan pristup homoseksualaca vojnoj službi ili Mladim izviđačima, zaštita neke močvare ili delića šume – lista takvih pitanja je zaista beskrajna. Kada se stvarnost razbije do tog nivoa, na kojem izostaje svaka analiza sistema kao celine, sve ponovo počinje da se vidi samo u okviru postojeće stvarnosti. Naime, za aktiviste-realiste i levičare uopšte, efikasnost je jedini kriterijum. Sve što donosi neki rezultat je dobro. Odatle naglasak na pokretanju beskrajnih parnica, zahtevi za novim zakonima, peticije vlastima, pregovori sa onima koji nas drže u šaci, jer sve to zaista donosi neke rezultate – ako je željeni rezultat ublažavanje nekog problema ili utapanje određene radikalne grupe ili cilja u vladajući sistem.

Sa revolucionarnog, anarhističkog stanovišta taj pristup je sve samo ne efikasan, jer se zasniva na postojećoj stvarnosti i logici da je sve „tako kako jeste“ i da nam ne preostaje ništa drugo nego da u tim okvirima uradimo koliko možemo. To je logika potčinjavanja. Da bismo se oslobodili njenog dejstva, potrebno je potpuno izokretanje perspektive.

To izokretanje perspektive zahteva drugačiji ugao za opažanje sveta, drugačije polazište za delovanje. Umesto da stalno polazimo od toga kako jeste, možemo da krenemo od želje da svoj život zaista učinimo svojim. Takva odluka nas odmah dovodi u sukob sa postojećom društvenom stvarnošću, u kojoj su uslovi života i mogućnosti po kojima je moguće živeti unapred određeni. To je stvarnost u kojoj jedna manjina svima diktira životne uslove; stvarnost u kojoj nam se, uz hleb i igre, nudi još malo zabave. Zato je potrebno da se lična pobuna naoruža klasnom analizom i usmeri ka otvaranju revolucionarne perspektive. Kada ta analiza počne da razotkriva sva institucionalna i tehnološka sredstva kojima vladajuća klasa održava, jača i širi svoju kontrolu, ta revolucionarna perspektiva nužno poprima društvenu i ludističku dimenziju.

Logika potčinjavanja nam govori da budemo realni, da se ograničimo na sve uži prostor koji nam ovo društvo nudi. Ali, kada je ta stvarnost u stvari marš ka smrti – ka trajnom degradiranju ljudskog duha i potpunom uništenju životne sredine – da li je zaista realno biti „realista“? Ako zaista volimo život, ako zaista želimo da napredujemo i cvetamo, onda je apsolutno neophodno da svoje želje oslobodimo svega što ih ograničava, da ih pustimo da natope naša srca i naše misli, da nas ispune strašću koja rađa najsmelije snove. Ti snovi biće oružje kojim ćemo napasti ovu stvarnost; njihova strast biće hrana za razum pobune, koji je jedini u stanju da formuliše projekat uništenja postojećeg poretka i oslobodi prostor za ostvarenje naših najdubljih težnji. Za sve nas koji želimo da živimo po sopstvenom nahođenju, sve manje od toga bilo bi nerealno.

I

„Svako može da okonča svoje prevrtanje u ropstvu onog što ne zna – i da odbijanjem ustupaka praznih reči dođe na krv i nož sa životom.“
— C. Mihelšteter

Život nije ništa drugo do stalna potraga za nečim čega ćemo se držati. Ustajemo ujutro kako bi se samo nekoliko sati kasnije našli u krevetu – tužan spoj nedostatka želje i zamora. Vrijeme prolazi, pokrečući nas sve manje i manje. Društvene obaveze nam više ne lome kičmu jer smo se navikli da podnosimo težinu. Potčinjavamo se ne trudeći se čak ni da kažemo „da“. Smrt se ispašta kroz život, napisao je pjesnik iz drugog rova.

Možemo živjeti bez strasti ili snova – to je ta velika sloboda koju nam ovo društvo nudi. Možemo pričati bez prestanka, naročito o stvarima o kojima ništa ne znamo. Možemo izraziti kakvo god mišljenje želimo, čak i najprovokativnije, i isčeznuti iza žamora. Možemo glasati za kandidata koji nam se sviđa, a za uzvrat tražiti pravo na žalbu. Ako nam se učini da postajemo dogmatični u svakom trenutku možemo promijeniti kanal. Možemo da uživamo u određenim momentima, narušavajući tužno identična okruženja sve brže. Možemo da izgledamo kao mladi usijanih glava, pre nego što padnemo pod hladan tuš zdravog razuma. Možemo da se venčavamo koliko god puta želimo – toliko je brak svetinja. Možemo korisno da se zaposlimo i, ako ne znamo da pišemo, možemo postati novinari. Možemo da se bavimo politikom na hiljade načina, čak i da pričamo o egzotičnim gerilama. U karijeri – baš kao i u ljubavi – ako baš i ne uspemo u izdavanju naređenja, uvek možemo da briljiramo u potčinjavanju. Potčinjavanje čak može od nas da napravi mučenike jer – uprkos tome kako stvari izgledaju – ovom društvu trebaju heroji.

Naša glupost se svakako neće činiti gorom od bilo čije. Nije bitno ako smo neodlučni, možemo pustiti druge da odlučuju za nas. Tada ćemo zauzeti stav, kako se to kaže u žargonu politike i spektakla. Opravdanja nikada ne nedostaje, naročito u svijetu onih koji nisu cjepidlake.

Na ovom velikom sajmu uloga svi imamo jednog lojalnog saveznika – novac. Demokrata za primjer, ne poštuje nikoga posebno. U njegovom prisustvu nijedna roba ili usluga nas ne može odbiti. Iza njega stoji čitavo društvo bez obzira na to kome pripada. Naravno, taj saveznik se nikada ne daje dovoljno, još bolje, ne daje se svima. Ali hijerarhija novca je specijalna jer ujedinjuje ono što su životni uslovi okrenuli jedno protiv drugog. Kada ga imaš, uvijek si u pravu. Kada ga nemaš, imaš milion olakšavajućih okolnosti.

Uz malo vježbe čitav dan bismo mogli provesti bez i jedne jedine ideje. Svakodnevna rutina razmišlja umjesto nas. Od rada do „slobodnog vremena“, sve dolazi kao dio nastavka preživljavanja. Uvijek imamo nešto čega ćemo se držati. Osobina današnjeg društva koja najviše zapanjuje jeste mogućnost da „komfor“ postoji na dlaku daleko od katastrofe. Ekonomija i tehnološko upravljanje postojećim napreduju sa neodgovornim nemarom. Prelazimo sa zabave na pokolj pokolja širokih razmjera, sa disciplinovanom neosjećajnošću programiranih gestova. Smrt kupuje i prodaje viškove čitavim vremenom i prostorom. Rizik i smio pokušaj više ne postoje; postoje samo sigurnost ili katastrofa, rutina ili katastrofa.

Spašen ili potopljen. Živ – nikad.

Uz malo vježbe mogli bismo od kuće do škole, od kancelarije do supermarketa, ili od banke do diskoteke, hodati zatvorenih očiju. Sada možemo razumijeti izreku starog grčkog mudraca: „I onaj koji spava održava svjetski poredak“.

Došlo je vrijeme da raskinemo sa tim „mi“, odrazom jedine zajednice koja trenutno postoji, zajednicom koju čine vlast i roba.

Jedan dio ovog društva pronalazi svaki interes u nastavljanju svoje vladavine, drugi u rušenju svega što je prije moguće. Odluka na čijoj strani se neko nalazi je prvi korak. Ali rezignacija, osnova sporazuma među stranama (onih koji poboljšavaju postojeće i njihovih lažnih kritičara) je svuda prisutna, čak i u našim sopstvenim životima – autentičnom mjestu društvenog rata – u našim željama i rješenosti, kao i u našim malim, svakodnevnim, potčinjavanjima.

Neophodno je doći u sukob sa svim tim, da bismo konačno došli u sukob sa životom.
II

„Učimo upravo tako što radimo one stvari koje je potrebno naučiti da bi bile urađene.“
— Aristotel

Tajna je u tome da stvarno treba početi.

Sadašnja društvena organizacija ne samo da odlaže, već i sprečava i ometa svako praktikovanje slobode. Jedini način da se nauči šta je sloboda, jeste eksperimentisanje sa njom, a da bi to i učinio moraš imati neophodno vrijeme i prostor.

Osnovna premisa za slobodno djelovanje jeste dijalog. Dalje, bilo koji autentički diskurs zahtjeva dva uslova: istinsku zainteresovanost za pitanja koja se iznose za diskusiju (problem sadržaja) i slobodnu potragu za mogućim odgovorima (problem metoda). Trebalo bi da se ova dva uslova pojavljuju u isto vrijeme, tako da sadržaj određuje metod, i obrnuto. Čovjek o slobodi može govoriti samo u slobodi. U čemu je svrha postavljanja pitanja ako nemamo slobodu da odgovorimo? Kakav smisao ima odgovaranje ako su pitanja uvijek lažna? Dijalog postoji samo onda kada individue mogu međusobno razgovarati bez posredovanja npr. kada je odnos recipročan. Ako je diskurs jednosmjeran, komunikacija nije moguća. Ako neko ima moć da nameće pitanja, njihov sadržaj će biti direktno funkcionalan u odnosu na to (a odgovori će sadržati potčinjavanje). Potčinjenima se mogu postavljati samo ona pitanja čiji odgovor potvrđuje njihovu ulogu kao takvih, i iz kojih će gazde izvući buduća pitanja. Ropstvo leži u nastavljanju sa odgovaranjem.

U tom smislu istraživanje tržišta je identično izborima. Nezavisnost birača odgovara nezavisnosti potrošača, i obrnuto. TV pasivnost se naziva gledanost; ozakonjenje državne moći se naziva nezavisnim narodom. U oba slučaja individue su samo taoci mehanizma koji im daje pravo da govore nakon što ih je lišio sposobnosti da to čine. Koja je svrha dijaloga ako je sve što možeš učiniti izabrati jedno ili drugo? Šta je komunikacija ako je tvoj jedini izbor izbor između identičnih roba i TV programa? Sadržaj ovih pitanja je besmislen jer je metod lažan.

„Na predstavnika buržoazije najviše podsjeća predstavnik proletarijata“, pisao je Sorel 1907. godine. Ono što ih je učinilo identičnim bila je činjenica da su bili upravo – predstavnici. Danas, reći isto to za desničarkog ili ljevičarskog kandidata bila bi banalnost. Ali političari nemaju potrebu da budu originalni (reklamiranje brine o tome), dovoljno je da znaju kako da upravljaju tom banalnošću. Ironija je u tome da se mediji definišu kao sredstva komunikacije, a glasačka aktivnost se naziva izborima (što u pravom smislu te riječi znači slobodno, svjesno odlučivanje).

Poenta je u tome što vlast ne dozvoljava nikakvu drugačiju vrstu upravljanja. Čak i kada bi je glasači željeli (što bi nas već odvelo do potpune „utopije“, da imitiramo jezik realista) ništa značajno se od njih ne bi moglo tražiti od trenutka kada jedini slobodan čin – jedini autentični izbor – koji bi mogli sprovesti postane ne-glasanje. Svako ko glasa želi nekonsekventna pitanja, jer autentična pitanja negiraju pasivnost i delegiranje. Objasnićemo to podrobnije.

Zamisli da se referendumom zahtjeva ukidanje kapitalizma (ostavljajući po strani činjenicu da je takvo pitanje nemoguće u kontekstu postojećih društvenih odnosa). Većina birača bi glasala u korist kapitalizma, iz prostog razloga jer dok mirno napuštaju dom, kancelariju ili supermarket, ne mogu zamisliti svijet drugačiji od onog sa robom i novcem. Ali čak i kada bi glasali protiv ništa se ne bi promjenilo jer bi, da budemo autentični, takvo pitanje isključilo postojanje glasača. Čitavo društvo se ne može promijeniti dekretom.

Isto se može reći za manje radikalna pitanja. Uzmimo na primjer stambeno pitanje. Šta bi se desilo ako bi stanari bili u mogućnosti (još jednom, nalazili bismo se u „utopiji“) da se izraze po pitanju organizacije sopstvenih života (kuće, ulice, trgovi, itd.)? Recimo odmah da bi takvi zahtjevi, nesumnjivo, od samog početka bili ograničeni, jer je stambeno pitanje posledica razmještanja i koncentracije stanovništva u skladu sa potrebama ekonomije i društvene kontrole. Kako god, možemo pokušati zamisliti neke oblike društvenog organizovanja, drugačije od ovih geta. Neko bi sigurno mogao reći da bi veći dio populacije, po ovom pitanju, imao slične ideje kao i policija. Inače (to jest, da bi čak i ograničena praksa dijaloga podstakla razvoj želje za novim okruženjem), to bi značilo eksploziju geta. Kako, pod postojećim društvenim poretkom, pomiriti želje stanovništva da diše sa interesima gazdi motorne industrije? Slobodan protok individua sa strahom vlasnika luksuznih butika? Dječja igrališta sa cementom auto parkova, banaka, I šoping centara? Prazne kuće prepuštene u ruke špekulanata? Blokove stanova koji izgledaju kao vojničke kasarne, koji izgledaju kao škole, koji izgledaju kao bolnice, kao utočišta? Pomjeriti jedan zid u tom lavirintu užasa značilo bi stavljanje pod znak pitanja čitave šeme. Što dalje odmičemo od policijskog shvatanja okruženja, bliži smo sukobima sa policijom.

„Kako možeš slobodno razmišljati u senci crkve?“ napisala je ruka nepoznatog autora na svetom zidu Sorbone tokom maja ’68. Ovo besprekorno pitanje ima šire implikacije. Sve što je izgrađeno (dizajnirano) u ekonomske ili religijske svrhe nameće isključivo ekonomske ili religijske želje. Oskrnavljena crkva je i dalje kuća božija. Robe nastavljaju svoj brbljanje u napuštenom šoping centru. Paradno polje iskorišćenih kasarni još uvijek sadrži marširanje vojnika. Na to je mislio onaj koji je rekao da je uništenje Bastilje bila primjena društvene psihologije. Bastiljom se nikada ne bi moglo upravljati osim kao zatvorom, jer bi njeni zidovi nastavili da pričaju priče o utamničenim tijelima i željama.

Potčinjenost, obaveza i dosada se udaju za konzumerizam u beskrajnim tužnim svadbama. Rad proizvodi društveno okruženje koje reprodukuje rezignaciju radom. Čovjek uživa u večerima ispred TV jer je proveo dan u kancelariji i podzemlju. Ćutanje u fabrici čini vikanje na stadionima obećanom srećom. Osećaj nedoraslosti u školi opravdava bezosećajnu neodgovornost subotnje večeri u disko-klubu. Jedino su oči koje izlaze iz Mekdonaldsa sposobne da se zacakle kada vide bilbord za Klub Med. Et cetera.

Da bi bio slobodan, potrebno je da znaš kako da iskusiš slobodu. Da bi iskusio slobodu, potrebno je da se oslobodiš. U okviru postojećeg društvenog poretka, vrijeme i mjesto spriječavaju eksperimentisanje slobode, jer im nedostaje sloboda za eksperimentisanje.
III

„Tigrovi bijesa su mudriji od kónja pouke.“
— V. Blejk

Samo remeteći imperative vremena i društvenog prostora biće moguće zamisliti nove odnose i okruženja. Stari filozof je govorio da čovjek može da želi na osnovu onoga što zna. Želje se mogu promijeniti samo ako čovjek promijeni život koji ih proizvodi. Neka u vezi toga bude jasno: pobuna protiv organizacije vremena I prostora koju sprovodi vlast je materijalna i psihološka potreba.

Bakunjin je govorio da su revolucije tri četvrtine fantazije i jedna četvrtina stvarnosti. Važno je razumjeti gdje su korijeni fantazije koja dovodi do eksplozije opšte pobune. Oslobađanje od svih zlih strasti, kao što je rekao ruski revolucionar, je neodoljiva sila promjene. Zbog svega toga ovo može natjerati rezigniranog ili hladnog analitičara istorijskog kretanja kapitala da se nasmiješi – možemo reći – ukoliko takav žargon možemo svariti – da je takva ideja revolucije veoma moderna. Strasti su zle, po tome što su zatočenice koje guše to čudovište – normalnost. Ali one su zle i zbog volje da žive prije nego da se smanje pod pritiskom dužnosti i maski, transformišući se u sasvim suprotno. Kada je ograničen svakodnevnim dužnostima, život odbija da se ponovo pojavi u vidu sluge. Očajno tragajući za prostorom on se manifestuje kao oniričko prisustvo, fizičko grčenje, nervozni tik, idiotsko, društveno nasilje. Zar masovno širenje psihotičkih droga, što je samo poslednja intervencija države blagostanja, ne ukazuje na nepodnošljivost današnjih životnih uslova? Vlast svuda upravlja zarobljeništvom kako bi opravdala jedan od svojih proizvoda: zlo. Insurekcija se brine za oba.

Ukoliko ne žele da obmanjuju ni sebe ni druge, oni koji se bore za uništenje sadašnje društvene građevine moraju se suočiti sa činjenicom da je subverzija igra divljih, varvarskih snaga. Neko ih je nazvao Kozacima, neko drugi huliganima; zapravo oni su individue čiji bijes nije ugušen društvenim mirom.

Ali kako stvoriti novu zajednicu krenuvši od bijesa? Dopustite nam da stavimo tačku na prizivačke trikove dijalektike. Eksploatisani nisu nosici pozitivnog projekta, pa čak ni besklasnog društva (što sve vrlo vjerno nalikuje proizvodnoj postavci). Kapital je njihova jedina zajednica. Mogu pobjeći jedino ako unište sve ono što ih čini eksploatisanim: plate, robu, uloge i hijerarhije. Kapitalizam nije stvorio uslove svog prevazilaženja u komunizam – ono poznato, da buržoazija stvara sredstva sopstvenog uništenja – već u svijet užasa.

Eksploatisani nemaju ničim drugim da samoupravljaju do negacijom sebe kao takvih. To je jedini način da njihove gazde, vođe i branioci različitih vidova nestanu zajedno sa njima.

Za Grke riječ „varvarin“ nije označavala samo stranca, već i onog koji „muca“ tj. onog koji jezik grada ne govori ispravno. Jezik i teritorija su neodvojivi. Zakon postavlja granice nametnute poretkom Imena. Svaka struktura moći ima svoje varvare, svaki demokratski diskurs ima svoje mucavce. Robno društvo želi da otkloni njihovo jogunasto prisustvo – isključenjem i ućutkivanjem – kao da su ništa. Upravo na tom ništa je pobuna zasnovala svoje razloge. Nijedna ideologija dijaloga i participacije nikada neće biti u mogućnosti da u potpunosti prikrije isključenje I unutrašnje kolonije. Kada svakodnevno nasilje od strane države i ekonomije prouzrokuje eksploziju zlog dijela, nema smisla biti iznenađen ako neko stavi noge na sto i odbije da prihvati diskusiju. Samo tada će se strasti osloboditi svijeta smrti. Varvari su tu iza ugla.
IV

„Moramo napustiti sve modele i proučavati sopstvene mogućnosti.“
— E. A. Po

Nužnost insurekcije. Ne u smislu neizbježnosti (događaja koji se mora odigrati prije ili kasnije), već u smislu konkretnih uslova mogućnosti. Neophodnost mogućeg. U ovom društvu novac je neophodan. Pa ipak, život bez novca je moguć. Da bismo iskusili tu mogućnost neophodno je uništiti ovo društvo. Danas čovjek može iskusiti samo ono što je društveno neophodno.

Zanimljivo je da oni koji smatraju da bi insurekcija bila tragična greška (ili nestvaran romantičarski san) puno pričaju o socijalnoj akciji i slobodnim područjima za eksperimentisanje. Potrebno je samo malo stisnuti takve argumente da bi se iz njih iscjedio sav sok. Kao što smo rekli, da bi se slobodno djelovalo neophodno je imati mogućnost za međusobno razgovaranje bez posredovanja. I u vezi toga, koliko I gdje se, danas, osoba može uključiti u dijalog?

Da bi slobodno diskutovao, čovjek mora ugrabiti vrijeme i prostor od društvenih obaveza. Na kraju krajeva, dijalog je neodvojiv od borbe. Nerazdvojivi su materijalno (da bismo međusobno razgovarali potrebno je da odvojimo neko vrijeme i osvojimo neophodan prostor) i psihološki (individue vole da razgovaraju o onome što rade jer na taj način riječi mijenjaju stvarnost).

Zaboravljamo da svi živimo u getu, čak i ako ne plaćamo zakupninu svaki dan, čak ako je svaki dan nedelja. Ako nismo sposobni da uništimo taj geto, od slobode da eksperimentišemo će, zaista, biti slabe vajde.

Mnogi slobodari vjeruju da do društvene promjene može i mora doći postepeno, bez ikakvog iznenadnog prevrata. Zbog toga govore o „područjima oslobođenim od Države“ u kojima bi se razrađivale nove ideje i prakse. Ostavljajući po strani nesumnjivo komične aspekte tog pitanja (Gdje država ne postoji? Kako je stavljaš u zagrade?), možemo primjetiti da referentna tačka takvih pitanja ostaju samoupravne federalističke metode kojima su subverzivci eksperimentisali u određenim istorijskim periodima (Pariska komuna, revolucionarna Španija, Budimpeštanska komuna, itd.). Međutim, ono što izbjegavaju da kažu jeste da su mogućnost razgovora i promjene stvarnosti sproveli naoružani pobunjenici. Ukratko, izostavljen je mali detalj: insurekcija. Ne možeš izvući metod (komšijski sastanci, direktno donošenje odluka, horizontalno povezivanje, itd.) iz konteksta koji ga je omogućio, ili ga čak izvući protiv njega (npr. „nema smisla napadati državu; moramo se samoorganizovati, učiniti utopiju stvarnom“). Prije nego što počnemo razmišljati šta su, na primjer, proleterski savjeti značili – i šta bi oni mogli danas značiti – potrebno je razmotriti uslove pod kojima su nastali (1905. u Rusiji, 1918–1921. u Njemačkoj i Italiji, itd.). To su bila insurekcionistička vremena. Hoće li neko, molim vas, objasniti kako bi eksploatisani danas mogli odlučivati u prvom licu o pitanjima od ma kakvog značaja bez nasilnog raskida sa društvenom normalnošću? Tek tada ćeš moći pričati o samoupravljanju ili federalizmu. Prije diskusije šta samoupravljanje postojećim proizvodnim strukturama znači „poslije revolucije“, potrebno je biti svjestan jedne proste stvari: ni policija ni gazde se neće složiti sa tim. Ne možeš diskutovati o mogućnostima zanemarujući uslove koji su neophodni da se one ostvare. Ma kakva ideja o slobodi sadrži u sebi raskid sa postojećim društvom.

Razmotrimo poslednji primjer. U slobodarskim krugovima se takođe priča o direktnoj demokratiji. Neko bi mogao uzvratiti da se anarhistička utopija suprotstavlja metodu većinske odluke. Tačno. Ali suština je u tome da niko ne priča o demokratiji u pravom smislu te riječi. Ostavimo po strani one koji je poturaju kao nešto potpuno suprotno – tj. kao konstituisanje građanskih listi i učestvovanje na opštinskim izborima – i okrenimo se onima koji zamišljaju prave građanske skupštine gde ljudi razgovaraju bez posredovanja. Šta će ti tzv. građani moći da izraze? Kako mogu odgovoriti drugačije, bez promjene pitanja? Kako napraviti razliku između tzv. političke slobode i postojećih ekonomskih, društvenih i tehnoloških uslova? Bez obzira koliko izvrćeš stvari, ne možeš izbjeći problem uništenja, osim ukoliko ne smatraš da tehnološki centralizovano društvo može u isto vrijeme postati federalističko, ili da opšte samoupravljanje može postojati u zatvorima u koje su se pretvorili današnji gradovi. Reći da se sve promjene koje su neophodne mogu izvesti postepeno samo unosi zabunu u problem. Promjena se ne može čak ni početi odvijati bez rasprostranjenog revolta. Insurekcija predstavlja cjelinu društvenih odnosa koji se otvaraju za avanturu jednom kada je razotkrivena maska kapitalističke specijalizacije. Insurekcija ne dolazi sa svojim odgovorima, to je istina. Ona samo počinje da postavlja pitanja. Tako, suština pitanja nije da li djelovati postepeno ili avanturistički. Pitanje je da li djelovati ili prosto sanjati djelovanje.

Kritika direktne demokratije (da se držimo istog primjera) mora biti konkretna. Samo je tada moguće krenuti dalje i smatrati da društvena osnova individualne autonomije stvarno postoji. Samo je tada moguće da taj odlazak dalje postane metod borbe, sada i ovdje. Potrebno je da subverzivci kritikuju ideje drugih ljudi i definišu ih preciznije od onih koji se u njih kunu.

Da bolje naoštre svoje bodeže.
V

„Aksiomatska je i očigledna istina da se revolucija ne može izvesti sve dok ne bude bilo dovoljno snage za to. Ali je istorijska činjenica da snage koje određuju evoluciju i socijalne revolucije ne mogu da se odrede cenzusnom listom.“
— Malatesta

Nije moderno vjerovati da je društvena promjena još uvijek moguća. „Mase“ su, kaže se, u dubokom transu i potpuno integrisane u društvene norme. Bar dva zaključka se mogu izvući iz takvih zapažanja. Da je pobuna nemoguća, ili da je moguća u malim brojevima. To postaje ili otvoreno institucionalni diskurs (potreba za izborima, legalizacijom, itd.) ili onaj u korist društvenih reformi (sindikalno samoorganizovanje, borba za kolektivna prava, itd.). Drugi zaključak može postati osnova klasičnog avangardističkog diskursa ili antiautoritarnog, naklonjenog permanentnoj agitaciji.

Ovdje se može reći da su, kroz istoriju, ideje koje su bile očigledno međusobno suprotstavljene zapravo dijelile zajedničke korijene.

Uzmimo kao primjer socijal-demokratiju i boljševizam: jasno je da oba dolaze iz iste pretpostavke da mase nemaju revolucionarnu svijest, te ih je potrebno voditi. Socijaldemokrate i boljševici se razlikuju samo u metodama koje se koriste – reformistička partija ili revolucionarna partija, parlamentarna strategija ili nasilno osvajanje vlasti – u identičnom programu unošenja svijesti eksploatisanima izvana.

Razmotrimo hipotezu „manjinske“ subverzivne prakse koja odbacuje lenjinistički model. U slobodarskoj perspektivi ili se napušta insurekcionistički diskurs (u korist otvoreno usamljenog revolta), ili prije ili kasnije postaje nužan kako bi se suočili sa problemom društvenih implikacija nečijih ideja i prakse. Ako pitanje ne želimo da razrješavamo u granicama lingvističkih luda (npr. tako što ćemo reći da su ideje koje zastupamo već u glavama eksplaotisanih, ili da je nečija pobuna već deo šireg stanja), ostaje jedna činjenica: izolovani smo, ali to nije isto što i reći da nas je malo.

Ne samo da djelovanje malih grupa ne stvara ograničenja, već predstavlja i potpuno drugačije viđenje društvene transformacije. Slobodari nisu jedini ljudi koji sebi predočavaju dimenziju kolektivnog života koji nije potčinjen centralnom upravljanju. Autentični federalizam čini mogućim dogovore između slobodnih zajednica individua. Odnosi afiniteta ne postoje na nivou ideologije ili kvantiteta, već kreću od recipročnog znanja, od osećanja i dijeljenja strasti prema zamišljenom. Ali taj afinitet i autonomna individualna akcija su mrtva slova na papiru ukoliko se ne mogu prošititi bez toga da se žrtvuju u ime neke navodno veće nužnosti. Horizontalna veza je ta koja konkretizuje oslobodilačku praksu: neformalna veza, kao činjenica, bez posredovanja. Centralizovano društvo ne može postojati bez policijske kontrole i smrtonosnog tehnološkog aparata. Iz tog razloga, svako ko je nesposoban da zamisli zajednicu bez državnog autoriteta lišen je instrumenata kojima može kritikovati ekonomiju koja uništava planetu. Bilo ko, ko nije sposoban da zamisli zajednicu jedinstvenih individua, nema šta da stavi na mjesto političkog posredovanja. Suprotno tome, ideja o slobodnom eksperimentisanju u saradnji sličnomišljenika, sa afinitetom kao osnovom za nove odnose, čini kompletan društveni ustanak mogućim. Samim napuštanjem ideje o centru (osvajanje Zimskog dvorca, ili, nešto modernije, državne televizije) postaje moguće izgraditi život bez nameta ili novca. U tom smjeru, metod širenja napada je oblik borbe koji nosi u sebi drugačiji svijet. Djelovati kada svi savjetuju čekanje, kada nije moguće računati na brojnu podršku, kada ne znaš unaprijed da li ćeš dobiti rezultate ili ne, znači da već afirmišeš ono za šta se boriš: društvo bez granica. Dakle, na taj način djelovanje u malim grupama ljudi sa afinitetom sadrži najvažnije kvalitete – to nije samo vješto izvedena taktika, već sadrži i ostvarenje nečijih ciljeva. Likvidacijom laži o prelaznom periodu (diktatura prije komunizma, vlast prije slobode, plate prije uzimanja svega, izvjesnost rezultata prije preduzimanja akcije, zahtjevi za finansiranjem prije eksproprijacije, „moralne banke“ prije anarhije, itd.) znači pretvaranje samog revolta u drugačije shvatanje odnosa. Odmah napasti tehnološku hidru znači zamisliti život bez policajca u belim kaputima (npr. bez ekonomskih ili naučnih organizacija koje ih čine nužnim); napasti medijske instrumente pripitomljavanja znači stvarati odnose koji su oslobođeni slika (npr. oslobođene pasivnosti koje ih stvaraju). Bilo ko, ko počne vrištati kako više nije – ili još uvijek nije – vrijeme za pobunu, unaprijed otkriva vrstu društva koju želi. Sa druge strane, danas naglasiti potrebu za društvenom insurekcijom – neobuzdanim pokretom koji prekida istorijsko vreme i omogućava pojavljivanje nemogućeg – prosto znači: ne želimo vođe. Danas je opšta pobuna jedini stvarni federalizam.

Ako odbijemo centralizaciju moramo krenuti izvan kvantitativne ideje o prikupljanju eksploatisanih za frontalni sukob sa vlastima. Potrebno je razmišljati o drugačijem konceptu snage – spaliti liste cenzusa i promijeniti stvarnost.

„Glavno pravilo: ne djeluj en masse. Izvodi akcije sa trojicom ili, najviše, četvoricom. Trebalo bi da bude što je moguće više malih grupa, a svaka od njih mora naučiti da napadne i brzo nestane. Policija pokušava da rasturi skup hiljade ljudi jednom jedinom grupom od sto kozaka. Lakše je poraziti stoninu ljudi nego jednog jedinog, naročito ako udare iznenada i misteriozno nestanu. Policija i vojska biće nemoćni ukoliko je Moskva pokrivena ovakvim malim neuhvatljivim odredima (…). Ne osvajajte uporišta. Trupe će uvijek biti u mogućnosti da ih zauzmu ili prosto unište artiljerijom. Naše tvrđave biće skrivena dvorišta ili bilo koje drugo mjesto sa kog je lako udariti i napustiti ga. Ako bi željeli da ih zauzmu nikada ne bi pronašli nikoga, a izgubili bi mnogo ljudi. Za njih bi bilo nemoguće da ih sve zauzmu jer da bi to učinili morali bi svaku kuću napuniti kozacima.“
Upozorenje ustanicima , Moskva, 11. decembar, 1905.

VI

„Poezija… se odnosi na Maštu, koja po svojoj volji može da stvara nezakonite sklopove i rastavljanja stvari.“
— F. Bekon

Razmisli o drugačijem konceptu snage. Možda je to nova poezija. U osnovi, šta je društveni revolt ako ne generalizovana igra ilegalnog spajanja i razdvajanja stvari.

Revolucionarna snaga nije snaga koja je protiv one koju ima vlast, i njoj jednaka. Da je tako, bili bismo poraženi prije nego što bismo i počeli, jer bi svaka promjena bila samo vječno vraćanje stega. Sve bi bilo svedeno na vojni konflikt, mrtvačko kolo standarda. Pravi pokreti izbjegavaju kvantitativni pogled.

Država i kapital posjeduju najsofisticiranije sisteme kontrole i represije. Kako se možemo suprotstaviti ovom Molohu? Tajna je skrivena u razbijanju i ponovnom sastavljanju. Kretanje inteligencije je neprestana igra razbijanja i uspostavljanja odnosa. Isto važi i za subverzivnu praksu. Kritikovanje tehnologije, na primjer, znači razmatranje njenog opšteg okvira, posmatranje, ne kao skupa mašina, već kao društvenog odnosa, sistema; to znači shvatanje da se tehnološki instrument odražava na društvo koje ga proizvodi i da njeno uvođenje mijenja odnose među individuama. Kritikovanje tehnologije znači odbijanje potčinjavanja ljudskih aktivnosti profitu. Da nije tako, zavaravali bismo sebe u vezi sa posledicama tehnologije, njene tvrdnje o neutralnosti, reverzibilnosti njenih posledica. Tako postaje neophodno da je razbijemo u njeno razgranato mnoštvo, konkretne realizacije koje nas sve više mijenjaju. Potrebno je razumjeti da širenje proizvodnje i kontrole koje nove tehnologije omogućavaju olakšava sabotiranje. U suprotnom, bilo bi nemoguće napasti ih. Isto važi za škole, kasarne i kancelarije. Iako su neodvojive od ukupnih hijerarhijskih i merkantilnih odnosa, one se još uvijek konkretizuju u određenim ljudima i mjestima.

Kako da – kada nas je tako malo – postanemo vidljivi studentima, radništvu, nezaposlenima? Ako razmišljamo u pogledu konsenzusa i slike (učiniti se vidljivim, da budemo precizni), odgovor se može uzeti zdravo za gotovo: sindikati i lukavi političari su daleko snažniji od nas. Opet, ono što nedostaje jeste mogućnost da se sastavi i razbije. Reformizam djeluje detaljno, kvantitativno: on mobiliše ogroman broj ljudi da bi promijenio nekoliko izolovanih aspekata vlasti. Opšta kritika društva, sa druge strane, dopušta razvoj kvalitativne vizije djelovanja. Naročito zbog toga što ne postoje centri ili revolucionarni subjekti kojima se potčinjavaju nečiji projekti, svaki aspekt društvene stvarnosti odnosi se nazad na cjelinu čiji je dio. Bez obzira da li je pitanje o zagađenju, zatvorima ili urbanizaciji, svaki istinski subverzivan diskurs završava se tako što sve dovodi u pitanje. Danas, više nego ikada ranije, kvantitativni projekt (okupljanje studenata, radništva ili nezaposlenih u trajne organizacije sa specifičnim problemom) može djelovati samo na detalje, prazneći snagu akcije postavljanjem pitanja koja se ne mogu redukovati na izdvajanje u kategorije (studenti, radnici, imigranti, homoseksualci, itd.). Štaviše, i reformizam je sve manje sposoban da bilo šta reformiše (pomisli samo na nezaposlenost i način na koji se lažno predstavlja kao rešivi lom u ekonomskoj racionalnosti). Neko je rekao da je čak i zahtjev za nezagađenom hranom postao revolucionarni projekat, jer bi svaki pokušaj njegovog zadovoljenja uključivao izmenu cjeline društvenih odnosa. Svaki zahtjev upućen tačno određenom sagovorniku nosi u sebi svoj sopstveni poraz, ako ni zbog čega drugog, a ono zato što nijedan autoritet nije sposoban da riješi problem od opšteg značaja čak i ako bi hteo. Kome da se obratimo u vezi sa zagađenjem vazduha?

Radništvo, koje je tokom divljeg štrajka nosilo natpis „Ništa ne tražimo“, shvatilo je da poraz leži u samom zahtjevu („zahtevi upućeni neprijatelju su večni“). Nema alternative osim da se sve uzme. Kao što je Štirner rekao: „Bez obzira koliko im daješ, uvijek će tražiti još, jer ono što oni žele nije ništa manje do okončanje svake koncesije“.

I šta onda? Onda, čak iako vas je nekolicina možete razmišljati o djelovanju ne čineći to u izolaciji, sa znanjem da je u eksplozivnim situacijama nekoliko dobrih kontakata mnogo korisnije od velikih brojeva. Tužno je što se često dešava da društvene borbe koje zahtjevaju neka prava razviju interesantnije metode nego što to čine sa ciljevima (na primjer, grupa nezaposlenih koja traži posao završava tako što spaljuje kancelarije za socijalnu pomoć). Naravno neko bi mogao ostati uzdržan, govoreći da rad ne bi trebalo tražiti već uništiti. Ili, neko bi mogao pokušati da veže kritiku čitave ekonomije za tu strasno zapaljenu kancelariju, ili kritiku sindikata po pitanju djela sabotaže. Svaki individualni cilj u borbi sadrži nasilje cjelokupnih društvenih odnosa spremnih da eksplodiraju. Banalnost njihovog neposrednog uzroka, kao što znamo, prva je karta koju pokazuju revolti kroz cijelu istoriju.

Šta grupa odlučnih drugova može učiniti u takvim situacijama? Ne mnogo, osim ukoliko već nisu razmišljali (na primjer) o tome kako objaviti letak ili u kojim tačkama grada proširiti protest; ili još bolje: ako ih razigrana i neobuzdana inteligencija nije naterala da zaborave brojeve i velike organizacijske strukture.

Bez želje da oživimo mit kako generalni štrajk oslobađa insurekciju, sasvim je jasno da je prekid svih društvenih aktinosti još uvijek presudan. Subverzivne akcije moraju naginjati ka paralizi normalnosti, bez obzira na to šta je prvobitno prouzrokovalo sukob. Ako studenti nastave da studiuraju, radnici – oni koji preostanu – i kancelarijski službenici da rade, nezaposleni da se brinu za zaposlenje, onda promjena neće biti moguća. Revolucionarna praksa će uvijek biti iznad ljudi. Ma koja organizacija koja je odvojena od društvenih borbi ne može ni otpočeti revolt niti ga proširiti ili braniti. Ako je tačno da eksploatisani teže da se okupljaju iza onih koji su u mogućnosti da garantuju ekonomska poboljšanja za vrijeme toka borbe – ako je tačno, drugim riječima, da je svaka borba koja zahtjeva bolje uslovne nužno reformistička – slobodari mogu progurati metode (individualna autonomija, direktna akcija, stalna konfliktnost) koje prevazilaze zahtjeve ka odricanju od svih društvenih identiteta (nastavnici, prodavci, radnici, itd.). Uspostavljena slobodarska organizacija koja postavlja zahtjev će samo oslabiti borbe (samo nekoliko eksploatisanih će izabrati da joj se pridruži) ili će izgubiti svoje slobodarske osobine (sindikati su najkvalifikovaniji na polju sindikalnih borbi). Organizaciona struktura koju stvaraju revolucionari i eskploatisani je stvarno u konfliktu samo ako je u skladu sa privremenom prirodom neke specifične borbe, ima jasan cilj i nalazi se u poziciji napada. Drugim riječima, ako je to na djelu kritika saradnje sindikata sa gazdama.

Ne možemo reći da, u ovom trenutku, subverzivci imaju veliki kapacitet da pokrenu društvene borbe (anti-militarističke, protiv zagađenja okoliša, itd). Ostaje (za one koji ne drže da su „ljudi saizvršioci i rezignirani“) hipoteza o autonomnoj intervenciji u borbama – ili u prilično obimnim djelima revolta – koja se razvija spontano. Ako tragamo za jasnijim izrazom vrste društva za koju se eksploatisani bore (kako je jedan lukavi teoretičar izjavio za vrijeme nedavnog talasa štrajkova), možemo ostati i kod kuće. Ako sebe ograničavamo na prostu – što nije mnogo različito – kritičku podršku, samo dodajemo naše crveno-crne zastave onim partijskim i sindikalnim. Još jednom se kritika detalja zalaže za kvantitativni model. Ako smatramo da kada nezaposleni pričaju o pravu na rad treba da činimo to isto (praveći jasnu razliku između plata i „društveno korisne aktivnosti“), onda je čini se jedino mjesto za akciju ulica prepuna demonstranata. Kao što je i stari Aristotel bio svjestan, predstavljanje je moguće tamo gdje postoji jedinstvo vremena i prostora.

Ali ko je rekao da je nezaposlenima nemoguće pričati o sabotaži, ukidanju prava, odbijanju plaćanja zakupnine (dok je u isto vrijeme praktikujemo)? Ko kaže da se, kada radništvo izađe na ulice da štrajkuje, ekonomija ne može kritikovati i drugdje? Govoriti ono što neprijatelj ne očekuje i biti tamo gdje nas ne očekuju. To je nova poezija.
VII

„Premladi smo – ne možemo više da čekamo.“
— Zid u Parizu

Snaga pobune nije vojna, već društvena. Opšta pobuna se ne mjeri oružanim sukobom već stepenom paralizovanosti ekonomije, mjestima u kojima su proizvodnja i potrošnja preuzeti, slobodnim davanjem koje pali sve račune i napuštanjem obaveza i društvenih uloga. Jednom riječju, remećenjem života. Nijedna gerilska grupa, ma koliko bila efektivna, ne može zauzeti mjesto tog grandioznog pokreta uništenja i transformacije. Pobuna predstavlja lagano pojavljivanje banalnosti koja isplivava na površinu: nijedna vlast se ne može održati bez dobrovoljnog ropstva onih kojima dominira. Revolt, bolje od bilo čega drugog, otkriva da su sami eksploatisani oni koji omogućuju funkcionisanje ubitačne mašinerije eksploatacije. Divlji, šireći prekid društvene aktivnosti iznenada kida ideološki pokrivač, otkrivajući pravi odnos snaga. Država se tada pokazuje u svom pravom svjetlu – kao politička organizacija pasivnosti. Ideologija sa jedne strane, fantazija sa druge, razotkrivaju svoju materijalnu težinu. Eksploatisani prosto otkrivaju snagu koji su oduvijek imali, okončavajući iluziju da se društvo sámo reprodukuje – ili da je neka krtica na njihovom mestu. Oni ustaju protiv svoje prošle potčinjenosti – njihove prošle Države – i navika koje su uspostavljene radi odbrane tog starog svijeta. Zavjera pobunjenika je jedini slučaj u kojem „kolektivitet“ nije mrak koji let svitaca predaje policiji, ili laž koja od individualne nesreće pravi „opšte dobro“. To je ono što razlikama daje snagu složenosti. Kapital je prije svega zajednica obavještajaca, zajednica koja slabi individue, jedinstvo koje nas čini podijeljenim. Društvena svijest je unutrašnji glas koji ponavlja „Drugi prihvataju“. Na taj način prava snaga eksploatisanih djeluje protiv njih. Pobuna je proces koji oslobađa tu snagu i, zajedno sa njom, autonomiju i zadovoljstvo življenja; to je trenutak kada recipročno mislimo da je najbolja stvar za druge da se oslobodimo. U tom smislu, pobuna je „kolektivni pokret individualnog ostvarenja“.

Normalnost rada i „slobodnog vremena“, porodice i konzumerizma, ubija svu zlu strast za slobodom. (Dok pišemo ove riječi nasilno smo odvojeni od naše vrste, a to odvajanje oslobađa Državu tereta da nam zabrani da pišemo). Nijedna promjena nije moguća bez silovitog prekida sa navikom. Ali revolt je uvijek djelo manjine. Mase su na raspolaganju, spremne da postanu instrument vlasti (za roba koji se buni, „vlast“ su naređenja gazde i poslušnost drugih robova) ili da prihvate promjene koje se dešavaju po inerciji. Najveći generalni divlji štrajk u istoriji – maj ’68. – uključivao je samo petinu stanovništva. Iz toga ne slijedi da jedini cilj može biti preuzimanje vlasti kako bi se upravljalo masama, ili da je neophodno predstaviti sebe kao svijest proletarijata. Ne može postojati trenutni skok iz postojećeg društva u slobodu. Ropski pokoran, pasivan stav nije nešto što se može razriješiti za nekoliko dana ili mjeseci. Stav suprotan ovom mora sam sebi da prokrči put i dođe u svoje vreme. Društveni preokret je samo neophodan uslov da bi se to započelo.

Prezir prema „masama“ nije kvalitativni, već ideološki, to jest, podređen je dominantnim predstavama. „Ljudi“ kapitala, svakako, postoje, ali oni nemaju precizan oblik.

Međutim, upravo se iz tih anonimnih masa u pobuni javlja ono nepoznato sa željom za životom. Reći da smo jedini buntovnici u moru potčinjenosti je ubjeđivanje, jer unaprijed okončava igru. Samo kažemo da ne znamo ko su naši saizvršioci i da nam je potrebna društvena oluja kako bismo ih otkrili. Danas svako od nas odlučuje u kojoj mjeri drugi ne mogu odlučivati (odricanje nečije mogućnosti za izbor omogućava funkcionisanje ovog svijeta automatizacije). Tokom insurekcije izbor probija svoj put, naoružan, i oružjem se mora braniti jer se na lešu insurekcije rađa reakcija. Iako manjinski (ali u odnosu na koju mjernu jedinicu?) u svojim aktivnim snagama, insurekcionistički fenomen može zadobiti ekstremno široke dimenzije, i u odnosu na to oktriva svoju društvenu prirodu. Što je pobuna obimnija i strasnija, manje se može mjeriti društvenim sukobom. Kako se oružana samoorganizacija eksploatisanih širi, otkrivajući lomljivost društvenog poretka, primjećuje se da je revolt, poput hijerarhijskih i trgovačkih odnosa, svuda prisutan. Suprotno tome, svako ko revoluciju posmatra kao državni udar ima militaristički pogled na sukob. Organizacija koja se uspostavlja kao avangarda eksploatisanih teži ka tome da sakrije činjenicu da je dominacija društveni odnos, a ne prosto glavni štab koji treba osvojiti; kako bi inače opravdala svoju ulogu?

Najkorisnija stvar koju neko može učiniti sa naoružanjem jeste da ga učini beskorisnim što je prije moguće. Ali problem naoružanja ostaje apstraktan sve dok se ne poveže sa odnosom između revolucionarnih i eksploatisanih, između organizacije i pravog pokreta.

Suviše često su revolucionari tvrdili kako predstavljaju svijest eksploatisanih, te da predstavljaju stepen njihove subverzivne zrelosti. „Društveni pokret“, dakle, postaje opravdanje za partiju (koja u lenjinističkoj viziji postaje elita profesionalnih revolucionara). Začarani krug je u tome da što se više neko odvaja od eksploatisanih, ima veću potrebu da predstavlja nepostojeće odnose. Subverzija je svedena na nečiju praksu, a predstavljanje postaje organizacija ideološke prevare – birokratska verzija kapitalističkog prisvajanja. Revolucionarni pokret se tada identifikuje sa svojim „najnaprednijim“ izrazom, koji ostvaruje svoj koncept. Hegelovska dijalektika totaliteta nudi savršen sistem za takvu konstrukciju.

Ali tu je, takođe, i kritika odvajanja i zastupanja koja opravdava čekanje i prihvata ulogu kritičara. Pod izgovorom neodvajanja od „društvenog pokreta“, završava osuđujući ma kakvu praksu napada kao „izletanje“ ili prosto „oružanu propagandu“. Još jednom se revolucionari pozivaju da „razotkriju“ stvarne uslove eksploatisanih, ovog puta svojom neaktivnošću. Nikakav revolt zbog toga nije moguć do onog koji je vidljiv u društvenom pokretu. Tako svako ko djeluje mora nužno željeti da zauzme mjesto proletarijata. Jedina stvar koja se brani postaje „radikalna kritika“, „revolucionarna racionalnost“. Život je bijedan, tako da čovjek ne može učiniti ništa do teoretizirati bijedu. Istina prije svega. Na taj način odvajanje između subverzivnih i eksploatisanih se ne eliminiše, samo izmješta. Više nismo eksploatisani pored eksploatisanih; naše želje, bijes i slabosti više nisu dio klasne borbe. Ne možemo da delujemo onda kada želimo: imamo misiju – čak i ako je ne nazivamo tako – koju moramo da izvršimo. Postoje oni koje se žrtvuju za proletarijat djelovanjem, i oni koji to čine kroz pasivnost.

Ovaj svijet nas truje i prisiljava da sprovodimo beskorisnu škodljivu aktivnost; on nam nameće potrebu za novcem i lišava nas strasnih odnosa. Starimo među muškarcima i ženama bez snova, strancima u stvarnosti koja ne ostavlja prostor za izlive darežljivosti. Nismo zagovornici odricanja. Samo, ono najbolje što nam ovo društvo može ponuditi (karijera, slava, iznenadna pobjeda, „ljubav“) nas prosto ne zanima. Izdavanje naređenja nam se gadi jednako koliko i poslušnost. Mi smo eksploatisani koliko i svi drugi, i želimo da smjesta okončamo eksploataciju. Za nas, nije potrebno drugo opravdanje za revolt.

Naši životi nam izmiču, i ma koji klasni diskurs koji ne uspjeva da krene od toga je, prosto, laž. Ne želimo da usmjeravamo ili podržavamo društvene pokrete, već radije da učestvujemo u onim koji već postoje, do mjere u kojoj u njima prepoznajemo zajedničke potrebe. U širokoj perspektivi oslobađanja ne postoji nešto poput superiornog oblika borbe. Revoltu je potrebno sve: novine i knjige, oružja i eksplozivi, pokuda i psovka, otrov, bodeži i podmetnuti požar. Jedino zanimljivo pitanje jeste kako ih kombinovati.
VIII

„Lako je ustreliti pticu koja leti pravo.“
— B. Grasian

Ne samo da želimo promijeniti naše živote odmah, već je to i kriterijum po kom tražimo naše drugove. Isto važi i za ono što bi neko mogao nazvati potrebom za koherentnošću. Želja čovjeka da živi svoje ideje i stvara teoriju, počevši od sopstvenog života, nije potraga za uzornom ili hijerarhijskom, paternalističkom stranom istog novčića. To je odbacivanje svih ideologija, uključujući i one o uživanju. Odvojili smo se od onih koji se zadovoljavaju onim što su uspjeli da isčačkaju – i čuvaju – nešto za sebe u ovom društvu čak i prije nego što smo počeli razmišljati, samim načinom kojim opipavamo svoje postojanje. Ali isto toliko se osjećamo udaljenim od onih koji bi željeli da napuste svakodnevnu normalnost I ulože svoja nadanja u mitologiju tajnosti i borbenih organizacija, zaključavajući se u druge kaveze. Nijedna uloga, bez obzira na to koliko nekoga stavlja u rizičnu poziciju po pitanju zakona, ne može zamijeniti istinsko mijenjanje odnosa. Ne postoji prečica, niti trenutni skok drugdje. Revolucija nije rat.

U prošlosti je nesrećna ideologija oružja transformisala potrebu za koherentnošću u maloj grupi, u krdo velike grupe. Neka se oružje napokon okrene protiv ideologije!

Individua sa strašću za društvenim prevratom i „ličnom“ vizijom klasnog sukoba želi da, odmah, učini nešto drugo. Ako on ili ona analizira transformaciju kapitala I države, to je svakako u cilju napada na njih, a ne da bi otišao na spavanje sa jasnijim idejama. Ukoliko nisu prihvatili zabrane i odluke vladajućih zakona I morala, napisali su pravila sopstvene igre, koristeći se svim raspoloživim sredstvima. Nasuprot piscu ili vojniku za koga su to profesionalni poslovi, pa tako imaju trgovački identitet, olovka i revolver su jednako oružja za njih. Subverzivno ostaje subverzivno čak i bez pera ili oružja, sve dok posjeduje oružje koje sadrži sva ostala: sopstvenu odlučnost.

„Oružana borba“ je strategija koja se može staviti u službu bilo kog projekta. Gerila se još uvijek koristi od strane organizacija čiji su programi suštinski socijaldemokratski; oni prosto podržavaju svoje stavove vojničkom praksom. Politika se, takođe, može vršiti oružjem. U bilo kojim pregovorima sa vlastima – to jest, bilo kom odnosu koji potonje održava kao sagovornika, čak i kao neprijatelje – pregovarači se moraju predstaviti kao reprezentativna snaga. Iz te perspektive, predstavljanje društvene stvarnosti znači njeno svođenje na nečiju organizaciju. Oružani sukob se ne smije širiti spontano, već mora biti povezan sa različitim fazama pregovora. Organizacija će manipulisati rezultatima. Odnosi među članovima organizacije, kao i između njih i ostatka svijeta, odražava ono što autoritarni program jeste: oni ozbiljno shvataju hijerarhiju i poslušnost.

Problem nije toliko drugačiji za one koji ciljaju na nasilno osvajanje političke vlasti. To je pitanje propagiranja nečije snage kao avangarde sposobne da usmjeri revolucionarni pokret. „Oružana borba“ se predstavlja kao superiorni oblik društvene borbe. Ko god da je više vojnički predstavnik – zahvaljujući spektakularnom uspijehu akcija – čini autentičnu oružanu partiju. Javna suđenja I narodni tribunali koji slijede su djela onih koji žele da se stave na mjesto države.

Sa svoje strane, državi potpuno odgovara svođenje revolucionarne pretnje na nekoliko borbenih organizacija, kako bi subverziju transformisala u sukob dve armije: s jedne strane institucije, a s druge naoružana grupa. Ono čega se vlast najviše plaši jeste anonimna, opšta pobuna. Medijska slika „teroriste“ ide ruku pod ruku sa policijom u odbrani društvenog mira. Bez obzira da li građanin aplaudira ili je uplašen, on je još uvijek građanin, npr. gledalac.

Reformistička uljepšavanja postojećeg pothranjuju oružanu mitologiju, proizvodeći lažnu alternativu između legalne i tajne politike. Dovoljno je napomenuti koliko je lijevih demokrata iskreno dirnuto slikama gerile u Meksiku i Latinskoj Americi. Pasivnost zahtjeva savjetnike i specijaliste. Kada se razočara u tradicionalne, svrstava se uz nove.

Oružana organizacija – sa programom i monogramom – specifična za revolucionare, svakako može imati slobodarske karakteristike, kao što je društvena revolucija koju priželjkuju mnogi anarhisti nesumnjivo takođe „oružana borba“. Ali da li je to dovoljno?

Ako priznamo potrebu za organizovanjem oružanih akcija tokom insurekcionističkog sukoba, ako podržavamo mogučnost napada na strukture i ljude na vlasti počevši od ovog trenutka, i vodeći računa da horizontalno povezivanje grupa afiniteta u praksi revolta bude presudno, kritikujemo stanovište onih koji na oružanu akciju gledaju kao na prevazilaženje granica društvene borbe, pripisujući superiorniju ulogu jednom obliku borbe. Štaviše, u upotrebi monograma i programa vidimo stvaranje identiteta koji odvaja revolucionare od ostalih eksploatisanih, čineći ih vidljivim za vlast i stavljajući ih u poziciju koja se nastavlja u zastupanje. Na taj način oružani napad više nije samo jedan od mnogih sredstava nečijeg oslobođenja, već je nabijen simboličkom vrijednošću i stremi ka prisvajanju anonimnih pobuna za svoje ciljeve. Kao činjenica povezana s aktuelnim aspektom borbi, neformalna organizacija postaje trajna i formalizovana struktura za donošenje odluka. Na taj način, ono što je bio povod za okupljanje u nečije projekte, postaje pravi projekat. Organizacija počinje da želi sopstveno reprodukovanje, baš kao što čine kvantitativne reformističke strukture. Konačno, pojavljuje se žalosna hrpa saopštenja i dokumenata, gdje se nalazimo u situaciji u kojoj dižemo glas nalazeći se u identitetu koji postoji samo zato što je bio proglašen. Akcije napada, koje su potpuno jednake drugim anonimnim akcijama, počinju da predstavljaju ko zna kakav kvalitativni skok u revolucionarnoj praksi. Politička šema se ponovo pojavljuje čim počnemo da letimo u pravoj liniji.

Naravno, potreba za organizovanjem je nešto što može uvijek da prati praksu subverzivaca, s one strane trenutnih potreba borbe. Ali da bi se neko organizovao potrebni su živi, konkretni sporazumi, a ne scena u potrazi za svojim reflektorima.

Tajna subverzivne igre je u sposobnosti da se razbiju kriva ogledala i da se čovjek nađe licem u lice sa sopstvenom golotinjom. Organizacija je cjelina projekata koji tu igru održavaju u životu. Sve ostalo je politička proteza i ništa više.

Insurekcija je mnogo više od „oružane borbe“, jer tokom nje opšti sukob die uporedo sa remećenjem društvenog poretka. Stari svijet je izvrnut do te mjere da su svi ekploatisani pobunjenici naoružani. Samo tada oružje nije izraz odvajanja neke avangarde, monopol gazda i birokrata budućnosti, već konkretan uslov revolucionarne fešte: kolektivna mogućnost širenja i odbrane transformacije društvenih odnosa. Subverzivna praksa je još manje „oružana borba“ u odsustvu insurekcionističkog prevrata, osim ukoliko neko želi da ograniči neizmjernost nečijih strasti na ne više do nekoliko instrumenata. To je pitanje da li ćemo se zadovoljiti već uspostavljenim ulogama, ili ćemo potražiti sklad s najudaljenijom tačkom – životom.

Tada ćemo, u sve širem revoltu, napokon moći da ostvarimo čudesnu zavjeru mnogih ega, usmjerenih na stvaranje društva bez gazdi ili uspavanih. Društva slobodnih i jedinstvenih individua.
IX

„Za otvaranje svetova ne traži formulu u nekim iskazima nalik povijenim suvim granama. Danas, možemo da ti kažemo samo ono što nismo, što ne želimo.“
— E. Montale

Život prosto ne može da bude nešto za šta ćemo se držati. Ta misao prostruji svakome kroz glavu bar jednom. Mi posjedujemo mogućnost koja nas čini slobodnijim od samih bogova: možemo da prestanemo. Tu ideju bi trebalo okusiti u potpunosti. Ništa i niko nas ne primorava da živimo. Čak ni smrt. Zbog toga je naš život tabula rasa, ploča na kojoj ništa nije ispisano, tako da sadrži sve moguće riječi. S takvom slobodom ne možemo da živimo kao robovi. Ropstvo je za one koji su osuđeni na život, one ograničene na vječnost, ne za nas. Za nas je nepoznato – nepoznato sfera u koje možemo da se uputimo, neistražene misli, garancije koje se raspršavaju, stranci kojima možemo da posvetimo dar života. Nepoznato sveta gde napokon možemo da pružimo drugima višak ljubavi koju gajimo prema sebi samima. Nepoznato rizika, takođe. Rizika brutalnosti i straha. Rizika da napokon pogledamo u lice mal de vivre (nesreći). Na sve to će naići svako ko odluči da okonča posao postojećeg.

Naši savremenici kao da žive od poslova, u očaju žonglirajući hiljadama obaveza uključujući i najtužniju od svih – obavezu uživanja. Nesposobnost da određuju sopstvene živote prekrivaju detaljnim mahnitim aktivnostima, brzinom koja prati sve pasivniji način ponašanja. Oni nisu svjesni svjetlosti negativnog.

Možemo izabrati da ne živimo. To je najljepši razlog da se, sa uživanjem, otvorimo životu. „Uvijek ima vremena da se stvari okončaju; neko se može i igrati i buniti“ – tako govori materijalizam radosti.

Možemo izabrati da ne djelujemo, a to je najljepši razlog za djelovanje. U sebi nosimo potencijal svih djela za koja smo sposobni, i nijedan gazda nikada neće biti u mogućnosti da nas liši mogućnosti da kažemo „ne“. Sa tim „ne“ počinje ono što smo mi i ono što želimo. Iz toga se rađa jedini razlog da ustanemo ujutro. Iz toga se rađa jedini razlog da naoružani napadnemo poredak koji nas tlači.

Sa jedne strane imamo postojeće, sa njegovim navikama i sigurnostima. A od sigurnosti, tog društvenog otrova, čovjek može umrijeti.

Sa druge strane tu je insurekcija, nepoznato koje nadire u cjelokupni život. Mogući početak pretjeranog praktikovanja slobode.

Prolog

„Treba imati u vidu da je ova knjiga pisana sa svesnom namerom da naudi društvu spektakla. Ipak, u njoj nema ničeg preteranog.“ — Gi Debor, 1992

1: Vrhunac odvajanja

„U sadašnje vreme, koje prednost daje znaku nad onim što je označeno, kopiji nad originalom, predstavi nad stvarnošću, pojavnosti nad suštinom… istinito se smatra profanim, a samo je iluzija sveta. Tačnije, sveto se uvećava u meri u kojoj istinito uzmiče, a iluzija pojačava, tako da najvišem stepenu iluzije odgovara najviši stepen svetosti.“

— Fojerbah, iz predgovora za drugo izdanje Suštine hrišćanstva

1. U društvima u kojima preovlađuju moderni uslovi proizvodnje, život je predstavljen kao ogromna akumulacija prizora. Sve što je nekada bilo neposredno doživljavano, udaljeno je u predstavu.

2. Slike odvojene od svih aspekata života stapaju se u jedinstveni tok stvari, u kojem prethodno jedinstvo života više ne može ostvariti. Fragmentarno opažana stvarnost regrupiše se u novo, sopstveno jedinstvo, kao odvojeni lažni svet, predmet pûke kontemplacije. Specijalizacija slika sveta dostiže vrhunac u svetu nezavisnih slika, koje obmanjuju čak i same sebe. Spektakl je konkretizovana inverzija života, nezavisno kretanje neživota.

3. Spektakl se u isto vreme ispoljava kao sâmo društvo, kao deo društva i kao sredstvo objedinjavanja. Kao deo društva, to je fokusna tačka naše vizije i svesti. Sâma činjenica da je reč o odvojenom sektoru govori o tome da se nalazimo u domenu obmane i lažne svesti: jedinstvo koje spektakl postiže nije ništa drugo do zvanični jezik opšteg odvajanja.

4. Spektakl nije samo skup slika; to je društveni odnos između ljudi posredovan slikama.

5. Spektakl se ne može shvatiti samo kao vizuelna obmana koju stvaraju masovni mediji. To je pogled na svet koji se materijalizovao.

6. Sagledan u celini, spektakl je u isto vreme rezultat i cilj vladajućeg oblika proizvodnje. On nije samo dekor stvarnog sveta, već sâmo srce nestvarnosti ovog društva. U svim posebnim aspektima – vestima, propagandi, reklami, zabavi – spektakl predstavlja vladajući oblik života. To je sveprisutna afirmacija već napravljenih izbora, kako u oblasti proizvodnje, tako i u oblasti potrošnje vezane za tu proizvodnju. I oblik i sadržaj spektakla služe kao potpuno opravdanje uslova i ciljeva postojećeg sistema. Spektakl je i stalno prisustvo tog opravdanja, jer on uspostavlja monopol nad najvećim delom vremena koje ljudi provode van sâmog procesa proizvodnje.

7. Sâmo odvajanje je sastavni deo jedinstva sveta, globalne društvene prakse podeljene na stvarnost i sliku. Društvena praksa, koja stoji naspram prividno nezavisnog spektakla, u isto vreme je i celina koja sadrži taj spektakl. Ali, unutrašnjni rascep izobličuje tu celinu, do te mere da spektakl izgleda kao njen jedini cilj. Jezik spektakla sastoji se od znakova vladajuće organizacije proizvodnje – znakova koji su u isto vreme i krajnji proizvod te organizacije.

8. Odnos spektakla i konkretne društvene aktivnosti ne može se sagledati apstraktno: svaka strana te suprotnosti i sama je podeljenja. Spektakl, koji falsifikuje stvarnost, proizvod je sâme te stvarnosti. Obrnuto, stvarni život je materijalno prožet kontemplacijom spektakla i na kraju ga potpuno upija i počinje da se ravna po njemu. Objektivna stvarnost prisutna je u oba ta aspekta. I jedna i druga strana, ustanovljene na taj način, preobražavaju se u sopstvenu suprotnost: stvarnost se pojavljuje u granicama spektakla, a spektakl postaje stvarnost. To uzajamno otuđenje čini suštinu i temelj celokupnog postojećeg poretka.

9. U potpuno izokrenutom svetu, istinito je trenutak lažnog.

10. Pojam spektakla povezuje i objašnjava širok spektar naizgled nepovezanih pojava. Prividna različitost i kontrasti između tih pojava izviru iz društvene organizacije pojavnosti, ispod koje treba prepoznati njenu pravu prirodu. Sagledan u njegovim okvirima, spektakl je afirmacija pojavnog i izjednačavanje celokupnog društvenog života ljudi s tom pojavnošću. Ali, kritika koja zahvata sâmu suštinu spektakla otkriva u njemu samo vidljivu negaciju života – negaciju koja je postala vidljiva.

11. Da bismo opisali spektakl, njegov nastanak, način funkcionisanja i snage koje mu se suprotstavljaju, moramo napraviti neke veštačke razlike. U analizi spektakla prinuđeni smo da u izvesnoj meri koristimo jezik sâmog spektakla, utoliko što se krećemo kroz oblast metodologije društva koje sebe izražava kroz spektakl. Naime, spektakl je u isto vreme i jezik i program naše društveno-ekonomske formacije. To je istorijski trenutak u kojem smo zatečeni.

12. Sâm spektakl predstavlja sebe kao široku i nedostupnu stvarnost koja nikada ne može biti dovedena u pitanje. Njegova jedina poruka glasi: „Ono što se vidi je dobro, ono što je dobro vidi se.“ Pasivni pristanak, koji spektakl zahteva, zapravo je već efikasno nametnut njegovim monopolom nad pojavnošću, načinom na koji se pojavljuje, koji ne ostavlja nimalo prostora za bilo kakav odgovor.

13. Tautološki karakter spektakla potiče iz činjenice da su njegov cilj i njegova sredstva identični. To je sunce koje nikada ne zalazi nad carstvom moderne pasivnosti. Ono pokriva ceo globus, večito se kupajući u sopstvenoj svetlosti.

14. Moderno industrijsko društvo je suštinski, a ne slučajno ili veštački spektakularno. Za spektakl – vidljivi odraz vladajućeg ekonomskog poretka – ciljevi su ništa, razvoj je sve. Spektakl ne teži ničemu drugom do sebi samom.

15. Kao nezaobilazni pogon za pakovanje svega što se danas proizvodi, kao opšta artikulacija principa na kojima počiva sistem i kao razvijeni ekonomski sektor, koji direktno proizvodi sve veću količinu slika–stvari, spektakl je glavni proizvod današnjeg društva.

16. Spektakl je u stanju da podredi sebi ljude, upravo zato što ih je ekonomija već potpuno podredila svojim ciljevima. Spektakl nije ništa drugo nego ekonomija koja se razvija zbog sebe same. To je, u isto vreme, veran odraz proizvodnje stvari i izobličujuće opredmećenje samih proizvođača.

17. Prvi stepen u dominaciji ekonomije nad društvenim životom ispoljava se kao očigledna degradacija biti u imati: ljudsko ostvarenje više se ne izjednačava sa onim što neko jeste, već sa onim što poseduje. U sadašnjem stadijumu, kada društvenim životom potpuno dominira akumulirana ekonomska proizvodnja, dolazi do opšteg pomaka od imati ka izgledati: Sveukupno „imanje“ sada mora da obezbedi prestiž i postigne krajnji cilj kroz svoj pojavni oblik. U isto vreme, individualna realnost je postala društvena, u smislu da je potpuno zavisna od društvenih sila i oblikovana njima. Individualnoj stvarnosti je dopušteno da se pojavi samo kada zapravo nije stvarna.

18. Kada se stvarni svet preobrazi u pûke slike, te slike postaju stvarna bića, koja efikasno podstiču hipnotičko ponašanje. Pošto je zadatak spektakla da nam preko različitih, specijalizovanih oblika posredovanja pokazuje svet koji se više ne može direktno doživeti, on neminovno, na prostoru kojim je nekada vladao dodir, daje prednost pogledu: najapstraktnije i najnepouzdanije čulo najbolje se prilagođava opštoj apstraktnosti sadašnjeg društva. Ali, spektakl nisu samo slike, niti samo slike i ton. To je sve što izmiče čovekovoj aktivnosti, sve što ometa i zavarava njegovu sposobnost preispitivanja i korekcije. To je suprotnost dijalogu. Spektakl se regeneriše svuda gde predstavljanje postaje nezavisno.

19. Spektakl nasleđuje sve slabosti zapadnog filozofskog projekta, koji je uvek nastojao da aktivnost shvati kao predstavu; on je vezan za neprestani razvoj tehničke racionalnosti, koju je iznedrio taj isti oblik misli. Spektakl ne ostvaruje filozofiju, on svodi stvarnost na predmet filozofije; to je sav konkretni život ljudi sveden na spekulativni univerzum.

20. Filozofija, moć odvojene misli i misao odvojene moći, nikada nije bila u stanju da prevaziđe teologiju. Spektakl je materijalna rekonstrukcija religiozne iluzije. Spektakularna tehnologija nije razvejala religiozne mitove u koje su ljudi projektovali svoje otuđene moći; ona ih je samo spustila na zemlju, tako da su čak i najsvetovniji aspekti života postali neprozirni i nepodnošljivi. Lažni raj, koji je nekada bio potpuna negacija zemaljskog života, više se ne projektuje u nebesa; on je ugrađen u sâm taj život. Spektakl je tehnološka verzija progona ljudskih moći u onostrano; to je vrhunac čovekovog unutrašnjeg odvajanja od samog sebe.

21. Sve dok je nužnost društveno snevana, san ostaje društvena potreba. Spektakl je noćna mora modernog društva okovanog lancima; on, u krajnjoj liniji, izražava samo čežnju tog društva za snom. Spektakl je čuvar tog sna.

22. Činjenica da je praktična moć modernog društva odvojena od društva i da čini nezavisan sektor – spektakl – može se objasniti samo činjenicom da toj moćnoj praksi nedostaje čvrstina i da se ona nalazi u stalnoj kontradikciji sa samom sobom.

23. U korenu spektakla nalazi se najstarija od svih društvenih specijalizacija – specijalizacija moći. Spektakl se specijalizovao za ulogu onog koji govori u ime svih drugih aktivnosti. To je ambasador hijerarhijskog društva pred njim samim, koji uručuje svoju zvaničnu notu na dvoru gde nikome drugom nije dopušteno da govori. Tako je najmoderniji aspekt spektakla ujedno i najarhaičniji.

24. Spektakl je neprestani govor vladajućeg poretka o sâmom sebi, njegov neprekidni monolog samouzdizanja, autoportret tog poretka u fazi njegove potpune dominacije nad svim aspektima života. Fetišistički privid čiste objektivnosti u spektakulranom odnosu prikriva činjenicu da je u stvarnosti reč o odnosima između ljudi i između klasa: kao da neka druga Priroda, sa svojim neumitnim zakonima, dominira celim našim okruženjem. Ali, spektakl nije neizbežna posledica tog navodno „prirodnog“ tehnološkog razvoja. Naprotiv, društvo spektakla je oblik koji sam bira svoj tehnološki sadržaj. Ako spektakl, shvaćen u ograničenom smislu „masovnih medija“, koji su njegova najpovršnija manifestacija, prodire u društvo u obliku čisto tehničke aparature, treba shvatiti da ta aparatura nikako nije neutralna i da je razvijena u skladu sa unutrašnjom dinamikom sâmog spektakla. Ako se društvene potrebe epohe, u kojoj su te tehnologije razvijene, mogu zadovoljiti samo uz njihovo posredovanje, ako su upravljanje društvom i svi kontakti među ljudima postali potpuno zavisni od tih sredstava za trenutnu komunikaciju, onda je to zato što je ta „komunikacija“ suštinski jednostrana. Svi mediji preporučuju se vladarima postojećeg poretka kao sredstvo za sprovođenje posebnih oblika upravljanja. Društvena podela izražena kroz spektakl neraskidivo je vezana za modernu državu – taj proizvod društvene podele rada, koji je u isto vreme glavni instrument klasne vladavine i koncentrisani izraz svih društvenih podela.

25. Odvajanje je alfa i omega spektakla. Institucionalizacija društvene podele rada u obliku klasne podele je iznedrila prethodni, religiozni oblik kontemplacije: mitski poredak kojim se svaka vlast oduvek kamuflirala. Religija je afirmisala kosmički i ontološki poredak, koji je odgovarao interesima gospodara, tumačeći i ulepšavajući sve što je društvo trebalo, a nije moglo da obezbedi. U tom smislu, svaka odvojena vlast je uvek bila spektakularna. Ali, nekadašnja opšta odanost jednoj religioznoj predstavi bila je samo izraz opšteg osećanja gubitka, imaginarna kompenzacija za bedu konkretne društvene aktivnosti, koja se još doživljavala kao jedini mogući uslov egzistencije. Nasuprot tome, moderni spektakl precizno utvrđuje šta društvo može da obezbedi, ali tako što strogo razdvaja moguće od dopuštenog. Spektakl čini ljude nesvesnim promena uslova njihove praktične egzistencije. To veštačko božanstvo stvara sâmo sebe i nameće sopstvena pravila. Ono se otkriva u svojoj pravoj prirodi: kao autonomno razvijena, odvojena sila, zasnovana na sve intenzivnijoj proizvodnji, koja nameće sve veću podelu rada na parcijalne pokrete diktirane kretanjem mašina, a za potrebe tržišta, koje se neprestano širi. U takvom razvoju, svaka zajednica i svaka kritička svest iščezavaju; snage koje su se u tom procesu razvijale kao razdvojene još se nisu ujedinile.

26. Opšte odvajanje radnika od proizvoda rada teži da eliminiše svaku zaokruženu svest o ostvarenoj aktivnosti i svaku direktnu, ličnu komunikaciju između proizvođača. Sa sve većom akumulacijom odvojenih proizvoda i sve većom koncentracijom proizvodnog procesa, dostignuća te aktivnosti i komunikacija postaju monopol onih koji upravljaju sistemom. Trijumf tog ekonomskog sistema, zasnovanog na odvajanju, proletarizuje ceo svet.

27. Zahvaljujući uspehu takvog načina proizvodnje, čiji je glavni proizvod samo odvajanje, konkretno iskustvo, koje je u ranijim društvima bilo vezano za ljudski rad, zamenjuje se, makar duž ivica sistema, izjednačavanjem života sa neradnim vremenom, sa neaktivnošću. Ali, takva neaktivnost ni u čemu nije oslobođena od proizvodne aktivnosti: ona je i dalje potpuno zavisna od nje, kao nelagodno i opčinjeno pokoravanje zahtevima i posledicama proizvodnog sistema. Sâmo to stanje jeste jedna od posledica sistema. Nema slobode izvan žive aktivnosti; spektakl zato poništava svaku aktivnost, pošto je celokupna stvarna aktivnost prisilno stavljena u funkciju globalne izgradnje spektakla. Na taj način, ono što se naziva „oslobođenjem od rada“, slobodno vreme, nije ni oslobođenje od rada, niti oslobođenje od sveta oblikovanog tim radom. Nijedna aktivnost koju je rad oteo ne može se ponovo osvojiti ako ostajemo podređeni proizvodima tog rada.

28. Vladajući ekonomski sistem je začarani krug izolacije. Njegove tehnologije zasnivaju se na izolaciji i samo je uvećavaju. Od automobila do televizije, robe koje spektakl bira da proizvodi istovremeno služe i kao oružje za efikasnu odbranu uslova koji stvaraju „usamljenu gomilu“. Spektal uvek iznova stvara sopstvene pretpostavke, na sve konkretniji način.

29. Spektakl je nastao iz izgubljenog jedinstva sveta, a ogromna ekspanzija modernog spektakla otkriva svu veličinu tog gubitka: pomeranje svakog individualnog rada i svih proizvoda rada u apstrakciju, savršeno se uklapa u prirodu spektakla, jer je upravo apstrakcija konkretan način njegovog postojanja. U spektaklu se deo sveta predstavlja tom svetu kao stvaran i superioran. Spektakl je opšti jezik tog odvajanja. Posmatrači su povezani samo jednosmernim odnosom sa centrom koji ih razdvaja jedne od drugih. Spektakl ujedinjuje ono što je odvojeno, ali samo kao odvojeno.

30. Otuđenje posmatrača, koje nesvesno povećava snagu predmeta njegove kontemplacije, odvija se na sledeći način: što više pokušava da ga shvati, manje živi; što se više poistovećuje sa vladajućom predstavom o potrebi, sve manje razume vlastiti život i vlastite želje. Otuđenje aktivnog subjekta u spektaklu ogleda se i u činjenici da njegovi gestovi više nisu njegovi; to su gestovi nekog drugog, koji mu ih predstavlja. Posmatrač se nigde ne oseća kod kuće, jer je spektakl svuda.

31. Radnici ne proizvode sebe već silu koja je nezavisna od njih. Uspeh takvog oblika proizvodnje i obilje koje proizvodi, proizvođači doživljavaju kao obilje lišavanja. Sa sve većim gomilanjem proizvoda njihove otuđene aktivnosti, svo vreme i sav prostor postaju im strani. Spektakl je mapa tog novog sveta, koja se tačno poklapa sa teritorijom koju predstavlja. Sile koje su izmakle našoj kontroli prikazuju nam se u svoj svojoj moći.

32. Društvena uloga spektakla je proizvodnja otuđenja. Ekonomska ekspanzija se sastoji, pre svega, u širenju tog posebnog sektora industrijske proizvodnje. „Rast“, podstaknut proizvodnjom koja je sâma sebi cilj, ne može biti ništa drugo do rast istog onog otuđenja koje se nalazi u njenom korenu.

33. Iako odvojeni od onoga što proizvode, ljudi ipak proizvode svaki detalj svog sveta sa sve većom snagom i tako se još više udaljavaju od njega. Što više njihov život postaje njihovo delo, to su oni više isključeni iz sopstvenog života.

34. Spektakl je kapital akumuliran do stepena u kojem postaje slika.

2: Roba kao spektakl

„Suština robe može se shvatiti tek kad ona postane univerzalna kategorija društva kao celine. Samo u tom kontekstu postvarenje proizvedeno robnim odnosima stiče odlučujući značaj, kako za objektivni razvoj društva, tako i za odnos ljudi prema tom društvu, koje potčinjava njihovu svest i čini od nje samo izraz tog postvarenja… S progresivnom racionalizacijom i mehanizacijom rada, to potčinjavanje se samo još više pojačava, tako da ljudsko ponašanje postaje sve manje aktivno, a sve više kontemplativno…“

— Lukač, Istorija i klasna svest, 1923.

35. U osnovnoj aktivnosti spektakla – integrisanju svih fluidnih aspekata ljudske aktivnosti i njihovom prevođenju u čvrsto stanje, u izokretanju svih živih vrednosti u čisto apstraktne vrednosti – prepoznajemo svog starog neprijatelja, robu. Nešto, na prvi pogled, tako trivijalno i očigledno, a opet tako složeno i puno metafizičkih nijansi.

36. Fetišizam robe, dominacija „vidljivih i nevidljivih stvari“ nad društvom, dostiže vrhunac u spektaklu, u kojem sav stvarni svet biva zamenjen izborom slika projektovanih iznad njega, ali kojima ipak uspeva da se nametnu kao jedina stvarnost.

37. Svet koji nam spektakl prikazuje, u isti mah prisutan i odsutan, jeste svet robe koji dominira celim živim iskustvom. Svet robe se tako prikazuje kakav zaista jeste, zato što je njegov razvoj identičan otuđenju ljudi, kako jednih od drugih, tako i od svega što proizvode.

38. Gubitak kvaliteta, tako očigledan na svakom stupnju spektakularnog jezika, od predmeta koje glorifikuje i ponašanja kojim upravlja, potiče iz sâme prirode sistema koji na svaki način izbegava stvarnost. Robni oblik svodi sve na kvantitativni ekvivalent. Razvija se ono što je kvantitativno i samo ono što je kvantitativno.

39. Uprkos tome što isključuje kvalitet, takav razvoj prolazi kroz kvalitativne promene: spektakl odražava činjenicu da je taj razvoj prešao prag sopstvenog obilja. Iako je ta kvalitativna promena uzela maha samo delimičino, u nekoliko ograničenih oblasti, ona je na opštem planu već prisutna kao standard koji je roba dostigla, tako što je celu planetu pretvorila u jedinstveno svetsko tržište.

40. Razvoj proizvodnih snaga je nesvesna istorija koja je realno stvarala i menjala životne uslove ljudskih grupa. To je ekonomska osnova svih ljudskih poduhvata. U prirodnim ekonomijama, pojava robnog sektora predstavljala je višak preživljavanja. Robna proizvodnja, koja podrazumeva razmenu različitih proizvoda između nezavisnih proizvođača, dugo je opstajala na zanatskom nivou, kao marginalna ekonomska aktivnost čija je kvantitativna stvarnost ostajala skrivena. Ali, gde god je robna proizvodnja nailazila na društvene uslove u kojima su se trgovina i akumulacija kapitala odvijali na širokom planu, ona je preuzimala potpunu kontrolu nad ekonomijom. Cela ekonomija je postala ono što je sama robna proizvodnja, u tom svom pohodu, već bila: proces kvantitativnog razvoja. Ta stalna ekspanzija ekonomije u obliku roba pretvorila je i sâm ljudski rad u robu, u najamni rad, uspevajući da konačno ostvari stepen obilja dovoljan da reši inicijalni problem opstanka – ali samo zato da bi se uvek iznova regenerisala u istom obliku, ali na višem nivou. Ekonomski rast je oslobodio društvo pritiska pûkog preživljavanja, ali ga nije oslobodio njegovog oslobodioca. Nezavisnost robe se proširila na celu ekonomiju i postala njen gospodar. Ekonomija je promenila svet, ali ga je promenila u svet pod vlašću ekonomije. Ta lažna priroda, u kojoj je ljudski rad postao otuđen, zahteva da rad zauvek ostane u njenoj službi; a pošto ona sâma postavlja taj zahtev i odgovara na njega, svi društveno dozvoljeni projekti i poduhvati bivaju stavljeni u službu njenog jačanja. Obilje roba – drugim rečima, obilje robnih odnosa – postaje ništa drugo do povećano preživljavanje.

41. Sve dok uloga ekonomije, kao osnove celog društvenog života, nije bila primećena, niti shvaćena (upravo zato što izgleda tako poznata), dominacija robe nad celom ekonomijom se sprovodila na prikriven način. U društvima gde je stvarnih roba bilo malo ili gde su one bile teško dostupne, novac je bio prividni gospodar, predstavnik više sile koja je ostajala nepoznata. Sa sve većom podelom rada i početkom masovne proizvodnje za globalno tržište, koje je donela industrijska revolucija, roba je konačno postala vidljiva sila koja kolonizuje ceo društveni život. U toj tački, politička ekonomija se nametnula kao dominantna nauka i kao nauka o dominaciji.

42. Spektakl je faza u kojoj roba uspeva da kolonizuje ceo društveni život. Komodifikacija nije samo očigledna: mi više ne vidimo ništa drugo. Svet koji vidimo je svet robe. Moderna ekonomska proizvodnja proširuje svoju diktaturu kako prostorno, tako i po intenzitetu. U manje industrijalizovanim regionima, njena vladavina se već ispoljava kroz prisustvo nekoliko prestižnih roba i imperijalističke dominacije, nametnute iz industrijski razvijenijih regiona. Njihov društveni prostor neprestano se zastire novim slojevima robe. S napredovanjem „druge industrijske revolucije“, otuđena potrošnja postaje isto toliko dužnost masa, koliko i otuđena proizvodnja. Celokupni društveni prodati rad postaje totalna roba, čiji se neprestani obrt mora održavati po svaku cenu. Da bi se to postiglo, ta totalna roba mora se u fragmentiranom obliku vratiti isto tako fragmentiranim pojedincima, koji su potpuno odsečeni od celine proizvodnog procesa. U tom cilju, specijalizovana nauka dominacije razbija se na ceo niz daljih specijalizacija, kao što su sociologija, primenjena psihologija, kibernetika i semiologija, koje su zadužene za nadgledanje samoregulacije svake faze tog procesa.

43. U početnoj fazi akumulacije kapitala „politička ekonomija videla je proletera isključivo kao radnika“, koji želi samo da obezbedi minimum uslova potrebnih za održanje svoje radne snage, nikada ga ne posmatrajući iz perspektive „njegove ljudskosti i slobodnog vremena“. Ta perspektiva vladajuće klase uskoro je bila revidirana: sve veće obilje roba dostiglo je nivo koji je zahtevao višak kolaboracije radnika. Sada, na kraju radnog dana, na radnika se više ne gleda s prezirom, koji je ranije tako očigledno bio prisutan u svim aspektima organizacije i održavanja proizvodnje; na njih se sada gleda kao na odrasle osobe, s puno ljubaznosti i predusretljivosti, u skladu s njihovom novom ulogom, ulogom potrošača. Humanizam robe preuzima nadležnost nad radnikovom „ljudskošću i slobodnim vremenom“, prosto zato što politička ekonomija sada može i mora da preuzme potpunu dominaciju nad tim sferama i to baš kao politička ekonomija. „Usavršeno poricanje čoveka“ tako preuzima vlast nad celom ljudskom egzistencijom.

44. Spektakl je neprekidni Opijumski rat [1] koji se vodi zato da bi se ljudi prisilili da izjednače dobra s robama, a zadovoljstvo s pûkim preživljavanjem, i koji se širi po sopstvenim zakonima. Potrošačko preživljavanje mora stalno da proširuje svoj domen, upravo zato što uvek podrazumeva osećanje oskudice. Povećano preživljavanje nikada ne dolazi do razrešenja; ne postoji tačka u kojoj bi se njegovo širenje zaustavilo, jer ono potpuno pripada domenu oskudice: ono može da pozlati siromaštvo, ali ne i da ga prevaziđe.

45. Automatizacija, koja je u isto vreme najnapredniji sektor moderne industrije i najverniji izraz njene prakse, primorava robni sistem da razreši sledeću kontradikciju: tehnološka oprema, koja objektivno vodi ka eliminaciji poslova, mora u isto vreme da sačuva rad kao robu i kao jedinog stvaraoca robe. Jedini način da se izbegne ta posledica automatizacije (ili bilo kod drugog, manje ekstremnog načina za povećanje radne produktivnosti), koja vodi ka smanjivanju ukupnog obima nužnog radnog vremena, jeste stvaranje novih poslova. Tom cilju služi rezervna armija nezaposlenih, koja se uglavnom regrutuje za tericijarni sektor, usluge, kao pojačanje trupama zaduženim za distribuciju i glorifikaciju najnovijih roba; na taj način zadovoljava se jedna stvarna potreba – za sve masivnijim propagandnim kampanjama, koje treba da navedu ljude da kupuju sve nepotrebnije robe.

46. Razmenska vrednost se prvo pojavljuje kao izraz upotrebne vrednosti, ali pobeda koju odnosi koristeći se svojim oružjima, stvara uslove u kojima se taj oblik vrednosti pojavljuje kao autonomna sila. Time što mobiliše svu ljudsku upotrebnu vrednost i preuzima monopol nad njenom realizacijom, razmenska vrednost uspeva da nad njom uspostavi potpunu dominaciju. Upotrebljivost se sada vidi samo u okvirima razmene, kojoj je prepuštena na milost i nemilost. Razmenska vrednost, koja je u početku bila plaćenik u službi upotrebne vrednosti, sada preuzima inicijativu i kreće u rat za ostvarenje sopstvenih ciljeva.

47. Stalno opadanje upotrebne vrednosti, koje je oduvek pratilo kapitalističku ekonomiju, dovelo je do pojave novog oblika siromaštva u okviru pojačanog preživljavanja. To siromaštvo postoji uporedo sa starim oblikom siromaštva, koji još istrajava i koji se ogleda u činjenici da je ogromna većina ljudi primorana da prihvati ulogu najamnih radnika, u stalnoj jurnjavi za ciljevima koje im nameće sistem, i da svako od njih zna da se tome mora potčiniti ili umreti. Stvarnost te ucene – činjenice da čak i u najsvedenijim oblicima (hrana, sklonište) upotrebna vrednost ima sopstvenu egzistenciju samo u okviru iluzije obilja povećanog preživljavanja – objašnjava opšti pristanak na iluziju modernog oblika robne potrošnje. Stvarni potrošač postaje potrošač iluzija. Roba je materijalizovana iluzija, a spektakl njen opšti izraz.

48. Upotrebna vrednost je ranije bila shvatana kao implicitni aspekt razmenske vrednosti. Sada, u izokrenutom svetu spektakla, ona se mora eksplicitno izraziti, zato što je njena realnost erodirala usled prekomernog razvoja robne ekonomije, ali i zato što ona nastavlja da služi kao lažno opravdanje za jedan lažni život.

49. Spektakl je naličje novca. Spektakl je i sâm apstraktni, opšti ekvivalent za sve vrste roba. Ali, dok je novac dominirao društvom kao izraz opšte ekvivalencije i sredstvo za razmenu različitih dobara čije se namene ne mogu porediti, spektakl se javlja kao moderna dopuna novca: izraz sveta robe kao celine, koji služi kao opšti ekvivalent za sve što taj svet može da bude i što može da postigne. Spektakl je novac koji može samo da se gleda, jer je u njemu sva upotrebna vrednost već razmenjena za totalitet apstraktnih predstava. Spektakl nije samo sluga lažne korisnosti, već je i sam lažna upotreba života.

50. Sa postizanjem ekonomskog obilja, ukupni rezultat društvenog rada postaje vidljiv i na taj način podređuje celokupnu stvarnost pojavama koje postaju primarni proizvod rada. Kapital više nije nevidljivi centar koji upravlja procesom proizvodnje: on se neprekidno akumulira i širi na ceo svet u obliku vidljivih predmeta. Sveukupno širenje društva je njegov portret.

51. Trijumf ekonomije, kao autonomne sile, u isto vreme nagoveštava njenu propast, jer sile koje je oslobodila sada mogu da eliminišu ekonomsku nužnost, koja je bila nepromenljiv osnov svih ranijih društava. Zamenjivanje te nužnosti nužnošću neobuzdanog ekonomskog razvoja, znači zamenjivanje zadovoljavanja osnovnih ljudskih potreba (danas jedva pokrivenih) neprestanom proizvodnjom lažnih potreba, pri čemu sve one, u krajnjoj liniji, vode ka ostvarenju samo jedne lažne potrebe: za održanjem vladavine ekonomije kao autonomne sile. Ali, takva ekonomija gubi svaku vezu sa svim autentičnim potrebama sve dok dolazi iz društveno nesvesnog, koje ne zna do koje je mere zavisno od nje. „Sve što je svesno, sklono je habanju. Sve što je nesvesno ostaje nepromenjeno. Ali, jednom oslobođeno i ono počinje da se urušava.“ (Frojd)

52. Kada društvo jednom shvati da zavisi od ekonomije, ekonomija počinje da zavisi od društva. Kada podzemna snaga ekonomije dostigne tačku vidljive dominacije, ekonomija gubi svoju moć. Ekonomski Id mora biti zamenjen sa Ja. Do te promene može doći samo iz sâmog društva, iz borbe unutar društva. Njen ishod zavisi od ishoda klasne borbe, koja je u isto vreme proizvod i proizvođač ekonomske osnove istorije.

53. Svest o žudnji i žudnja za svešću su jedan isti projekat, koji u svom negativnom obliku teži ukidanju klasa i ka tome da radnici direktno raspolažu svim aspektima svoje aktivnosti. Suprotnost tom projektu jeste društvo spektakla, u kojem roba sagledava sâmu sebe, u svetu koji sama stvara.

3: Privid jedinstva i podeljenosti

„Na našem filozofskom frontu razvila se živa polemika oko pojma ‘jednog koje se deli na dva’ i ‘dva koja se spajaju u jedno’. Reč je o borbi između pristalica i protivnika materijalističke dijalektike, o borbi između dva shvatanja sveta: proleterskog i buržoaskog. Oni koji osnovni zakon prirode vide u tome da se ‘jedno deli na dva’ pristalice su materijalističke dijalektike. Oni koji osnovni zakon vide u tome da se ‘dva spajaju u jedno’ protivnici su materijalističke dijalektike. Obe strane povukle su jasnu demarkacionu liniju, a njihovi argumenti su dijametralno suprotni. Na ideološkom planu, ta polemika predstavlja odraz akutne i složene klasne borbe koja se danas odvija u Kini i u celom svetu.“

— Crvena zastava (Peking), 21. septembar 1964.

54. Spektakl je u isto vreme ujedinjen i podeljen, kao i sâmo moderno društvo. Svako pojedinačno jedinstvo zasniva se na nasilnim podelama. Ali, u spektaklu i sâma ta kontradikcija dolazi u sukob sa svojim izokrenutim značenjem: podele koje predstavlja su izraz opšteg jedinstva, dok je jedinstvo koje predstavlja izraz opšte podeljenosti.

55. Iako se sukobi između različitih sila za kontrolu nad istim društveno-ekonomskim sistemima zvanično predstavljaju kao nepomirljivi antagonizmi, oni zapravo odražavaju suštinsko jedinstvo sistema, kako na međunarodnom planu, tako i u okviru svake nacije.

56. Prividni spektakularni sukob između rivalskih oblika otuđene vlasti, u isto vreme je i stvaran, utoliko što izražava neujednačenu i konfliktnu prirodu razvoja sistema, kao i manje ili više protivrečne interese klasa i grupa unutar klasa, koje prihvataju taj sistem i koje pokušavaju da u njemu igraju što važniju ulogu. Kao što razvoj najnaprednijih ekonomija podrzumeva sukob između različito definisanih prioriteta, tako se i unutar totalitarnih, državno-birokratskih oblika ekonomskog upravljanja, kao i u zemljama u kolonijalnom ili polukolonijalnom položaju, javljaju izrazito divergentni oblici proizvodnje i vlasti. Primenujući kriterijume koji se pokažu prikladnim, spektakl je u stanju da te suprotnosti prikaže kao potpuno različite društvene sisteme. Ali, u stvarnosti, to su samo posebni sektori, čija je suština potpuno uključena u globalni sistem koji ih obuhvata u jedinstveno kretanje, koje je celu planetu pretvorilo u oblast svog delovanja: kapitalizam.

57. Društvo koje je u isto vreme spektakl, ne dominira nerazvijenim područjima samo pomoću ekonomske hegemonije; ono dominira njima i kao društvo spektakla. Čak i kada izostaje odgovarajuća materijalna osnova, moderno društvo osvaja društvenu površinu svih kontinenata različitim sredstvima spektakla. Ono postavlja pozornicu za lokalnu vladajuću klasu i oblikuje njen program. Pored toga što budi žudnju za pseudodobrima, spektakl nudi i različite oblike lažne revolucije za lokalne revolucionare. Birokratski režimi nekih industrijalizovanih zemalja imaju svoje posebne oblike spektakla, ali i oni su samo deo totalnog spektakla, koji sam sebi služi i kao lažna opozicija i kao stvarna podrška. Čak i ako lokalni spektakli razviju neke posebne oblike totalitarne specijalizacije u oblasti društvene komunikacije i kontrole, sa stanovišta sistema kao celine te specijalizacije igraju samo ulogu koja im je dodeljena u okviru globalne podele spektakularnih zadataka.

58. Iako ta podela spektakularnih zadataka održava postojeći poredak kao celinu, ona je primarno usmerena ka zaštiti glavnog uporišta svog razvoja. Spektakl počiva na ekonomiji obilja, a proizvodi takve ekonomije u krajnjoj liniji teže dominaciji nad celim tržištem spektakla, rušeći sve ideološke ili policijsko-državne protekcionističke barijere, koje postavljaju lokalni spektakli u svojoj težnji ka nezavisnosti.

59. Iza svetlucave spoljašnosti spektakla, modernim društvom dominira težnja ka opštoj banalizaciji, čak i tamo gde su razvijeniji oblici robne potrošnje naizgled umnožili mogućnost izbora između različitih uloga i predmeta. Nasleđe religije i porodice (ova druga je i dalje glavni mehanizam za prenošenje klasne vladavine s generacije na generaciju), sa svom moralnom represijom koju nameću te dve institucije, može se spojiti s razmetljivom težnjom ka zemaljskim nagradama, upravo zato što život u ovakvom svetu ostaje represivan i nudi samo lažne nagrade. Samozadovoljno pristajanje na status quo može da koegzistira i s čisto spektakularnim oblicima pobune: samo nezadovoljstvo postaje roba čim ekonomija obilja razvije kapacitete za preradu te naročite sirovine.

60. Medijske zvezde su spektakularne predstave živih ljudskih bića, projekcija opšte banalnosti u slike mogućih uloga. Kao specijalisti za prividni život, zvezde služe kao objekti poistovećivanja, koji ljudima pružaju nadoknadu za stvarnost fragmentirane produktivne specijalizacije u kojoj zapravo žive. Uloga slavnih ličnosti je da predstavljaju različite životne stilove i različita društveno-politička stanovišta na potpuno slobodan način. One otelovljuju nedostižne plodove društvenog rada tako što dramatizuju sporedne proizvode tog rada, koje magijski projektuju iznad njega, kao njegove krajnje ciljeve: vlast i dokolicu, odlučivanje i potrošnju, kao početak i kraj tog procesa koji se nikada ne dovodi u pitanje. U slučaju vlasti, vladajući režim može sebe da personalizuje u liku neke pseudozvezde; u slučaju potrošnje, potrošačke zvezde agituju da budu priznate kao pseudosile koje dominiraju živim iskustvom. Ali, ponašanje tih zvezda nije slobodno, niti je ono što nude zaista izbor.

61. Agent spektakla koji stupa na pozornicu u ulozi zvezde je sušta suprotnost individui; on je isto toliko neprijatelj sopstvene individualnosti koliko i individualnosti drugih. Time što stupa u spektakl, kao model s kojim se treba poistovetiti, on se odriče svih autonomnih odlika, u težnji da se poistoveti sa opštim zakonom poslušnosti prema postojećem poretku stvari. Potrošačke zvezde, koje se pojavljuju u obliku različitih tipova ličnosti, samo pokazuju kako svaki od tih tipova ima jednak pristup oblasti potrošnje i da iz nje može izvući jednako zadovoljstvo. Političke zvezde moraju posedovati pun spektar najvrednijih ljudskih osobina: tako su sve zvanične razlike između njih poništene njihovom zvaničnom sličnošću, jer sve one moraju biti izuzetne u svim oblastima delovanja. Kao vođa države, Hruščov je naknadno postao general i preuzeo zasluge za pobedu u bici kod Kurska, dvadeset godina nakon što se ona odigrala. Kenedi je preživeo kao govornik, koji je čak i samom sebi održao posmrtni govor, jer je Teodor Sorenson (Theodore Sorensen) nastavio da piše govore za njegovog naslednika, u istom onom stilu koji je značajno doprineo pokojnikovoj javnoj ličnosti. Istaknute ličnosti koje personifikuju sistem poznate su upravo zato što nisu ono što izgledaju: one stiču veličinu tako što se spuštaju ispod realnosti najbeznačajnijeg individualnog života i tako što svi to znaju.

62. Lažni izbori koje nudi spektakularno obilje, izbori zasnovani na suprotstavljanju konkurentskih, a ipak savezničkih spektakala, različitih, a opet međusobno povezanih uloga (označenih i otelovljenih pre svega u predmetima), razvijaju se u borbu između iluzornih kvaliteta, koja treba da podstakne revnosnu odanost kvantitativnim tričarijama. Oživljavaju se i lažne arhaične opozicije – regionalizmi i rasizmi, koji služe kao sredstvo za sticanje magijski i ontološki superionog statusa u okviru potrošačke hijerarhije – kao i beskrajni niz delimičnih sukoba, od takmičarskih sportova do političkih izbora, koji stvaraju privid razigranog entuzijazma. Gde god se uspostavi potrošačko obilje, duž fasade napravljene od iluzornih uloga, javlja se još jedan spektakularni antagonizam: između mladih i starih. Prave odrasle osobe, ljudi koji su gospodari svojih života, zapravo ne postoje. U isto vreme, neprestano podmlađivanje postojećeg ni na koji način nije odlika onih koji su danas mladi; taj mladalački polet je prisutan samo u ekonomskom sistemu, u dinamici kapitalizma. Stvari su te koje vladaju i koje su mlade, dok se neprestano otimaju za prestiž i zamenuju jedne druge.

63. Spektakularne podele sakrivaju jedinstvo u bedi. Ako se različiti oblici istog otuđenja međusobno bore pod maskom nepomirljivih antagonizama, onda je to zato što svi oni počivaju na stvarnim, ali potisnutim kontradikcijama. Spektakl postoji u koncentrisanom i raspršenom obliku, u zavisnosti od konkretnog oblika siromaštva koje u isto vreme sakriva i održava. U oba slučaja, to je uvek ista slika srećnog sklada okruženog očajem i užasom, nepomično središte bede.

64. Koncentrisani spektakl je prevashodno vezan za birokratski kapitalizam, iako se, kao tehnika za jačanje državne vlasti, može primeniti i u manje razvijenim ekonomijama, ali i u zemljama razvijenog kapitalizma, posebno u trenucima krize. Birokratsko vlasništvo je i sâmo koncentrisano, utoliko što svaki birokrata stiče pravo na to vlasništvo samo kao pripadnik zajednice birokrata. Pošto je proizvodnja roba u birokratskom kapitalizmu manje razvijena, ona takođe poprima koncentrisan oblik: roba koju birokrate prisvajaju je ukupan društveni rad, a ono što prodaju društvu je opšte preživljavanje. Diktatura birokratske ekonomije ne ostavlja eksploatisanim masama ni delić prostora za slobodan izbor, jer ona sâma mora da pravi sve izbore; zato se svaki nezavisan izbor, bez obzira da li je reč o izboru hrane ili muzike, tretira kao objava rata. Taj oblik diktature može opstati samo uz neprestanu primenu nasilja. Njegov spektakl nameće sliku dobra koja sažima sve što zvanično postoji, sliku koja se obično svodi na jednu ličnost, onu koja sistemu garantuje totalno jedinstvo. Svako je dužan da prihvati magijsko poistovećivanje s tom apsolutnom zvezdom ili da nestane. Taj gospodar nepotrošnje svih ostalih je herojska slika koja sakriva apsolutnu eksploataciju, koja se sprovodi u cilju prvobitne akumulacije kapitala, stalno podsticane nasiljem. Ako cela kineska populacija mora da izučava Maovu misao do tačke poistovećivanja s njim, onda je to zato što ona ne može da bude ništa drugo. Dominion koncentrisanog spektakla je policijska država.

65. Difuzni, raspršeni spektakl vezuje se za robno obilje, za stabilne uslove razvoja modernog kapitalizma. U njemu svaka pojedinačna roba afirmiše veličinu ukupne robne proizvodnje, a spektakl je njen raskošni, reklamni katalog. Nepomirljivi zahtevi otimaju se za mesto na pozornici ujedinjenog spektakla ekonomije obilja, a različite zvezde-robe istovremeno promovišu oprečne društvene politike. Automobilski spektakl, na primer, teži savršenom saobraćajnom protoku i tako izaziva rušenje starih gradskih oblasti, dok gradski spektakl nastoji da ih očuva kao turističke atrakcije. Ionako sumnjivo zadovoljstvo potrošnje celine tako se stalno odlaže, jer stvarni potrošač ima pristup samo delićima potrošačkog raja, kojima, bez izuzetka, nedostaju kvaliteti celine.

66. Svaka pojedinačna roba bori se za sebe. Ona osporava sve ostale robe i nastoji da se nametne svuda, kao jedini primerak svoje vrste. Spektakl je epska poema te borbe, koju ne može da okonča čak ni pad Troje. Spektakl ne opeva ljude i njihova oružja, već robe i njihove strasti. U toj slepoj borbi, svaka roba, sledeći sopstvene strasti, nesvesno podstiče nešto što je premašuje: globalizaciju robe, koja se podudara s komodifikacijom celog globusa. Tako dolazimo do sledećeg rezultata tog lukavstva robe: dok se svaka pojedinačna roba iscrpljuje borbom, opšti robni oblik nesmetano nastavlja put ka svojoj apsolutnoj realizaciji.

67. Zadovoljstvo više ne dolazi iz upotrebe roba proizvedenih u ogromnim količinama; u njima se uživa upravo zato što su roba. Potrošača ispunjava pravi religozni zanos prema suverenoj slobodi robe, čija upotreba postaje sama sebi svrha. Talasi entuzijazma za određenim proizvodima podstiču se uz pomoć svih sredstava komunikacije. Neki film je u stanju da pokrene modnu groznicu; neki magazin, koji otkriva nova mesta noćnog života, pokreće celu liniju novih proizvoda. Neprestano smenjivanje tih ćudljivih trendova ukazuje na činjenicu da masa roba postaje sve apsurdnija, da je sâma ta apsurdnost postala roba. Tričarije koje se dobijaju kao bonus pri kupovini nekog luksuznog proizvoda, ali koje onda počinju da se prodaju i razmenjuju kao kolekcionarske dragocenosti, izraz su mističnog samoprepuštanja onostranosti robnog univerzuma. Sakupljači tih tričarija, proizvedenih samo zato da bi bile sakupljane, akumuliraju zapravo robne oproste: slavna znamenja stvarnog prisustva robe među vernicima. Postvareni ljudi ponosno izlažu dokaze svoje intimnosti s robom. Poput starog religioznog fetišizma, s njegovim grčevitim napadima i čudesnim izlečenjima, fetišizam robe podstiče sopstvene trenutke vatrene egzaltacije. Sve to ima samo jednu svrhu: proizvodnju navike potčinjavanja.

68. Lažnim potrebama, koje nameće moderna potrošnja, ne mogu se suprotstaviti nikakve izvorne potrebe ili želje koje nisu i same oblikovane društvom i njegovom istorijom. Ali, proizvodnja obilja roba predstavlja totalni raskid sa organskim razvojem društvenih potreba. Njihova mehanička akumulacija stvara bezgraničnu izveštačenost, koja nadjačava svaku izvornu želju. Kumulativna snaga te autonomne izveštačenosti ima za posledicu falsifikovanje celog društvenog života.

69. Slika blaženog društvenog jedinstva u potrošnji ipak samo odlaže svest potrošača o stvarnoj podeljenosti do njegovog sledećeg razočarenja nekom određenom robom. Svaki novi proizvod se svečano najavljuje kao jedinstvena kreacija, koja će dramatično skratiti put do toliko žuđene obećane zemlje totalne potrošnje. Ali, kao i u slučaju pomodnog dodeljivanja nekog naizgled aristokratskog imena, koje se na kraju daje svim pojedincima istog uzrasta, predmeti čije posedovanje obećava posebnost dospevaju u masovnu potrošnju samo ako su proizvod masovne proizvodnje. Svoj prestižni status ti osrednji predmeti duguju tome što, makar za trenutak, dospevaju u žižu društvenog života, slavljeni kao otkrovenje nedokučivih ciljeva proizvodnje. Ali, predmet koji je u spektaklu bio prestižan, postaje običan čim ga potrošač – a s njim i svi ostali potrošači – donese kući. Uvek prekasno, on otkriva njegovu suštinsku bedu, koja je posledica bede načina njegove proizvodnje. U međuvremenu, neki drugi predmet je već spreman da ga zameni u svojstvu predstavnika sistema, žudeći za svojim trenutkom slave.

70. Lažni karakter tog zadovoljstva otkriva se upravo kroz neprestanu promenu proizvoda i opštih uslova proizvodnje. Entiteti, koji se bezočno predstavljavju kao vrhunac savršenstva, bivaju zamenjeni kako u difuznom, tako i u koncentrisanom spektaklu, a jedino što se nikada ne menja je sâm sistem. Staljina su, kao i bilo koju drugu demodiranu robu, prezrele iste one snage koje su ga prvobitno promovisale. Svaka nova laž reklamne industrije prećutno priznaje onu prethodnu. A sa svakim sunovratom personifikacije totalitarne vlasti, iluzorna zajednica, koja ga je nekada jednoglasno podržavala, razotkriva se kao pûka gomila usamljenika lišenih iluzija.

71. Stvari koje spektakl predstavlja kao večne zasnivaju se na promeni i zato se menjaju zajedno sa svojom osnovom. Spektakl je totalno dogmatičan, a ipak nesposoban da isporuči bilo kakvu čvrstu dogmu. Pred njim ništa nije dovoljno postojano. Ta nepostojanost je prirodno stanje spektakla, a opet potpuno suprotna njegovim pravim težnjama.

72. Nestvarno jedinstvo spektakla sakriva klasnu podelu koja pruža osnov stvarnom jedinstvu kapitalističkog oblika proizvodnje. Ono što obavezuje proizvođače da učestvuju u izgradnji sveta, u isto vreme ih razdvaja od njega. Ono što sjedinjuje ljude oslobođene lokalnih i nacionalnih ograničenja, u isto vreme ih i razdvaja. Ono što zahteva sve veću racionalnost, u isto vreme hrani iracionalnost hijerarhijske eksploatacije i represije. Ono što stvara apstraktnu moć društva, stvara i njegovu konkretnu neslobodu.

4: Proletarijat kao subjekt i predstava

„Jednako pravo na sva dobra i zadovoljstva ovog sveta, uništenje svake vlasti, ukidanje svih moralnih ograničenja – to su, u krajnjoj liniji, bili zahtevi koji su stajali iza pobune od 18. marta i povelja te strašne organizacije koja joj je dala svoju vojsku.“

— Parlamentarna istraga o Pariskoj Komuni

73. Pokret koji menja postojeće uslove bio je dominantna društvena sila još od pobede buržoazije u ekonomskoj sferi. Njegova dominacija je postala vidljiva kada je ta pobeda bila ostvarena i na političkom planu. Razvoj proizvodnih snaga je uzdrmao stare proizvodne odnose, a celokupni statični poredak se urušio. Sve što je bilo apsolutno, postalo je istorijsko.

74. Kada su ljudi bačeni u istoriju i primorani da učestvuju u radu i borbama koji je čine, oni moraju da sagledaju svoje odnose na jasan i nedvosmislen način. Ta istorija nema drugi cilj osim onoga što se razvija unutar nje, iako se u konačnom, nesvesnom i metafizičkom viđenju istorijske ere smatralo da je razvoj proizvodnih snaga ono što je sâmu istoriju učinilo predmetom istorijskog kretanja. S druge strane, subjekt istorije može biti jedino samoproizvodnja života – živi ljudi koji postaju gospodari i vlasnici sopstvenog istorijskog sveta i sopstvenih potpuno svesnih poduhvata.

75. Klasna borba, koju je tokom dugog revolucionarnog perioda zaoštravao uspon buržoazije, razvijala se uporedo s dijalektičkom „istorijskom mišlju“, koja se više nije zadovoljavala tumačenjem postojećeg. Njen cilj je bilo pronalaženje načina da se postojeće prevaziđe i tako ujedno odbace i svi oblici odvajanja.

76. Za Hegela pitanje više nije bilo kako tumačiti svet, već kako tumačiti promenu sveta. Ali, pošto je sebe ograničio na pûko tumačenje te promene, Hegel predstavlja samo filozofsku kulminaciju sâme filozofije. On je pokušao da shvati svet koji se razvija sam po sebi. Takva istorijska misao stiže uvek kasno; ostaje joj da samo retrospektivno objašnjava ono što se već dogodilo. Zato ta svest uspeva da prevaziđe odvajanje samo na planu misli. Hegelov paradoksalni stav – podređivanje smisla cele stvarnosti njenoj istorijskoj kulminaciji, uz istovremeno proglašavanje sopstvenog sistema za tu kulminaciju – proističe iz proste činjenice da je taj mislilac buržoaskih revolucija XVII i XVIII veka u filozofiji video samo način za izmirenje s posledicama tih revolucija. „Čak i kao filozofija buržoaske revolucije, ona ne uspeva da obuhvati ceo proces te revolucije, već samo njegovu završnu fazu. Zato to i nije filozofija revolucije već Restauracije.“ (Karl Korš, Teze o Hegelu i revoluciji) Hegel je po poslednji put obavio zadatak filozofa: „glorifikaciju postojećeg“; ali ono što je za njega već postojalo kao jedino stvarno bilo je ništa manje nego celokupno istorijsko kretanje. Pošto je ipak zadržao spoljašnju poziciju misli, taj njen položaj mogao je da maskira samo pomoću prethodno zacrtanog projekta Duha – te apsolutne, herojske sile, koja je postigla sve što je htela i htela sve što je postigla – i čiji se krajnji cilj podudara sa sadašnjim trenutkom. U tom procesu prevazilaženja istorijskom mišlju, filozofija je došla do tačke u kojoj je mogla da glorifikuje svet samo osporavajući ga; naime, da bi uopšte govorila, morala je da pođe od pretpostavke da je celokupna istorija došla do svog krajnjeg cilja, a da je jedini sud, koji bi mogao da utvrdi istinu, već zatvoren.

77. Kada proletarijat kroz svoje akcije pokazuje da ta istorijska misao nije zaboravljena, njegovo osporavanje zaključaka te misli u isto vreme potvrđuje njen metod.

78. Istorijska misao se može spasiti samo ako postane praktična misao; a praksa proletarijata, kao revolucionarne klase, nije ništa drugo nego ta istorijska svest koja deluje u totalitetu svog sveta. Svi teorijski pravci revolucionarnog radničkog pokreta – Marks, ali i Štirner (Max Stirner) i Bakunjin – izrasli su iz kritičkog sukobljavanja sa Hegelovom mišlju.

79. Marksovu teoriju nemoguće je razdvojiti od Hegelove metode, ali i od revolucionarnog karaktera te teorije, od njene istine. U tom smislu, odnos između Marksa i Hegela uglavnom je bio zanemarivan i pogrešno tumačen ili čak osuđivan kao slaba tačka onoga što se kasnije tako pogrešno preobrazilo u doktrinu poznatu kao „marksizam“. Bernštajn (Eduard Bernstein) je posredno otkrio vezu između dijalektičke metode i agitacije u prilog istorije, kada je u svojoj knjizi „Teorijski socijalizam i praktična socijaldemokratija“ ukazao na nenaučno predviđanje skore proleterske revolucije u Nemačkoj, izneto u Manifestu iz 1847: „Ta istorijska autosugestija, greška kakvu ne bi napravio čak ni najnaivniji politički vizionar tog doba, bila bi sasvim neshvatljiva, posebno ako se ima u vidu da je u to vreme Marks već ozbiljno izučavao ekonomiju, kada u njoj ne bismo prepoznali odraz antitetičke Hegelove dijalektike, od koje se ni Marks, ni Engles nisu nikada potpuno oslobodili. U to vreme opšteg previranja, taj uticaj se pokazao još fatalnijim po njihovu misao.“

80. Preokret koji je Marks izveo u cilju „spasavanja“ misli od buržoaske revolucije, prenoseći je u drugačiji kontekst, nije bio prosto stavljanje materijalističkog razvoja proizvodnih snaga na mesto Hegelovog Duha, koji hrli u susret sebi sâmom – Duha, čija je objektivizacija identična njegovom otuđenju i čije istorijske rane ne ostavljaju ožiljke. Naime, kada istorija jednom postane stvarna, ona više nema cilj. Marks je razorio Hegelov stav distanciranja od događaja, kao i pasivnu kontemplaciju, ne pozivajući se pri tom na bilo kakvu višu, spoljnu silu. Zato je od tada jedina briga teorije da bude svesna svojih postupaka. Nasuprot tome, današnja pasivna kontemplacija ekonomskih kretanja predstavlja netranscendirani produžetak nedijalektičkog aspekta Hegelovog pokušaja da stvori zaokruženi sistem: samo dokaz da tom ekonomskom procesu, da bi opravdao sebe, nisu više potrebni ni Hegel, niti dokazi dobijeni na čisto kontemplativnom planu. To kretanje, koje moderno društvo danas slavi, jeste onaj sektor sveta u kojem za misao više nema mesta, sektor čiji mehanički razvoj efikasno dominira celim društvom. Marksov projekat je projekat svesne istorije, u kojem se kvantitet, nastao iz slepog razvoja čisto ekonomskih proizvodnih snaga, mora preobraziti u kvalitativno prisvajanje istorije. Kritika političke ekonomije je prvi čin tog kraja preistorije: „Od svih instrumenata proizvodnje, najveća proizvodna sila je sâma revolucionarna klasa.“

81. Marksova teorija je tesno povezana s naučnom mišlju utoliko što i sâma nastoji da racionalno shvati snage koje zaista deluju u društvu. Ali, ona ide i dalje od naučne misli; ona čuva naučnu misao samo tako što je stalno prevazilazi. Ona pokušava da shvati društvene borbe, a ne društvene zakone. „Priznajemo samo jednu nauku: istoriju.“ (Nemačka ideologija)

82. Buržoaska epoha, koja istoriji želi da podari naučno utemeljenje, previđa činjenicu da nauka kojom raspolaže i sama nastaje na temeljima istorijskog razvoja ekonomije. Ali, istorija suštinski zavisi od tog ekonomskog znanja sve dok ostaje samo ekonomska istorija. Mera u kojoj naučne opservacije previđaju uticaj istorije na ekonomiju (i ceo proces koji stalno menja vlastite naučne premise), ogleda se i u aroganciji onih socijalista koji su poverovali da su precizno izračunali ritam ekonomskih kriza. Sada, kada se pokazalo da neprestane intervencije političke vlasti uspevaju da spreče krize, isti taj mentalitet u tome vidi osetljivu ravnotežu, koja vodi ka konačnom uspostavljanju opšte ekonomske harmonije. Projekat prevazilaženja ekonomije i upravljanja istorijom mora da obuhvati nauku ovog društva, ali ne može i sam da bude naučni projekat. Revolucionarni pokret ostaje buržoaski, sve dok smatra da aktuelnom istorijom može upravljati sredstvima naučne spoznaje.

83. Utopijski pravci socijalizma, iako istorijski zasnovani na kritici postojeće društvene organizacije, s pravom se nazivaju utopijskim sve dok ignorišu istoriju (to jest, sve dok ignorišu stvarne borbe i protok vremena, koji ne dotiču njihovu nepromenljivu sliku srećnog društva), ali ne i zato što odbijaju nauku. Naprotiv, utopijski mislioci bili su potpuno u vlasti naučne misli ranijih vekova. Oni su predviđali dovršenje i ispunjenje tog opšteg racionalističkog sistema. Sebe nisu videli kao goloruke proroke, jer su čvrsto verovali u društvenu moć naučnog dokaza, tako da su čak, kao Sen-Simon, verovali u mogućnost osvajanja vlasti uz pomoć nauke. Zombart (Werner Sombart) se pitao: „Zašto hoće da osvoje borbom ono što samo treba dokazati?“ Ali, naučno razumevanje utopista nije uključivalo svest da neke društvene grupe imaju interes da održe status quo i da na raspolaganju imaju sve potrebne snage, kao i oblike lažne svesti potrebne da se to stanje trajno održi. Njihovo poimanje stvarnosti je daleko zaostajalo za istorijskom realnošću razvoja sâme nauke, podređeno društvenim imperativima tog razvoja, koji su određivali ne samo koji će nalazi biti prihvaćeni već i šta uopšte može, a šta ne može biti predmet naučnog istraživanja. Utopijski socijalisti su ostali zatočenici iznošenja istine u naučnom maniru, a ta istina je za njih bila samo apstraktna slika – oblik mišljenja koji se pojavio u prethodnim fazama društvenog razvoja. Sorel (Georges Sorel) je primetio da su model za otkrivanje i izlaganje društvenih zakona utopisti videli u astronomiji: njihovo neistorijsko shvatanje harmonije bilo je prirodna posledica njihovog pokušaja da na društvo primene nauku koja je najmanje zavisila od istorije. Tu harmoniju su opisivali na isti način na koji je Njutn opisivao opšte naučne zakone, a srećan rasplet, koji su stalno prizivali, „imao je u njihovoj društvenoj nauci istu ulogu kao i inercija u klasičnoj fizici“. (Građa za teoriju proletarijata)

84. Naučno-deterministički aspekt Marksove misli je upravo ono što ju je učinilo podložnom „ideologizaciji“, kako za njegovog života, tako još i više u teorijskom nasleđu koje ostavio radničkom pokretu. Napredovanje istorijskog subjekta je opet bilo odloženo, dok je ekonomija, ta istorijska nauka par exellence, sve više dobijala na značaju kao garant svoje buduće i neminovne negacije. Tako je revolucionarna praksa, jedini pravi faktor te negacije, bila sve više potiskivana iz teorijskih razmatranja. Najveća važnost je pridavana strpljivom proučavanju ekonomskog razvoja, a sva patnja koju je taj razvoj nosio sa sobom bila je dočekivana s hegelovskom smirenošću. Rezultat je bilo „groblje dobrih namera“. Sada je jasno da se, u skladu s „naukom o revoluciji“, svest uvek javlja prerano i da mora biti promišljena. „Istorija je pokazala da nismo bili u pravu, ni mi, niti oni koji su mislili kao mi“, pisao je Engels 1895. „Postalo je jasno da je ekonomski razvoj širom kontinenta u to vreme bio daleko od zrelosti.“ Tokom celog života Marks je gradio doslednu teoriju, ali izlaganje te teorije odvijalo se na terenu vladajuće misli, kao kritika posebnih disciplina, pre svega političke ekonomije, glavne nauke buržoaskog društva. Upravo u tom osakaćenom obliku, koji je kasnije prihvaćen kao „ortodoksan“, Marskova teorija je postala „marksizam“.

85. Slabosti Marksove teorije prirodno su vezane za slabosti revolucionarne borbe proletarijata tog vremena. Nemačka radnička klasa nije ostvarila revoluciju iz 1848. godine; pariska Komuna bila je poražena u izolaciji. Samim tim, ni revolucionarna teorija nije mogla biti potpuno ostvarena. Činjenica da je Marksu uglavnom ostajalo da tu teoriju brani i dalje usavršava u čitaonici Britanskog muzeja, imala je obogaljujuće posledice na samu teoriju. Marksovi naučno izvedeni zaključci o budućem razvoju radničke klase, zajedno sa organizacionom praksom koja se oslanjala na te zaključke, postali su prepreke s kojima se proleterska svest suočila u kasnijem periodu.

86. Teorijski nedostaci naučne odbrane proleterske revolucije (kako u sadržaju, tako i u obliku u kojem je bila izložena) u krajnjoj liniji proističu iz poistovećivanja proletarijata s buržoazijom u težnji ka revolucionarnom osvajanju vlasti.

87. Marks je još u Komunističkom manifestu pokušao da dokaže legitimnost proleterske vlasti, navodeći kao argument uzastopne pokušaje njihovih prethodnika, što ga je vodilo ka preteranom pojednostavljivanju istorijske analize i njenom svođenju na linerani prikaz razvoja oblika proizvodnje, u kojem klasna borba nužno vodi „ili ka revolucionarnom preobražaju celog društva ili ka međusobnom uništenju sukobljenih klasa“. Ipak, istorijske činjenice govore da je „azijatski način proizvodnje“ (kako ga je Marks nazivao na drugim mestima) opstao u skoro neizmenjenom obliku uprkos svim klasnim sukobima, da slugama nikada nije uspelo da zbace feudalne gospodare i da nijedna pobuna robova u antičkom svetu nije vodila ka vladavini slobodnih ljudi. Taj linerani prikaz previđa činjenicu da je buržoazija jedina revolucionarna klasa koja je ikada pobedila, da je to jedina klasa za koju je razvoj ekonomije bio istovremeno i uzrok i posledica dolaska na vlast. Isto pojednostavljivanje vodilo je Marksa ka zapostavljanju ekonomske uloge države u upravljanju klasnim društvom. Uspon buržoazije je oslobodio ekonomiju od države, ali samo utoliko što je prethodno stanje bilo oruđe klasne represije unutar statične ekonomije. Buržoazija je prvobitno razvila sopstvenu, nezavisnu ekonomsku moć, u prelaznom periodu u kojem je država počela da slabi, a feudalizam počeo da narušava ravnotežu između različitih društvenih snaga. S druge strane, moderna država, čija je trgovačka politika počela da pruža podršku razvoju buržoazije i koja se razvila u državu same buržoazije, tokom liberalne (laissez-faire) epohe, postepeno je izrasla u centralnu silu planskog upravljanja ekonomskim procesom. Marksu je ipak uspelo da opiše „bonapartistički“ prototip moderne državne birokratije, stapanje kapitala i države u „nacionalnu vlast kapitala nad radom, javnu silu stvorenu u cilju održavanja društvenog podaništva“ – oblik društvenog poretka u kojem buržoazija odbacuje sav istorijski život, osim onog svedenog na ekonomsku istoriju stvari, izlažući tako i sebe „osudi na političku ništavnost, kao i sve druge klase“. Ovde se već nazire društveno-politička osnova modernog spektakla, koja negativno ukazuje na to da je proletarijat samo pretendent na istorijski život.

88. Jedine dve klase kojima se bavi Marksova teorija, dve čiste klase kojima je posvećena celokupna analiza Kapitala, jesu buržoazija i proletarijat. To su jedine dve revolucionarne klase u celoj istoriji, ali koje deluju u vrlo različitim uslovima. Buržoaska revolucija je okončana; proleterska revolucija je i dalje neostvaren projekat, koji se oslanja na ranije revolucije, ali koji se od svih njih kvalitativno razlikuje. Ako se previdi originalnost istorijske uloge buržoazije, onda je lako prevideti i konkretnu originalnost proleterskog projekta, koji neće postići ništa ako ne razvije sopstvenu zastavu i ne prepozna „svu veličinu svog zadatka“. Buržoazija je došla na vlast jer je to bila klasa koja je razvijala ekonomiju. Proletarijat ne može da razvije vlastiti, novi oblik vlasti, ako ne postane svesna klasa. Razvoj proizvodnih snaga, sam po sebi, ne garantuje sticanje te moći – čak ni posredno, usled sve većeg lišavanja koje taj razvoj povlači za sobom. Tom cilju ne služi ni osvajanje državne vlasti u jakobinskom stilu. Proletarijat ne može da iskoristi nijednu ideologiju koja svoje posebne ciljeve lažno predstavlja kao opšte, jer se on ne može zadovoljiti ni jednom delimičnom stvarnošću kao svojom sopstvenom.

89. Ako se Marks, posebno za vreme svog aktivnog učešća u proleterskoj borbi, previše oslanjao na naučne metode, do te mere da je stvorio intelektualnu osnovu za iluziju ekonomizma, jasno je da on lično nije imao takvih iluzija. U čuvenom pismu od 7. decembra 1867. godine, koje je pratilo jedan kritički osvrt na Kapital – a koje je sâm napisao, sa idejom da ga Engels predstavi štampi kao delo jednog protivnika – Marks je jasno ukazao na ograničenja svoje nauke: „Lične sklonosti autora (koje su mu možda nametnuli njegova politička uverenja i prošlost), naime, način na koji on lično vidi i predočava krajnje posledice sadašnjih kretanja i društvenih procesa, nemaju veze s njegovom javno publikovanom analizom.“ Ograđujući se tako od „tendencioznih zaključaka“ sopstvene objektivne analize, uz ironiju onog „možda“, povodom vannaučnih izbora koji su mu navodno bili „nametnuti“, Marks je posredno otkrio metodološki ključ koji povezuje ta dva aspekta njegove misli.

90. Spajanje znanja i akcije mora se sprovesti unutar same istorijske borbe, tako da se oni neprestano uzajamno potvrđuju. Proletarijat je bio formiran kao subjekat koji u tom procesu organizuje revolucionarnu borbu i reorganizuje društvo u trenutku revolucije – to je tačka u kojoj se moraju stvoriti praktični uslovi za formiranje svesti, uslovi u kojima se teorija prakse potvrđuje kao praktična teorija. Ali, revolucionarna teorija je doslovno ignorisala to ključno pitanje organizacije tokom celog perioda formiranja radničkog pokreta, kada je ta teorija još uvek imala jedinstven karakter nasleđen od istorijske misli (i kada je s pravom pretendovala da se razvije u jedinstvenu istorijsku praksu). Umesto toga, pitanje organizacije je postalo najslabija tačka radikalne teorije, oblast konfuzije, koja je vodila ka povratku na hijerarhijske i etatističke taktike pozajmljene od buržoaske revolucije. Oblici organizacija radničkog pokreta, nastali iz tog teorijskog nehata, pokušali su da održe jedinstvo teorije, razbijajući se na specijalizovane i fragmentirane discipline. Ta ideološki otuđena teorija nije više bila u stanju da prepozna praktičnu opravdanost jedinstvene istorijske misli, koju je zapravo izdala, posebno kada se opravdanost njenog postojanja iskazivala u spontanim pobunama radničke klase; ona je čak aktivno doprinosila potiskivanju svakog izraza ili sećanja na to jedinstvo. A upravo ti istorijski oblici, koji su nastajali u samoj borbi, bili su jedini praktičan teren na kojem je teorija mogla da se potvrdi. Upravo ti oblici su bili ono što je nedostajalo teoriji, samo što ta potreba nije bila formulisana i teorijski. Sovjet, na primer, nije bio teorijsko dostignuće. Ako se vratimo još dalje u prošlost, vidimo da se najveća teorijska istina Međunarodnog radničkog udruženja nalazi u samom njegovom praktičnom postojanju.

91. Početni uspeh Prve internacionale omogućio je da se oslobodi svih zbunjujućih uticaja vladajuće ideologije koji su preživeli unutar nje. Ali, poraz i progon koji su ubrzo usledili, izbacili su na površinu sukob između dva različita viđenja proleterske revolucije, od kojih je svako imalo jedan autoritaran aspekt koji je blokirao mogućnost svesnog samooslobođenja radničke klase. Rascep između pristalica Marksa i Bakunjina, koji je uskoro postao nepremostiv, nastao je oko dva pitanja: pitanja vlasti u budućem revolucionarnom društvu i pitanja organizacije sadašnjeg pokreta, pri čemu je svaki od suparnika kasnije potpuno promenio svoje stavove. Bakunjin je odbacio kao iluziju stav da se klase mogu ukinuti primenom autoritarnih sredstava na državnu vlast, upozoravajući da bi to vodilo ka ponovnom uspostavljanju vladajuće birokratske klase i ka diktaturi onih koji sebe smatraju najupućenijima. Marks, koji je verovao da će zajedničko sazrevanje ekonomskih kontradikcija i radničke svesti u demokratskim uslovima ograničiti ulogu proleterske države na kratku, prelaznu fazu, neophodnu da bi se učvrstili novi društveni odnosi, osudio je Bakunjina i njegove sledbenike kao autoritarnu, konspirativnu elitu, koja sebe svesno stavlja iznad Internacionale, sa sumanutim planom da društvu nametne neodgovornu diktaturu najrevolucionarnijih elemenata (ili makar onih koji su sebe smatrali takvima). Svoje sledbenike Bakunjin je zaista mobilisao na toj osnovi: „Usred opšte bure mi treba da budemo nevidljivi vodiči revolucije, ne pomoću bilo kakvog vidljivog oblika vlasti, već pomoću kolektivne diktature naše Alijanse – diktature bez ikakvih oznaka, naziva i zvaničnog statusa, a opet još moćnije, upravo zato što neće imati nijedno od pojavnih obeležja vlasti.“ Tako su se te dve ideologije radničke klase našle nepomirljivo sukobljene, svaka sa svojom delimično tačnom kritikom, ali sa izgubljenim jedinstvom istorijske misli i pretenzijom da se nametnu kao ideološki autoriteti. Moćne organizacije poput nemačke Socijaldemokratije i Federacije iberijskih anarhista (FAI) verno su služile svaka svojoj ideologiji, a posledice su svuda bile drugačije od onoga što se želelo.

92. Činjenica da su anarhisti videli ciljeve proleterske revolucije kao neposredno ostvarive, izražava svu snagu i slabost borbe kolektivističkih anarhista (jedine struje anarhizma koju treba uzeti ozbiljno; pretenzije individualističkih oblika anarhizma oduvek su bile smešne). Od istorijske misli moderne klasne borbe anarhisti su preuzeli samo zaključke; njihovo isključivo insistiranje na tim zaključcima bilo je dopunjeno svesnom ravnodušnošću prema pitanju metode. Njihova kritika političke borbe je samim tim ostajala apstraktna, dok je njihova posvećenost borbi na ekonomskom planu bila usmerena ka prividu konačnog rešenja, koje se, po njima, moglo postići jednim udarcem, na dan generalnog štrajka ili opšte pobune. Anarhisti su bili potpuno posvećeni ostvarenju jednog ideala. Anarhizam ostaje samo ideološka negacija države i klasnog društva – upravo onih društvenih uslova koji i podstiču odvojene ideološke pristupe. To je ideologija čiste slobode, koja sjedinjuje sve i odbacuje svaku predstavu o istorijskom zlu. To sjedinjavanje svih delimičnih zahteva u jedan, sveobuhvatan zahtev predstavlja najveći doprinos anarhista, koji su odbacili postojeće stanje sa stanovišta života kao celine, a ne samo iz nekog ograničenog, specijalizovanog kritičkog ugla. Ali, pošto se to sjedinjavanje videlo samo kao apsolutno, u skladu sa individualnim hirom i bez davanja prednosti nekom određenom načinu aktuelizacije, anarhizam je bio osuđen na propast kao suviše nedosledan. U svakoj konkretnoj borbi anarhizam se pozivao na uvek istu, sveobuhvatnu lekciju, u kojoj je video dovoljnu i sasvim dovršenu platformu celog pokreta. To stanovište izrazio je i Bakunjin u pismu iz 1873. godine, kada je napustio Federaciju Jure: „U prethodnih devet godina Internacionala je razvila sasvim dovoljno ideja da spasi svet, samo kada bi ga ideje mogle spasiti. Izazivam svakog ko tvrdi da ima neku novu. Nema više vremena za ideje, vreme je za akciju.“ Taj stav bez sumnje sledi proletersku istorijsku misao da se ideje moraju staviti u praksu, ali zato potpuno napušta istorijski teren, sa uverenjem da su odgovarajući oblici tog prelaska na praksu već pronađeni i da se nikada neće promeniti.

93. Anarhisti, koji su svojim ideološkim uverenjima sebe jasno izdvojili od ostatka radničkog pokreta i sami su reprodukovali to odvajanje kompetencije u sopstvenim redovima, stvarajući tako uslove koji pogoduju neformalnoj dominaciji svake pojedine anarhističke organizacije nad svojim članstvom, oličene u njihovim vodećim propagandistima i ideolozima, specijalistima, čiji su osrednji intelektualni dometi bili dodatno ograničeni stalnim pozivanjem na nekoliko večitih istina. Ideološka odanost anarhista donošenju jednoglasnih odluka, utrla je put nekontrolisanim manipulacijama tih specijalista za slobodu. Revolucionarni anarhizam je očekivao istu jednoglasnost, postignutu istim sredstvima i od masa nakon njihovog oslobođenja. Pored toga, odbijanje anarhista da uzmu u obzir velike razlike u položaju različitih manjina uključenih u aktuelne borbe, a zatim i u postrevolucionarnu zajednicu slobodnih ljudi, stalno ih je vodilo u izolaciju, posebno kada bi se ukazala potreba za donošenjem kolektivnih odluka; to se potvrdilo u bezbrojnim anarhističkim pobunama u Španiji, koje su na lokalnom nivou trpele poraz za porazom.

94. Ta iluzija, na kojoj je izvorni anarhizam manje ili više jasno insistirao, potiče iz uverenja da je revolucija tu, odmah iza ugla, i da će trenutno ostvarenje te revolucije dokazati svu ispravnost anarhističke ideologije, kao i oblika praktične organizacije razvijenih u skladu s tom ideologijom. Godine 1936. anarhizam je zaista uspeo da pokrene društvenu revoluciju, koja je predstavljala najnapredniji izraz proleterske snage ikada ostvaren. Ali, čak i u tom slučaju, treba imati u vidu da je opšti ustanak počeo kao pûka odbrambena reakcija na pokušaj vojske da izvede puč. Pored toga, oklevanje da se revolucija izvede u potpunosti, još u prvim danima borbe – zato što je Franko već kontrolisao polovinu zemlje i bio snažno podržavan sa strane, zato što je ostatak međunarodnog proleterskog pokreta već bio poražen i zato što je antifašistički blok uključivao različite buržoaske snage i etatističke radničke partije – pokazuje da je organizovani anarhistički pokret bio nesposoban da proširi delimična dostignuća revolucije i da ih zatim odbrani. Njegovi priznati lideri su postali ministri, taoci buržoaske države, koja ne samo da je uništila revoluciju, već je nastavila da gubi i u građanskom ratu.

95. „Ortodoksni marksizam“ Druge internacionale je bio naučna ideologija socijalističke revolucije, koja je svu istinu poistovetila sa objektivnim ekonomskim procesima, a sebi stavila u zadatak da radnicima, edukovanim kroz njihove organizacije, dokaže svu neumitnost tih procesa. Ta ideologija oživljava neku vrstu vere u moć pedagoške demonstracije, koju smo sretali još kod socijalista-utopista, u kombinaciji s kontemplativnim sagledavanjem istorijskog toka. Taj stav je bio lišen i hegelovske dimenzije istorijskog totaliteta i statične slike totaliteta koju su razvili utopisti (a najraskošnije Furije). Taj naučni stav, koji je uspeo samo da oživi tradicionalnu dilemu između simetričnih etičkih opcija, prisutan je i u Hilferdingovom (Rudolf Hilferding) apsurdnom zaključku da razumevanje istorijske nužnosti socijalizma „ne daje nikakve smernice o praktičnom stavu koji bi trebalo zauzeti. Naime, jedno je shvatiti da je nešto neminovno, a nešto sasvim drugo staviti sebe u službu te neminovnosti“. (Finanzkapital) Oni kojima nije uspelo da shvate da su, za Marksa i revolucionarni proletarijat, jedinstvena istorijska misao i praktičan stav koji treba zauzeti bili jedno, završili su kao žrtve prakse koju su usvojili.

96. Ideologija socijaldemokratskih organizacija stavila je te organizacije pod kontrolu profesora zaduženih za edukaciju radničke klase, a oblik organizacije odgovarao je toj vrsti pasivnog sledbeništva. Učešće socijalista iz Druge internacionale u političkim i ekonomskim borbama bilo je nesumnjivo vrlo konkretno, ali u isto vreme i duboko nekritičko. Bila je to neskriveno reformistička praksa u ime iluzorne revolucije. Ova ideologija revolucije bila je podrivena sopstvenim proklamovanim uspesima. Izdizanje socijalističkih novinara i parlamentarnih predstavnika iznad ostatka pokreta, podstaklo je te aktiviste, koji su ionako bili regrutovani među buržoaskom inteligencijom, da brzo usvoje i buržoaski životni stil. Čak su i industrijski radnici, regrutovani u borbama po fabrikama, pod uticajem sindikalne birokratije postajali brokeri radne snage, čiji je jedini zadatak bio da tu robu prodaju po “dobroj ceni”. Da bi ta aktivnost makar ličila na revolucionarnu, kapitalizam bi morao da se pokaže nesposobnim da je toleriše na ekonomskom planu; ali, pokazalo se da kapitalizam nije imao nikakvih problema sa tolerisanjem tog legalističkog političkog izraza. Naučna ideologija socijaldemokrata je tvrdila da kapitalizam neće moći da toleriše ove ekonomske antagonizme, ali istorija je uporno dokazivala suprotno.

97. Bernštajn, socijaldemokrata veoma nesklon ideologiji, ali zato vrlo privržen metodologiji buržoaske nauke, bio je makar dovoljno iskren da ukaže na tu kontradikciju (prisutnu i kod reformističkog pokreta engleske radničke klase, koji se nikada nije opterećivao bilo kakvim revolucionarnim zahtevima). Ali, sâm istorijski razvoj je pružio konačni dokaz. Iako pun iluzija svih vrsta, Bernštajn je tvrdio da kriza kapitalističkog načina proizvodnje neće čudesno uvećati snagu socijalista, koji su želeli da preuzmu revoluciju oslanjajući se upravo na to ortodoksno viđenje toka događaja. Tokom dubokih društvenih previranja pokrenutih Prvim svetskim ratom, što je zaista dovelo do buđenja radikalne svesti, u najmanje dva navrata se pokazalo da socijaldemokratska hijerarhija nije u stanju da nemačkim radnicima pruži edukaciju koja bi ih preobrazila u teoretičare: prvi put, kada je ubedljiva većina članova partije podržala imperijalistički rat; drugi put, kada je partija skršila ustanak spartakovaca. Bivši radnik, Ebert (Friedrich Ebert), koji je postao jedan od socijaldemokratskih vođa, očigledno je ostao dobar hrišćanin, kada je govorio da revoluciju mrzi „isto koliko i greh“. Pored toga, pokazao se i kao pravi vesnik predstavničkog socijalizma, koji se uskoro razvio u smrtnog neprijatelja proletarijata u Rusiji i drugde, kada je sasvim precizno izrazio suštinu tog novog oblika otuđenja: „Socijalizam znači mnogo rada.“

98. Kao marksistički mislilac, Lenjin je bio samo verni i dosledni sledbenik Kauckog, koji je revolucionarnu ideologiju „ortodoksnog“ marksizma primenio na postojeće uslove u Rusiji, na koje se nije mogla primeniti reformistička praksa Druge internacionale. U ruskim uslovima, boljševička praksa upravljanja proletarijatom spolja i pomoću disciplinovane, podzemne partijske organizacije predvođene intelektualcima, „profesionalnim revolucionarima“, postala je nova profesija, koja se nije uklapala ni u jedan postojeći profesionalni sektor kapitalističkog društva (caristički režim očigledno nije bio u stanju da tu postigne bilo kakav kompromis). Tako su boljševici postali jedini profesionalci u oblasti totalne društvene dominacije.

99. S približavanjem rata i kolapsom internacionalne socijaldemokratije pred izazovom tog rata, autoritarni ideološki radikalizam boljševika pokazao se sposobnim da svoj uticaj proširi širom sveta. Krvavi poraz demokratskih iluzija radničkog pokreta pretvorio je ceo svet u Rusiju, dok je boljševizam, kao vlasnik jedinog revolucionarnog prodora ostvarenog u tom kriznom periodu, ponudio svoj hijerarhijski i ideološki model proletarijatu svih zemalja, požurujući ga da se svojoj vladajućoj klasi što pre obrati „na ruskom“. Lenjin nije prigovarao marksizmu Druge internacionale zbog toga što je bio revolucionarna ideologija, već zato što je prestao da bude revolucionarna ideologija.

100. Istorijski trenutak u kojem je boljševizam trijumfovao u Rusiji za sebe, a socijaldemokratija vodila pobedničku bitku za stari svet, označava konačno uspostavljanje onog stanja stvari koje se nalazi u srcu dominacije modernog spektakla: predstavljanje radničke klase je postalo njen najveći neprijatelj.

101. „U svim prethodnim revolucijama“, pisala je Roza Luksemburg u Die Rote Fahne od 21. decembra 1918, „protivnici su se suočavali otvoreno i direktno: klasa protiv klase, program protiv programa. U ovoj revoluciji, trupe koje štite stari poredak ne bore se pod znamenjima vladajuće klase, već pod zastavom ’socijaldemokratske partije’. Kada bi se glavno pitanje ove revolucije postavilo otvoreno i direktno – kapitalizam ili socijalizam? – ogromna većina proletera ne bi imala imala nikakvih dilema.“ Tako je, samo nekoliko dana pre konačnog uništenja, radikalna struja nemačkog proletarijata otkrila tajnu novih uslova stvorenih celim dotadašnjim razvojem (čemu je značajno doprinelo i predstavljanje radničke klase): spektakularnu organizaciju odbrane vladajućeg poretka, društvenu oblast kojom vladaju prividi, gde se nijedno „glavno pitanje“ više ne može postaviti „otvoreno i direktno“. U toj tački, revolucionarno predstavljanje proletarijata je postalo glavni razlog i najvažnija posledica opšteg falsifikovanja društva.

102. Organizacija proletarijata po boljševičkom modelu bila je, u isto vreme, posledica nazadnih uslova u Rusiji i odustajanja radnika iz razvijenijih zemalja od revolucionarne borbe. Ti nazadni uslovi pogodovali su i naglašavanju kontrarevolucionarnih aspekata, koje je ovaj oblik organizacije nesvesno uključivao još od svojih početaka. Uzastopni neuspesi evropskih radničkih pokreta da iskoriste zlatnu priliku koja se ukazala u periodu 1918–1920. (neuspeh koji je podrazumevao i nasilno uništenje sopstvene radikalne manjine), samo su pomogli konsolidaciju boljševičke vlasti i omogućili tom lažnom dostignuću da se celom svetu predstavi kao jedino moguće proletersko rešenje. Preuzimajući monopol nad državom, kao jedini predstavnik i branilac vlasti radničke klase, boljševička partija je našla opravdanje za sebe i postala ono što je već bila: partija vlasnika proletarijata, koja je temeljno iskorenila sve prethodne oblike vlasništva.

103. Tokom dvadeset godina, različite socijaldemokratske struje u Rusiji vodile su beskrajnu debatu o uslovima koji bi mogli dovesti do pada carizma – slabost buržoazije, većinsko seosko stanovništvo i potencijalno odlučujuća uloga proletarijata, koji je već bio grupisan i spreman za borbu, ali koji je činio samo manji deo populacije. Tu debatu je u praksi razrešio činilac koji se nije pojavljivao ni u jednoj hipotezi: revolucionarna birokratija, koja se stavila na čelo radničke klase, osvojila je vlast i nastavila da nameće novi oblik klasne dominacije. Čisto buržoaska revolucija nije bila moguća; priče o „demokratskoj diktaturi radnika i seljaka“ bile su najobičnije zamajavanje; u isto vreme, vlast proleterskih sovjeta nije mogla da se održi pod pritiskom klase malih zemljoposednika, nacionalne i internacionalne Bele reakcije, ali i sopstvenih predstavnika, odvojenih i otuđenih u obliku partije radničke klase, koja je preuzela potpunu kontrolu nad državom, ekonomijom, svim oblicima i sredstvima izražavanja, a uskoro i nad mislima ljudi. Teorija o permanentnoj revoluciji, koji su promovisali Trocki i Parvus, a koju je Lenjin usvojio aprila 1917. godine, pokazala se kao jedina prihvatljiva teorija za zemlje s minimalno razvijenom buržoazijom, ali je i tu postala istinita tek s pojavom do tada nepoznatog faktora – birokratske klasne vlasti. U brojnim raspravama unutar boljševičkog vođstva, Lenjin se pokazao kao najdosledniji zagovornik centralne, diktatorske vlasti koncentrisane u rukama tog vrhovnog, ideološkog predstavnika. Lenjinu je uspevalo da uvek bude u pravu, u smislu da je bez izuzetka podržavao upravo ona rešenja proistekla iz ranijih izbora manjine koja je sada imala apsolutnu vlast: demokratiju, koja je bila uskraćena seljacima uz pomoć države, sada je trebalo uskratiti i radnicima, a zatim i komunističkim sindikalnim vođama, svim običnim članovima partije i konačno kadrovima iz najviših slojeva partijske hijerarhije. Na Desetom kongresu, kada je Kronštatski sovjet već bio vojno poražen i sahranjen pod pravom salvom optužbi, Lenjin je napao radikalne birokrate koji su se izdvojili u frakciju „radničke opozicije“ i uputio im ultimatum čiju je logiku Staljin kasnije proširio na apsolutnu podelu sveta: „Možete biti ovde s nama ili protiv nas, napolju, s puškama u rukama, ali ne i nekakva opozicija… Imali smo dovoljno opozicije.“

104. Posle Kronštata, birokratija je konsolidovala svoju poziciju jedinog vlasnika sistema državnog kapitalizma – na unutrašnjem planu kroz privremeni savez sa seljacima („Nova ekonomska politika“), a na spoljašnjem pomoću radnika mobilisanih u birokratske partije Treće internacionale kao podrškom ruskoj diplomatiji, sabotirajući ceo revolucionarni pokret i podržavajući buržoaske režime, radi sticanja veće sigurnosti na međunarodnom planu (režim Kuomintanga u Kini 1925–1927, Narodni Front u Španiji i Francuskoj, itd.). U sledećoj fazi birokratski režim je nastavio da učvršćuje vlast izlažući seljake teroru, u okviru primitivne akumulacije kapitala, najbrutalnije u istoriji. Industrijalizacija iz vremena Staljinove vladavine otkrila je krajnje namere birokratskog sistema: nastavak vladavine ekonomije i očuvanje sâme suštine tržišnog društva – rada kao robe. Ali, taj proces je ukazao i na nezavisnost ekonomije: ekonomija je uspostavila potpunu dominaciju nad društvom i pokazala se sposobnom da održi klasnu vladavinu neophodnu za svoje nesmetano odvijanje. To znači da je buržoazija stvorila nezavisnu silu, koja, sve dok je nezavisna, može da funkcioniše i bez buržoazije. Totalitarna birokratija nije bila „poslednja posednička klasa u istoriji“, kako je to govorio Bruno Rici (Bruno Rizzi); to je bila samo zamena za vladajuću klasu u sistemu robne ekonomije. Klimavi sistem kapitalističkog vlasništva bio je zamenjen sirovijom verzijom samog sebe – pojednostavljenim, manje razuđenim i centralizovanim kolektivnim vlasništvom birokratske klase. Taj nerazvijeni oblik vladajuće klase odgovara uslovima ekonomske nerazvijenosti; on pred sobom nema drugu perspektivu, nego da se uhvati u koštac s tom nerazvijenošću samo u određenim delovima sveta. Hijerarhijski i etatistički okvir tog sirovog izdanka kapitalističke vladajuće klase obezbedila je partija radničke klase (koja je i sama bila oblikovana hijerarhijskim odvajanjem karakterističnim za buržoaske organizacije). Kao što je to primetio Ante Ciliga tokom robijanja u jednom od Staljinovih zatvora, „tehničko pitanje organizacije postalo je društveno pitanje“. (Lenjin i revolucija)

105. Revolucionarna ideologija – to dosledno odvajanje – koja je u lenjinizmu dostigla najviši stepen voluntarizma kao oblika upravljanja stvarnošću, sa staljinizmom se vratila svojoj suštinskoj nedoslednosti. U toj fazi, ideologija više nije bila oruđe, već sâma sebi cilj. Ali, laž koja više ne dopušta bilo kakav izazov postaje ludilo. Totalitarna ideologija u isto vreme poništava stvarnost i određuje joj jedini smisao: postoji samo ono što ona kaže da postoji. Iako je taj primitivni oblik spektakla bio ograničen uglavnom na nerazvijene regione, on je ipak odigrao suštinsku ulogu u globalnom razvoju spektakla. Taj poseban oblik materijalizacije ideologije nije preobrazio svet ekonomski, kao što je to uradio razvijeni kapitalizam; on je samo, uz pomoć policijsko-državnih metoda, promenio ljudsku percepciju sveta.

106. Vladajuća totalitarno-ideološka klasa je gospodar izokrenutog sveta: što je ta klasa moćnija, ona više insistira na tome da zapravo ne postoji, a svoju moć koristi pre svega zato da bi nametnula to viđenje. Ona je, međutim, skromna samo u tom smislu; naime, ta zvanično nepostojeća birokratija svoje nepogrešivo vođstvo proglašava za krunu dosadašnjeg istorijskog razvoja. Iako je njeno postojanje svuda očigledno, birokratija, kao klasa, mora biti nevidljiva. Posledica toga je da ceo društveni život postaje oblik ludila. Društvena organizacija totalnog krivotvorenja potiče iz te osnovne kontradikcije.

107. Staljinizam je bio i vladavina terora unutar birokratske klase. Teror, na kojem je počivala vlast te klase, nužno se okrenuo protiv nje: ona nije imala nikakvo pravno utemeljenje, nikakav zakonski priznat status posedničke klase, koji bi važio za sve njene pripadnike. Njeno vlasništvo moralo je biti maskirano jer se temeljilo na lažnoj svesti koja je svoju vlast mogla da održi samo pomoću vladavine opšteg terora, u kojoj su njeni pravi motivi bili potpuno zamračeni. Članovi vladajuće birokratske klase imali su samo pravo kolektivnog vlasništva nad društvom; u toj velikoj laži, oni su igrali ulogu proletarijata koji upravlja socijalističkim društvom; kao glumci, morali su da se striktno pridržavaju tog scenarija ideološke izdaje. Ali, da bi zaista učestvovali u tom krivotvorenju, njihova legitimnost je morala biti potvrđena. Nijedan birokrata, kao pojedinac, nije imao pravo na vlast; da bi se dokazao kao proleter, morao je da se pokazuje kao sušta suprotnost birokrati; s druge strane, nije se mogao dokazati ni kao birokrata, jer je zvanična politika glasila da birokratija ne postoji. Zato je legitimitet svakog birokrate potpuno zavisio od zvaničnog pečata vladajuće ideologije; ona je svim birokratama koje nije uništila priznavala pravo na kolektivno članstvo u „socijalističkom režimu“. Iako su birokrate imale kolektivno pravo na donošenje svih društvenih odluka, koheziju njihove klase mogla je da obezbedi samo koncentracija njihove terorističke vlasti u jednoj ličnosti. Ta ličnost je bila izvor jedine praktične istine vladajuće laži; samo je ona imala pravo da povlači nepokolebljivu liniju razdvajanja – iako je ta linija stalno bila prilagođavana. Staljin je donosio neopozive odluke o tome ko jeste, a ko nije član vladajuće birokratije, ko je „proleter na vlasti“, a ko „izdajica i plaćenik Vol Strita ili Mikada“. Atomizirane birokrate mogle su da dobiju svoj kolektivni legitimitet samo kroz ličnost Staljina – gospodara sveta koji je uskoro počeo da sebe doživljava kao vrhovno biće, nad kojim ne postoji nijedan viši oblik duha. „Svoju pravu prirodu – sveprisutnu vlast – gospodar sveta prepoznaje kroz razorno nasilje koje primenjuje nad svojim podanicima, lišenim svake moći.“ On je sila koja sama određuje oblast svoje dominacije, ali i „sila koja jedina ima pravo da pustoši tu oblast“.
108. Vremenom je ta ideologija, kroz osvajanje totalne vlasti, i sâma postala totalna, menjajući se tako iz delimične istine u totalitarni falsifikat. Istorijska misao bila je tako temeljno poništena, da ni sama istorija, čak ni na nivou elementarnog empirijskog znanja, više nije mogla da postoji. Totalitarno birokratsko društvo živi u večitoj sadašnjosti, a sve što se ranije dogodilo postoji samo kao oblast otvorena za policijsku intervenciju. Taj projekat, koji je najavio još Napoleon, sa idejom o „monarhistički dirigovanoj energiji sećanja“, u staljinizmu je ostvaren kroz stalno prepravljanje istorije, koje nije menjalo samo tumačenje prošlih događaja, već i sâme događaje. Ali, cena tog oslobođenja od istorijske stvarnosti bila je gubitak svakog racionalnog, referentnog okvira nužnog za kapitalizam kao istorijski sistem. Dobro je poznato koliko je rusku ekonomiju koštala naučna primena jedne poludele ideologije (treba se samo setiti Lisjenkovog fijaska). [2] Ta protivrečnost – činjenica da se totalitarna birokratija, koja pokušava da upravlja industrijskim društvom, nalazi razapeta između svoje potrebe za racionalnošću i stalnog potiskivanja racionalnosti – ujedno je i njena najveća slabost u poređenju s normalnim kapitalističkim razvojem. Kao što ne može da reši problem poljoprivrede na uobičajeni kapitalistički način, birokratija je inferiorna u odnosu na kapitalizam i u oblasti industrijske proizvodnje, jer proizvodnju može da planira samo na autoritaran način, zasnovan na nerealnim i potpuno falsifikovanim pretpostavkama.

109. Između dva svetska rata revolucionarni pokret radničke klase je bio uništen zajedničkom akcijom staljinističke birokratije i fašističkog totalitarizma (potonji je, kao organizacija, bio direktno inspirisan partijskim modelom koji je prvi put isproban i razvijen u Rusiji). Fašizam je bio očajnički pokušaj da se buržoaska ekonomija spase od dvostruke opasnosti krize i proleterske subverzije. Bilo je to opsadno stanje, u kojem se kapitalističko društvo spasilo tako što je sebi ubrizgalo dozu racionalizacije, u vidu masivne državne intervencije. Ali, ta racionalizacija je bila podrivena iracionalnošću sopstvenih metoda. Iako je fašizam pozivao na odbranu glavnih ikona buržoaske ideologije, koje su postale konzervativne (porodica, privatno vlasništvo, moralni poredak, patriotizam), u isto vreme mobilišući sitnu buržoaziju i nezaposlene radnike, uspaničene ekonomskom krizom ili razočarane neuspelim pokušajem socijalista da izvedu revoluciju, on, u suštni, nije bio ideološki pokret. Fašizam je otvoreno pokazivao svoje pravo lice: bilo je to nasilno oživljavanje mita, koji poziva na učešće u zajednici zasnovanoj na drevnim pseudovrednostima: na rasi, krvi, vođi. Bio je to tehnološki opremljeni primitivizam. Njegova izveštačena reinterpretacija mita, u novom, spektakularnom kontekstu, izvođena je primenom najsavremenijih metoda uslovljavanja i iluzije. Zato fašizam ima značajnu ulogu u formiranju modernog spektakla, a način na koji je uništio stari radnički pokret čini ga jednom od temeljnih sila savremenog društva. Ipak, pošto je bila reč o jednom od najskupljih načina za očuvanje kapitalizma, ulogu fašizma preuzele su najveće kapitalističke države, kao mnogo snažniji i racionalniji oblici tog poretka.

110. Kada je ruska birokratija konačno uspela da se reši svih ostataka buržoaskog vlasništva koji su ometali njenu vlast u sferi ekonomije, da razvije ekonomiju zbog svojih ciljeva i bude priznata kao član kluba velikih sila, poželela je da na miru uživa u svojim dostignućima, što je zahtevalo odbacivanje svih oblika proizvoljnosti kojima je još uvek bila podređena. Tako se ona odrekla staljinizma kao svog porekla. Ali, ta osuda je ostala staljinistička – proizvoljna, neobrazložena i otvorena za stalna prilagođavanja – zato što tajna ideološke laži nikada ne sme biti otkrivena. Birokratija se ne može osloboditi, ni politički, niti kulturno, jer njeno postojanje kao klase zavisi od njenog ideološkog monopola, koji je, koliko god bio masivan i nezgrapan, ipak samo titula vlasti. Ta ideologija je izgubila svaku strast za svojim originalnim izrazom, ali je i u tom rutinskom obliku zadržala represivnu ulogu kontrole nad svakim mišljenjem i zabrane bilo kakve konkurencije. Birokratija je tako ostala beznadežno vezana za ideologiju u koju više niko nije verovao. Vlast koju je koristila da bi izazvala strah, sada je izazivala samo podsmeh, ali je i tako ismevana uspevala da se održi pod stalnom pretnjom povratka iste one terorističke sile koje je pokušavala da se otarasi. Tako se, kad god je mislila da dokazuje svoju superirornost na terenu kapitalizma, ta vlast otkrivala samo kao siromašni rođak kapitalizma. Kao što je njena stvarna istorija bila u suprotnosti sa fasadom legaliteta, a njeno brutalno održavano neznanje u suprotnosti s njenim naučnim pretenzijama, tako je i njen pokušaj da se s kapitalizmom nadmeće u oblasti proizvodnje robnog obilja bio frustriran činjenicom da to obilje ima sopstvenu, unutrašnju ideologiju, koja podrazumeva slobodu izbora u neograničenom spektru lažnih spektakularnih alternativa – lažnu slobodu koju birokratska ideologija i dalje nije mogla da dopusti.

111. U sadašnjoj fazi razvoja birokratije, njena ideološka pretenzija na vlast svuda doživljava kolaps. Vlast uspostavljena nacionalno, u ime internacionale perspektive, sada se mora pomiriti s time da svoj sistem laži može zadržati samo u nacionalnim granicama. Nejednak ekonomski razvoj različitih birokratija sukobljenih interesa, koje su uspele da razviju sopstveni „socijalizam“, u više zemalja je vodio ka opštoj, javnoj konfrontaciji s ruskom ili kineskom laži. Od tada, svakoj birokratiji na vlasti ostalo je da pronađe sopstveni put; isto važi i za sve totalitarne partije koje teže vlasti (posebno one koje su preživele iz doba Staljina među nekim nacionalnim radničkim klasama). Taj kolaps na međunarodnom planu bio je dodatno pogoršan nekim unutrašnjim osporavanjima, koja su prvi put postala vidljiva za vreme pobune radnika u istočnom Berlinu, koji su tražili „vladu metalskih radnika“ – a posebno u slučaju Mađarske, gde je to osporavanje išlo do osnivanja suverenih radničkih saveta. Ali, na kraju se to urušavanje globalnog saveza zasnovanog na birokratskoj mistifikaciji pokazuje i kao krajnje nepovoljno za budući razvoj kapitalističkog društva. Buržoazija je na dobrom putu da izgubi protivnika koji ju je objektivno podržavao, jer je stvarao iluziju o jedinstvenom karakteru cele opozicije postojećem poretku. Podela rada između ta dva uzajamno podupiruća oblika spektakla dovršava se cepanjem samih pseudorevolucionarnih uloga. Spektaklurni činilac propasti radničkog pokreta i sam hita u susret svom uništenju.

112. Jedini savremeni sledbenici lenjinističke iluzije su različite trockističke frakcije, koje tvrdoglavo istrajavaju u poistovećivanju proleterskog projekta sa ideološkim, hijerarhijskim organizacijama, uprkos istorijskom iskustvu koje odbacuje takvu perspektivu. Udaljenost trockizma od istinski revolucionarne kritike sadašnjeg društva donekle odgovara značajnoj udaljenosti u odnosu na neke stavove koji su bili pogrešni i u vreme kada su bili osnova stvarnih borbi. Do 1927. Trocki je bio suštinski odan birokratskoj vrhuški i isto vreme nastojao da preuzme kontrolu nad njom, radi stvaranja autentične, boljševičke spoljne politike. (Na primer, dobro je poznato da je, u nameri da pomogne u sakrivanju čuvenog Lenjinovog „Testamenta“, išao dotle da okleveta svog najbližeg sledbenika Maksa Istmana [Max Eastman], koji je objavio taj dokument.) Trockog je osudila njegova vlastita, polazna perspektiva: naime, kada birokratija jednom postane svesna da se na domaćem frontu razvila u kontrarevolucionarnu klasu, ona je osuđena da sličnu kontrarevolucionarnu ulogu igra i u drugim zemljama (iako, naravno, i dalje u ime revolucije). Njegovi kasniji pokušaji da stvori Četvrtu internacionalu patili su od istih slabosti. Postavši bezuslovni sledbenik boljševičkog oblika organizacije (što je postao tokom druge ruske revolucije, 1917), do kraja života je odbijao da se suoči s pravom prirodom birokratije kao nove vladajuće klase. Kada je 1923. Lukač predstavio taj isti organizacioni oblik kao dugo traženu vezu između teorije i prakse, u kojoj proleteri prestaju da budu samo „posmatrači“ zbivanja unutar svoje organizacije i postaju svesni akteri i stvaraoci tih zbivanja, on je boljševičkoj partiji pripisao u zasluge sve ono što ta partija nije bila. Uprkos dubini svog teorijskog rada, Lukač je ostao samo ideolog koji govori u ime vlasti potpuno otuđene od proleterskog pokreta, verujući i uspevajući da svoju publiku uveri kako se u toj ulozi oseća kao kod kuće. U narednom periodu, kada je vlast pokazala kako lako otpisuje svoje lakeje, Lukačeva beskrajna samopokajanja otkrila su, s karikaturalnom jasnoćom, do koje se mere poistovetio s nečim potpuno suprotnim sebi i svemu za šta se zalagao u Istoriji i klasnoj svesti. Lukačev primer najbolje ilustruje istinitost osnovnog pravila koje važi za sve intelektualce ovog veka: ono prema čemu su pokazivali respekt bila je tačna mera njihove degradacije. Ipak, svoje aktivnosti Lenjin nije prikrivao takvim iluzijama; naprotiv, dopuštao je da „partija ne može da istražuje da li između filozofije njenih članova i partijskog programa postoji neka kontradikcija“. Partija, čiji je idealizovan portet Lukač tako neprikladno oslikao, u stvarnosti je bila podešena samo za jedan specifičan i ograničen zadatak: osvajanje vlasti.

113. Pošto se neolenjinistička iluzija današnjih trockista nalazi u stalnoj kontradikciji sa stvarnošću modernih kapitalističkih društava (buržoaskih ili birokratskih), ne treba da nas čudi što ta platforma ima najbolji prijem u formalno nezavisnim, „nerazvijenim“ zemljama, u kojima birokratski državni socijalizam, u režiji lokalnih vladajućih klasa, jedva dostiže nivo čisto ideološkog ekonomskog razvoja. Hibridni sastav tih vladajući klasa je manje ili više jasno vezan za njihov položaj unutar buržoasko-birokratskog spektra. Njihovo stalno manevrisanje na međunarodnom planu, između dva pola kapitalističke vlasti, zajedno s brojnim ideološkim kompromisima (najviše sa Islamom) koji proističu iz njihove heterogene društvene baze, lišili su tu degradiranu verziju ideološkog socijalizma svakog ozbiljnog sadržaja, osim policije. Tako jedan tip te birokratije formira organizaciju sposobnu da kombinuje borbu za nacionalno oslobođenje sa seljačkom pobunom; zatim, kao u Kini, pokušava da primeni staljinistički model industrijalizacije na društvo još manje razvijeno nego što je to bila Rusija 1917. Birokratija sposobna da sprovede industrijalizaciju može se razviti iz sitne buržoazije i doći na na vlast uz pomoć vojnih oficira, kao što je bio slučaj u Egiptu. Na drugim mestima, kao u Alžiru posle rata za nezavisnost, birokratija, koja se tokom rata razvijala kao paradržavna vlast, može učvrstiti svoju poziciju kroz kompromis s tankim slojem nacionalne buržoazije. Najzad, u bivšim kolonijama crne Afrike, koje su ostale tesno vezane za američku i evropsku buržoaziju, lokalna buržoazija nastaje tako što prisvaja državu (najčešće na osnovu vlasti tradicionalnih plemenskih poglavica). Strani imperijalisti ostaju pravi gospodari tih zemalja, ali u određenoj fazi njihovi domaći akteri mogu biti nagrađeni za prodaju lokalnih proizvoda, tako što će dobiti lokalnu državu – državu nezavisnu od lokalnih masa, ali ne i od imperijalizma. Rezultat je veštačka buržoazija, koja nije sposobna da akumulira kapital, već samo da proćerda višak vrednosti koji ubira iz lokalnog rada i subvencija dobijenih od država-mentora i međunarodnih monopola. Ta klasa, nesposobna da ispuni normalnu ekonomsku ulogu buržoazije, uskoro se može naći pred izazovom opozicionih pokreta oblikovanih po birokratskom modelu, prilagođenom lokalnim uslovima, koji teže preuzimanju njenog poseda. Ali, uspeh te birokratije na planu industrijalizacije počinje da stvara istorijske uslove njenog poraza: akumulirajući kapital, ona akumulira i proletarijat, stvarajući tako sopstvenu negaciju u zemljama gde takva negacija ranije nije postojala.

114. U složenim i strašnim događajima koji su obeležili epohu klasne borbe i nametnuli joj novi niz uslova, proletarijat industrijskih zemalja je izgubio sposobnost da razvije sopstvenu, nezavisnu perspektivu. U krajnjoj analizi, on je izgubio i sve svoje iluzije. Ali, ne i svoje biće. Proletarijat nije eliminisan. On ostaje prisutan, u jasnom i nesvodivom obliku, u uslovima sve većeg otuđenja modernog kapitalizma. Njega čini ogromna većina radnika koji su izgubili svaku kontrolu nad svojim životima i koji, postavši toga svesni, sebe ponovo definišu kao proletarijat, silu koja teži negaciji ovog društva iznutra. Taj proletarijat je objektivno osnažen eliminacijom seljaštva, kao i činjenicom da se uslovi i način rada u uslužnom sektoru i intelektualnim profesijama sve više oblikuju po uzoru na fabričke. Ipak, subjektivno, proletarijat je još uvek daleko od svake praktične klasne svesti, što važi ne samo za „bele“, već i za „plave kragne“, koji i dalje ne mogu da prevaziđu svu impotenciju i mistifikacije starih pristupa. Ali, kada taj proletarijat otkrije da njegova vlastita, otuđena snaga doprinosi stalnom jačanju kapitalističkog društva, ne više samo u obliku njegovog otuđenog rada, već i u obliku sindikata, političkih partija i institucija državne vlasti, koje je sam stvorio u cilju svog oslobođenja, onda on, kroz konkretno istorijsko iskustvo, uviđa i to da se kao klasa mora suprotstaviti svemu što mu se nameće spolja, kao i svim oblicima specijalizacije vlasti. Proletarijat je nosilac revolucije koja više ništa ne ostavlja izvan sebe, revolucije koja podrazumeva stalnu dominaciju sadašnjice nad prošlošću i totalnu kritiku svakog oblika odvajanja; on mora pronaći i odgovarajuće oblike akcije koji će izneti tu revoluciju. Nikakvo kvantitativno ublažavanje njegove bede, nikakvo iluzorno učešće u hijerarhijskom sistemu ne može da doneti trajan lek za njegovo nezadovoljstvo: proletarijat ne prepoznaje sebe ni u jednoj posebnoj nepravdi kojoj je bio izložen, niti u ispravljanju bilo koje posebne nepravde ili čak mnogih takvih nepravdi, već samo u ispravljanju one apsolutne nepravde, koja ga isključuje iz istinskog života.

115. Novi znaci negacije koji se javljaju u ekonomski najrazvijenijim zemljama, a koje spektakl ne razume ili pokušava da falsifikuje, dokaz su da je novo doba već počelo. Već smo videli neuspeh prvog napada radničke klase na kapitalizam; sada prisustvujemo neuspehu kapitalističkog obilja. Antisindikalna borba radnika na Zapadu prvo je naišla na otpor kod samih sindikata; pobunjena omladina pokreće nove proteste, još uvek nejasne i zbunjene, ali koji se jasno vide u odbijanju umetnosti, svakodnevnog života i stare, specijalizovane politike. To su dve strane nove, spontane pobune, koja se u prvi mah ispoljava kao kriminalna, a obe su vesnici drugog proleterskog napada na klasno društvo. Izgubljena deca te još uvek nepokretne armije, koja izlaze na bojište – izmenjeno, a opet isto – okupljaju se oko novog Generala Luda, koji ih ovog puta poziva da unište mašineriju dozvoljene potrošnje.

116. „Dugo traženi politički oblik kroz koji radnička klasa može da ostvari svoje ekonomsko oslobođenje“, jasno je naznačen u ovom veku u obliku revolucionarnih radničkih saveta, koji su donosili sve odluke i imali svu izvršnu vlast, povezujući se u saveze (federacije) preko delegata koji su odgovorni svojoj bazi i koji mogu biti opozvani u svakom trenutku. Saveti, kakvi su zaista postojali, bili su samo gruba naznaka njihovih mogućnosti, jer su odmah bili potiskivani i poraženi različitim mehanizmima odbrane klasnog društva, u koje svakako treba uračunati i lažnu svest. Kao što je Panekuk (Anton Pannekoek) ispravno naglasio, vlast radničkih saveta više „otvara pitanja“ nego što ih rešava. Ali, upravo u okviru takvog oblika društvene organizacije, problemi proleterske revolucije mogu pronaći svoje pravo rešenje. To je teren na kojem se sreću svi preduslovi istorijske svesti: teren na kojem se ostvaruje aktivna, direktna komunikacija, gde se ukida svaka vrsta specijalizacije, hijerarhije i odvajanja i gde se postojeći uslovi transformišu u „uslove jedinstva“. U tom procesu proletarijat postaje subjekt koji odbacuje svoju čisto kontemplativnu ulogu: njegova svest sada je jednaka praktičnoj organizaciji koju je sam izabrao, jer se ta svest više ne može razdvojiti od njegovog doslednog delovanja na istoriju.

117. S vlašću saveta – koja na međunarodnom planu mora zameniti sve druge oblike vlasti – proleterski pokret postaje svoj vlastiti proizvod. Taj proizvod se više ne razlikuje od svog proizvođača, a njegov jedini cilj je njegovo vlastito ispunjenje. Samo na taj način negacija života u spektaklu može i sama biti negirana.

118. Pojava radničkih saveta u prvoj četvrtini ovog veka bila je najnapredniji izraz starog proleterskog pokreta, ali je prošla skoro nezapaženo, osim u prerušenom izdanju, jer su saveti bili potiskivani i uništeni, zajedno sa ostatkom pokreta. Danas, iz perspektive nove proleterske kritike, saveti se mogu sagledati u pravom svetlu, kao jedini neporaženi aspekt jednog poraženog pokreta. Istorijska svest, koja uviđa da su saveti jedini prostor za njeno delovanje, sada se može uveriti da oni više nisu na periferiji pokreta koji se gasi, već u samom središtu pokreta koji se tek uzdiže.

119. Revolucionarna organizacija koja nastaje pre uspostavljanja vlasti radničkih saveta, mora pronaći odgovarajuće oblike borbe; ali, istorijsko iskustvo govori da ona više ne može polagati pravo na to da predstavlja radničku klasu. Njen prvi zadatak je da se unutar sebe radikalno odvoji od sveta odvajanja.

120. Revolucionarna organizacija je dosledan izraz teorije prakse, sve dok ostvaruje dvosmernu komunikaciju s praktičnom borbom u procesu formiranja praktične teorije. Njena vlastita praksa treba da ojača tu komunikaciju i doslednost same borbe. U trenutku revolucije, kada sva društvena odvajanja bivaju ukinuta, organizacija mora ukinuti samu sebe kao poseban oblik odvajanja.

121. Revolucionarna organizacija mora da razvije sveobuhvatnu kritiku društva, to jest, sveobuhvatnu kritiku svih aspekata otuđenog društvenog života, odbijajući kompromis s bilo kojim oblikom odvojene vlasti, bilo gde u svetu. U njenoj borbi protiv klasnog društva, oružje je suština samih boraca: zato revolucionarna organizacija ne sme dozvoliti da se uslovi odvajanja i hijerarhije, koje nameće vladajući poredak, pojave unutar nje. Ona se ne sme deformisati vladajućim spektaklom. Jedino ograničenje u pravu svakog da učestvuje u njenoj totalnoj demokratiji jeste to što svaki njen pripadnik mora da shvati i usvoji njenu doslednu kritičku teoriju i da tu doslednost ispoljava kako na planu same kritičke teorije, tako i u vezi između te teorije i praktične aktivnosti.

122. Pošto sve veće otuđenje, koje kapitalizam nameće na svim nivoima, čini da radnici sve teže shvataju i imenuju svoju bedu i tako ih dovodi u poziciju da tu bedu odbace u potpunosti ili da je ne odbace uopšte, revolucionarna organizacija mora da shvati da se protiv otuđenja ne može boriti otuđenim načinima borbe.

123. Proleterska revolucija može da uspe samo ako, po prvi put u istoriji, svi shvate i počnu da žive teoriju kao razumevanje ljudske prakse. Ona zahteva da radnici postanu dijalektičari i da svoje ideje ostvare u praksi. Ona zahteva od svojih „ljudi bez svojstava“ mnogo više nego što je buržoaska revolucija zahtevala od kvalifikovanih individualaca kojima je poverila svoj zadatak (budući da je delimična ideološka svest, koju je stvorio jedan segment buržoaske klase, počivala na ekonomiji, tom centralnom aspektu društvenog života, u kojem je buržoazija već bila na vlasti). Sam razvoj klasnog društva, koji ga je doveo do stanja spektakularne organizacije neživota, čini da revolucionarni projekat i očigledno postane ono što je oduvek bio u suštini.

124. Revolucionarna teorija je od sada neprijatelj svake revolucionarne ideologije i ona to zna.

5: Vreme i istorija

„Gospodo, život je kratak!
I zato, ako živimo,
živimo da bismo gazili po glavama kraljeva!“

— Šekspir, Henri IV, deo I

125. Čovek, to „negativno biće koje jeste samo u meri u kojoj potiskuje Biće“, ne može se odvojiti od vremena. Čovekovo prisvajanje sopstvene prirode u isti mah je i njegovo shvatanje razvoja sveta. „Sama istorija je deo prirodne istorije, preobražaj prirode u čoveka.” (Marks) I obrnuto, ta „prirodna istorija“ ima svoje stvarno postojanje samo u procesu ljudske istorije, jedine osmatračnice s koje se može obuhvatiti istorijska celina (kao modernim teleskopom, koji omogućava našem pogledu da se vrati unazad kroz vreme i da posmatra udaljavanje galaksija na rubovima univerzuma). Istorija je uvek postojala, ali ne uvek u svom istorijskom obliku. Temporalizacija čoveka, koja se odvija kroz društvo, isto je što i humanizacija vremena. Nesvesno kretanje vremena pokazuje se i obistinjuje u istorijskoj svesti.

126. Istinsko, iako još skriveno istorijsko kretanje počinje sporim i neprimetnim nastajanjem „stvarne čovekove prirode“, one „prirode koja se rađa u ljudskoj istoriji s nastajanjem ljudskog društva“; ali društvo koje je razvilo tehnologiju i jezik, koje je već proizvod sopstvene istorije, svesno je samo neprestane sadašnjosti. Pamćenje najstarijih je granica sveukupnog znanja, jer znanje uvek prenose živi. Ni smrt, niti prokreacija ne shvataju se kao zakon vremena. Vreme ostaje nepomično, kao zatvoreni prostor. Kada složenije društvo postane svesno vremena, ono će nastojati da ga negira: ono, naime, vidi vreme ne kao nešto što prolazi, već kao nešto što se vraća. Statično društvo organizuje vreme u skladu sa svojim neposrednim doživljajem prirode, dakle po modelu cikličnog vremena.

127. Ciklično vreme preovlađuje već u iskustvu nomadskih naroda jer oni na svakom mestu kroz koje prođu zatiču iste uslove; Hegel primećuje da je „lutanje nomada samo prividno, zato što je ograničeno na jednolične prostore“. Društvo koje se nastani na određenom mestu, uredi ga i individualizuje u skladu sa svojim potrebama i tako ispuni prostor određenim sadržajem, istovremeno se zatvara u unutrašnjost te lokacije. Periodični povratak na ista mesta sada postaje čist povratak vremena na istom mestu, ponavljanje niza aktivnosti. Prelazak iz pastoralnog nomadstva u sedelačku poljoprivredu označava kraj dokone i prazne slobode i početak mukotrpnog rada. Na agrarnom modelu proizvodnje, kojim dominira ritam godišnjih doba, počiva potpuno razvijeno ciklično vreme. Večnost pripada unutrašnjosti tog vremena: ona je vraćanje istog, ovde, na zemlji. Mit je unitarna misaona konstrukcija; on garantuje da ceo kosmički poredak bude ustrojen oko poretka koji je društvo ostvarilo u svojim granicama.

128. Društveno usvajanje vremena i samoproizvodnja čoveka ljudskim radom događaju se u društvu podeljenom na klase. Moć koja se konstituisala iznad siromaštva društva u kojem vlada ciklično vreme, klasa koja organizuje taj društveni rad i prisvaja njegov ograničen višak vrednosti, istovremeno prisvaja i vremenski višak vrednosti, koji je rezultat njene organizacije društvenog vremena: samo ona poseduje ireverzibilno vreme života. Bogatstvo koje se nagomilava u sektoru moći i troši na raskošne svetkovine, zapravo je rasipanje istorijskog vremena na površini društva. Samo vlasnici tog istorijskog viška vrednosti poseduju saznanje o stvarnim događajima i mogu u njima da učestvuju. To vreme, odvojeno od kolektivne organizacije vremena koja preovlađuje u repetitivnoj proizvodnji osnove društvenog života, teče iznad sopstvene statične zajednice. To je vreme avanture i rata, u kojem gospodari cikličnog društva grade svoje lične istorije; to je i vreme koje se pojavljuje u sudaru sa stranim zajednicama, u poremećaju nepromenljivog društvenog poretka. Istorija, dakle, iskrsava pred čovekom kao nešto što mu je strano, kao nešto što nije želeo i od čega je verovao da je zaštićen. Ali, s tim preokretom vraća se i onaj negativni ljudski nemir koji se nalazi u začetku celog (privremeno obustavljenog) razvoja.

129. Ciklično vreme je po sebi vreme bez sukoba, ali sukob postoji već u tom detinjstvu vremena: istorija se najpre bori za to da postane istorija u praktičnoj aktivnosti gospodara. Ona stvara površnu ireverzibilnost; njeno kretanje stvara upravo ono vreme koje ona sâma iscrpljuje u unutrašnjosti neiscrpnog vremena cikličnog društva.

130. „Hladna društva“ su ona društva koja su maksimalno usporila svoj udeo u istorijskom kretanju i koja održavaju u ravnoteži svoje suprotstavljanje prirodnom čovekovom okruženju, kao i svoje unutrašnje suprotnosti. Iako krajnja raznovrsnost institucija koje su osnovane u tu svrhu svedoči o fleksibilnosti samostvaranja ljudske istorije, to svedočanstvo može da primeti samo spoljni posmatrač, antropolog koji gleda unazad sa osmatračnice istorijskog vremena. U svakom od tih društava, neka konačna strukturalizacija isključila je svaku mogućnost promene. Apsolutni komformizam postojećih društvenih praksi, s kojima su zauvek poistovećene sve ljudske mogućnosti, nema više nikakvu spoljnu granicu, osim straha od pada u bezoblično životinjsko stanje. Članovi tih društava mogu sačuvati svoju ljudskost samo po cenu da zauvek ostanu isti.

131. Nastanak političke moći, koji je izgleda povezan s poslednjim velikim tehnološkim revolucijama (kao što je topljenje gvozdene rude) na pragu perioda koji neće upoznati velike preokrete, sve do pojave moderne industrije, vremenski se podudara sa slabljenjem krvnih veza. Od tog doba, smenjivanje generacija izlazi iz sfere čistog prirodnog ciklusa i stupa u sferu događajnosti, smenjivanja moći. Ireverzibilno vreme je vreme onog koji vlada, a dinastije su njegova prva merna jedinica. Oružje vladara je pismo. U pismu jezik dostiže svoju potpunu nezavisnu stvarnost kao posrednik među svestima. Ali ta nezavisnost se podudara sa opštom nezavisnošću odvojene moći, kao posredovanje koje konstituiše društvo. S pismom se pojavljuje svest koja se više ne prenosi u direktnom odnosu među živima: to bezlično pamćenje je zapravo pamćenje društvene administracije. „Spisi su misli države; arhive su njena sećanja.“ (Novalis)

132. Hronika je izraz ireverzibilnog vremena moći, ali i sredstvo koje održava voluntarističko napredovanje vremena beležeći prethodne tragove, pošto orijentisanost vremena teži da se izgubi kada se određena moć sruši. Tada vreme ponovo pada u ravnodušni zaborav svojstven cikličnom vremenu, jedinom vremenu koje poznaju seljačke mase – a one se ne menjaju s propašću carstava i njihovih hronologija. Posednici istorije dali su vremenu smer, a smer je, u isti mah, i značenje. Ali ta istorija se zasebno razvija i nestaje; ona ne utiče na dublje ravni društva jer ostaje odvojena od zajedničke stvarnosti. Zato se istorija istočnih carstava za nas svodi na istoriju religija: svrgnute hronologije ostavile su za sobom naizgled autonomnu istoriju iluzija koje su ih obavijale. Pod okriljem mita, gospodari zadržavaju privatno vlasništvo nad istorijom, pre svega tako što se služe iluzijom: u Kini i Egiptu oni su dugo imali monopol na besmrtnost duše, a njihove najranije, zvanično priznate dinastije bile su samo imaginarne rekonstrukcije prošlosti. Ali to iluzorno gospodarsko posedovanje tada je bilo jedini mogući oblik posedovanja, kako zajedničke istorije, tako i istorije gospodara. Širenje njihove stvarne istorijske moći ide ukorak s vulgarizacijom iluzornog mitskog posedovanja. Sve to proizlazi iz sledeće proste činjenice: u meri u kojoj su gospodari preuzimali na sebe dužnost da mitski jemče stalnost cikličnog vremena, kao u sezonskim obredima kineskih careva, oni sâmi su se oslobađali cikličnog vremena.

133. Da bi čista hronologija, koju obogotvorena moć bez objašnjenja nudi svojim podanicima kao zemaljsko izvršenje mitskih zapovesti, ustupila mesto svesnoj istoriji, bilo je potrebno da velike grupe ljudi iskuse stvarno učešće u istoriji. Iz te praktične komunikacije između onih koji su priznali jedni druge kao posednike jedinstvene sadašnjosti, koji su iskusili stvarno bogatstvo događaja kao sopstvenu aktivnost i koji se u svojoj epohi osećaju kao kod kuće, pomalja se opšti jezik istorijske komunikacije. Oni za koje postoji ireverzibilno vreme otkrivaju ono što je vredno pamćenja i u isti mah, opasnost zaboravljanja: „Herodot iz Halikarnasa ovde izlaže plodove svojih istraživanja, da vreme ne bi uništilo ljudska dela.“

134. Razmišljanje o istoriji ne može se razlučiti od razmišljanja o moći. Grci su prvi razumeli šta znači moć i prvi su o njoj raspravljali. To je bila demokratija gospodara društva, sušta suprotnost stanju u despotskim državama, u kojima moć ne polaže računa nikom drugom do sebi i to u svom nepristupačnom i neprozirnom unutrašnjem jezgru – to su dvorske revolucije, koje su iznad svake rasprave i kao uspešne i kao neuspešne. Međutim, moć, koju su delile grčke zajednice, bila je ograničena na potrošnju društvenog života, a njegova proizvodnja bila je odvojen i statičan domen robovske klase. Živeli su samo oni koji nisu radili. Podele među grčkim zajednicama i njihova borba za eksploataciju stranih gradova bili su ospoljeni izraz načela odvajanja, na kojima je svaka od njih iznutra počivala. Uprkos svojim snovima o univerzalnoj istoriji, Grčka se ujedinila tek kad joj je zapretila invazija spolja; pre toga, njeni nezavisne gradovi države nisu mogli da usaglase ni kalendare. U Grčkoj je istorijsko vreme postalo svesno, ali još ne i svesno sebe.

135. Nestajanje povoljnih uslova koji su vladali u grčkim zajednicama, povuklo je za sobom nazadovanje zapadne istorijske misli, koje nije bilo praćeno obnavljanjem starih mitskih struktura. U sudarima mediteranskih naroda, u usponu i padu Rimskog carstva, pojavile su se poluistorijske religije, koje su postale ključni činioci nove svesti o vremenu i novi oklop odvojene moći.

136. Monoteističke religije bile su kompromis između mita i istorije, između cikličnog vremena, koje je i dalje vladalo u proizvodnji i ireverzibilnog vremena, u kojem su se narodi međusobno sukobljavali i iznova grupisali. Religije koje su proizašle iz judaizma zapravo su apstraktna univerzalna priznanja ireverzibilnog vremena, koje je demokratizovano i otvoreno svima, ali samo u domenu iluzornog. Ukupno vreme je usmereno ka jednom jedinom završnom događaju: „Carstvo Božje je blizu.“ Iako su izrasle na tlu istorije i u njemu pustile korenje, te religije su i danas radikalno suprotstavljene istoriji. Poluistorijske religije su utvrdile kvalitativni početak u vremenu (Hristovo rođenje, Muhamedovo bekstvo), ali se njihovo ireverzibilno vreme – uvodeći akumulaciju, koja će u islamu poprimiti oblik osvajanja, a u reformisanom hrišćanstvu uvećavanja kapitala – u verskoj misli izokrenulo kao neko odbrojavanje: to je čekanje, u vremenu koje se smanjuje, da nastupi Strašni sud i s njim drugi, istinski svet. Večnost je proizašla iz cikličnog vremena. Ona je njegova onostranost. Ona je element koji ograničava ireverzibilnost vremena, koji suzbija istoriju unutar nje sâme, postavljajući sebe s one strane ireverzibilnog vremena, kao tačka u koju se ciklično vreme vraća i u kojoj se poništava. Bosije (Jacques-Bénigne Bossuet) kaže: „A kroz vreme koje prolazi, stupamo u neprolaznu večnost.“

137. U srednjem veku, tom mitskom svetu koji svoju dovršenost ostvaruje izvan sebe, istorija je već nagrizla ciklično vreme, iako ono još vlada većim delom proizvodnje. Izvesna ireverzibilna temporalnost priznata je svim pojedincima u smenjivanju životnih doba, u životu koji je shvaćen kao putovanje u jednom smeru, kao nepovratni prolazak kroz svet čiji smisao prebiva izvan njega samog: hodočasnik je čovek koji izlazi iz tog cikličnog vremena i postaje stvarni putnik, a ne simbolički, kao svi ostali. Lični istorijski život i dalje nalazi svoje ispunjenje u sferi moći, u tome što učestvuje u borbama za moć ili za svrgavanje postojeće moći. Ali, ireverzibilno vreme moći sada se neograničeno deli zahvaljujući ujednačavanju orijentisanog vremena u okrilju hrišćanske ere – to je svet naoružane vere, u kojem se igra gospodara okreće oko vernosti i utvrđivanja ko kome treba da bude veran. To feudalno društvo, nastalo iz susreta „organizacione strukture osvajačke vojske, koja se razvila za vreme osvajačkog pohoda“ i „proizvodnih snaga zatečenih u osvojenim zemljama“ (Nemačka ideologija) – a među te proizvodne snage treba uvrstiti i njihove proizvodne jezike – podelilo je vlast u društvu između crkve i države, koja je, sa svoje strane, podeljena na složene odnose sizerenstva i vazalstva, kao i na seoske posede i gradske zajednice. U toj raznovrsnosti mogućeg istorijskog života, posle neuspeha Krstaških ratova – glavnog, zvaničnog istorijskog poduhvat tog sveta – polako se otkrivao potajni rad epohe: ireverzibilno vreme koje je postepeno i neprimetno podrivalo društvo, vreme koje je živela buržoazija proizvodeći robe, osnivajući i šireći gradove, posvećujući se komercijalnom istraživanju planete – praktično eksperimentisanje koje je zauvek uništilo mitsko ustrojstvo kosmosa.

138. U doba opadanja srednjeg veka, svest još privržena starom poretku, doživljavala je ireverzibilno vreme koje je proželo društvo u obliku opsednutosti smrću. To je melanholija nad raspadanjem jednog sveta, poslednjeg u kojem je sigurnost mita još bila protivteža istoriji; ta melanholija vidi kako se sve zemaljske stvari nužno kvare i propadaju. Velike pobune evropskih seljaka bile su, između ostalog, njihov pokušaj da odgovore istoriji koja ih je nasilno istrgla iz patrijarhalnog sna zajamčenog feudalnim sistemom. To je milenaristička utopija zemaljskog raja, u kojoj u prvi plan izbija ono iz čega je potekla poluistorijska religija, kada su rane hrišćanske zajednice, kao i judaistički milenarizam iz kojeg su potekle, odgovorile na nemire i nesreće svog vremena tako što su najavile blisko ostvarenje Božjeg carstva, dodajući time antičkom društvu element nemira i subverzije. Kada je počelo da deli vlast u carstvu, hrišćanstvo se odreklo onoga što je preostalo od te nade kao pûkog sujeverja: to je smisao Avgustinovog uveravanja da je Božje carstvo odavno nastupilo, da je ono zapravo osnovana crkva, uveravanja koje je prototip apologije moderne ideologije. Društvena pobuna milenarističkog seljaštva prirodno se najpre izražava kao želja da se uništi crkva. Ali, milenarizam se razvija u istorijskom svetu, a ne na tlu mita. Moderna revolucionarna očekivanja nisu iracionalni nastavak milenarističke verske strasti, kao što Norman Kon veruje da je pokazao u svojoj Težnji za milenijumom (Norman Cohn, The Pursuit of the Millennium, 1957). Naprotiv, sam milenarizam, poslednja borba revolucionarne klase koja govori religijskim jezikom, već je bio moderna revolucionarna tendencija, kojoj je nedostajala samo svest o sopstvenoj istorijskoj prirodi. Milenaristi su bili osuđeni na poraz zato što nisu bili u stanju da prepoznaju revoluciju kao sopstveni poduhvat. To što je milenaristima bio potreban spoljni podsticaj na delovanje, Božja odluka, zapravo je posledica činjenice da su pobunjeni seljaci uvek išli za vođama koji nisu pripadali njihovim redovima. Seljačka klasa nije mogla da stekne tačnu svest o funkcionisanju društva i o načinu vođenja sopstvene borbe: upravo zato što njeno delovanje i njena svest nisu bili jedinstveni, ona je izražavala svoj projekat i vodila svoje ratove u skladu sa slikom zemaljskog raja.

139. Novo zaposedanje istorijskog života, renesansa, koja je videla svoju prošlost i svoje opravdanje u antici, donosi radostan prekid s večnošću. Njeno ireverzibilno vreme jeste vreme beskonačnog gomilanja saznanja; istorijska svest proizašla iz iskustva demokratskih zajednica i sila koje ih uništavaju, ponovo je, s Makijavelijem, preuzela analizu desakralizovane moći i izrekla o državi ono što je do tada bilo neizrecivo. U bujnom životu italijanskih gradova, u umeću svetkovanja, život se shvatao kao uživanje u proticanju vremena. Ali, to uživanje u prolaznosti i sâmo je moralo biti prolazno. Pesma Lorenca de Medičija, koju Burkhart (Jacob Burckhardt) smatra suštim izrazom „duha renesanse“, zapravo je pohvala koju to krhko svetkovanje istorije izriče samom sebi: „Kako je lepa mladost – što tako brzo mine.“

140. Neprestana težnja apsolutne monarhije, to jest njene države, da monopolizuje istorijski život, težnja koja je jedan vid prelaza ka potpunoj dominaciji buržoaske klase, pokazuje istinu novog, ireverzibilnog vremena buržoazije. To je vreme rada, koje je prvi put oslobođeno cikličnosti. S buržoazijom rad postaje proces preobražavanja istorijskih uslova. Ona je prva vladajuća klasa koja shvata rad kao vrednost. Ukidajući sve privilegije, ne priznajući nijednu vrednost koja ne proizlazi iz eksploatacije rada, buržoazija je opravdano poistovetila svoju sopstvenu vrednost vladajuće klase s radom, a napredak rada sa sopstvenim napretkom. Klasa koja gomila robu i kapital neprestano menja prirodu, tako što menja sam rad oslobađajući njegovu produktivnost. Ukupan socijalni život već se usredsredio u ornamentalnom siromaštvu dvora, u drečavoj nošnji ledene državne administracije koja kulminira „profesijom kralja“; sve istorijske slobode morale su se pomiriti sa svojom propašću. Sloboda feudalaca, da se poigravaju sa ireverzibilnim vremenom, istrošila se u njihovim poslednjim izgubljenim bitkama – u ratovima Fronde i u ustanku Škotlanđana u korist Čarlsa Edvarda. Svet je promenio osnovu.

141. Pobeda buržoazije je pobeda duboko istorijskog vremena, vremena ekonomske proizvodnje, koje trajno i potpuno preobražava društvo. Sve dok je agrarna proizvodnja glavni oblik rada, ciklično vreme, zaostalo na dnu društva, objedinjuje i podstiče sile tradicije koje koče kretanje. Ali, ireverzibilno vreme buržoaske ekonomije iskorenjuje te žive fosile širom sveta. Istorija, koja je do tada izgledala kao niz aktivnosti pripadnika vladajuće klase i zato bila pisana kao istorija događaja, sada se shvata kao opšte kretanje koje na svom putu nemilosrdno gazi pojedince. Istorija, koja otkriva svoju osnovu u političkoj ekonomiji, postaje svesna postojanja onoga što je bilo njeno nesvesno, ali ne uspeva da ga osvetli, tako da ono i dalje ostaje nesvesno. Jedina stvar koju je tržišna ekonomija zaista demokratizovala jeste ta slepa preistorija, kao nova sudbina kojom niko ne vlada.

142. Istorija koja je prisutna u svim dubinama društva teži da nestane s njegove površine. Pobeda ireverzibilnog vremena je, u isti mah, njegova metamorfoza u vreme stvari jer je oružje te pobede serijska proizvodnja u skladu sa zahtevima tržišta. Glavni proizvod koji je sa ekonomskim razvojem premešten iz sfere luksuznih retkosti u sferu tekuće potrošnje jeste, dakle, istorija, ali samo kao istorija apstraktnog kretanja stvari, koje dominira svakom kvalitativnom upotrebom života. Dok je ciklično vreme moglo da podnese porast onog dela istorijskog vremena koji su proživljavali pojedinci i grupe, dominacija ireverzibilnog vremena proizvodnje težiće da društveno eliminiše to proživljeno vreme.

143. Buržoazija je, dakle, omogućila svest o ireverzibilnom vremenu i nametnula to vreme društvu, ali mu nije dozvolila da ga upotrebi. „Istorija je postojala, ali je više nema“, zato što klasa posednika ekonomije, koja ne može da raskine sa ekonomskom istorijom, mora da potiskuje svaku drugačiju upotrebu ireverzibilnog vremena kao neposrednu pretnju. Vladajuća klasa, sačinjena od stručnjaka za posedovanje stvari koji su, kao takvi, u posedu tih stvari, mora da veže svoju sudbinu za održavanje te postvarene istorije, to jest za očuvanje nove nepokretnosti unutar istorije. Radnik, koji se nalazi u osnovi društva, prvi put nije materijalno otuđen od istorije, jer je sada baza onaj deo društva koji se ireverzibilno kreće. Zahtevajući da živi istorijsko vreme koje sam proizvodi, proletarijat otkriva prosto, nezaboravno jezgro svog revolucionarnog projekta, a svi prethodni neuspeli pokušaji ostvarenja tog projekta obeležavaju moguća polazišta novog istorijskog života.

144. Ireverzibilno vreme buržoazije, koja je postala gospodar istorije, najpre se predstavilo kao apsolutni početak: prva godina Republike. Ali revolucionarna ideologija opšte slobode, koja je prognala i poslednje ostatke mitskog sistema vrednosti, kao i sve vidove tradicionalnog uređenja društva, već je nagovestila stvarnu volju koju je zaodenula rimskom togom: neograničenu slobodu trgovine. Pošto je ubrzo otkrilo da će morati da obnovi pasivnost, koju je iz temelja uzdrmalo da bi uspostavilo sopstvenu apsolutnu vladavinu, robno društvo je „u hrišćanstvu, s njegovim kultom apstraktnog čoveka… našlo svoju najprikladniju dopunu.“ (Kapital) Buržoazija je s tom religijom tako sklopila kompromis, koji se ogleda i u predstavljanju vremena: napustila je svoj kalendar, a njeno ireverzibilno vreme se uobličilo po kalupu hrišćanske ere i postalo njen produžetak.

145. S razvojem kapitalizma ireverzibilno vreme se ujednačilo na svetskom nivou. Univerzalna istorija postala je realnost jer se ceo svet objedinio u razvoju tog vremena. Ali, ta istorija, koja je u svakom trenutku svuda ista i dalje nije ništa drugo do odbacivanje istorije unutar nje same. Ono što širom sveta izgleda kao isti dan, u stvari je samo vreme ekonomske proizvodnje, vreme isečeno na jednake apstraktne segmente. To ujednačeno ireverzibilno vreme pripada svetskom tržištu, pa tako i svetskom spektaklu.

146. Ireverzibilno vreme proizvodnje je, pre svega, mera robe. Dakle, vreme koje se zvanično priznaje širom sveta kao opšte vreme društva, zapravo samo odražava posebne interese od kojih je sačinjeno, i nije ništa drugo do posebno vreme.

6: Spektakularno vreme

„Nemamo ničeg svog osim vremena, koje pripada i beskućnicima.“

— Baltazar Grasijan, Dvorjanin

147. Vreme proizvodnje, vreme-roba, zapravo je beskonačno gomilanje istovetnih intervala. To je apstraktno ireverzibilno vreme čiji se svi segmenti moraju pokazati na hronometru kao kvantitativno jednaki. Realnost tog vremena može se svesti na uzajamnu zamenljivost njegovih jedinica. O društvenoj vladavini vremena-robe moglo bi se reći: „Vreme je sve, čovek nije ništa; u najboljem slučaju on je skelet vremena.“ (Beda filozofije) To je obezvređeno vreme, sušta suprotnost vremenu definisanom kao „polje u kojem se razvijaju ljudske snage“.

148. Opšte vreme ljudskog nerazvoja postoji i u komplementarnom vidu, kao potrošno vreme proisteklo iz modernog oblika proizvodnje i koje se vraća u svakodnevni život društva kao pseudociklično vreme.

149. Pseudociklično vreme nije ništa drugo do potrošni oblik proizvedenog vremena-robe. Ono ima ista osnovna svojstva: homogene, uzajamno zamenljive jedinice i odsustvo kvalitativne dimenzije. Ali, kao potproizvod vremena-robe, koji ima ulogu da uspori konkretni svakodnevni život i da održava njegovo zaostajanje, pseudociklično vreme je opterećeno pseudovalorizacijama i pokazuje se kao niz navodno individualizovanih momenata.

150. Pseudociklično vreme je vreme potrošnje koja je svojstvena modernom ekonomskom preživljavanju, uvećanom preživljavanju u kojem je svakodnevno iskustvo lišeno odlučivanja i podvrgnuto ne više prirodnom poretku, već pseudoprirodi koja se razvila iz otuđenog rada; stoga ono sasvim prirodno pronalazi stare ciklične ritmove koji su vladali životom preindustrijskih društava. Pseudociklično vreme se, u isti mah, oslanja na prirodne tragove cikličnog vremena i gradi nove homologne spojeve: dan i noć, radne i neradne dane, periodične odmore.

151. Pseudociklično vreme je vreme koje je preoblikovala industrija. Vreme zasnovano na proizvodnji robe i sâmo je potrošna roba, koja objedinjuje ono što se razdvojilo sa dezintegracijom starih unitarnih društava – privatni, ekonomski i politički život. Sveukupno potrošno vreme modernog društva na kraju se shvata kao sirovina za raznovrsne nove proizvode, koji se iznose na tržište kao upotreba društveno organizovanog vremena. „Proizvod koji već postoji u obliku pogodnom za potrošnju, može poslužiti i kao sirovina za neki drugi proizvod.“ (Kapital)

152. U svojim najrazvijenijim sektorima, koncentrisani kapitalizam orijentiše se ka prodaji „potpuno opremljenih“ blokova vremena, pri čemu je svaki od njih jedinstvena roba koja u sebi spaja određen broj različitih roba. Tako se u sve moćnijoj ekonomiji usluga i „slobodnog vremena“ može pojaviti formula „sve je uključeno u cenu“, bilo da je reč o spektakularnom živom okruženju, kolektivnom turističkom pseudoputovanju, pretplati na potrošnju kulturnih dobara ili prodaji same društvenosti u obliku „uzbudljivih razgovora“ i „susreta sa slavnim ličnostima“. Takva spektakularna roba, koja sigurno ne bi imala prođu kada realnosti koje parodira ne bi bile sve siromašnije, može se uporediti s modernim načinima prodaje po tome što se može dobiti na kredit.

153. Potrošno pseudociklično vreme je spektakularno vreme, kako u užem smislu, kao vreme provedeno u konzumiranju slika, tako i u opštijem smislu, kao slika potrošnje vremena. Vreme potrošnje slika, medijuma svih roba, istovremenao je polje u kojem potpuno dolaze do izražaja i instrumenti spektakla i cilj koji oni globalno predstavljaju, stecište i oličenje svake pojedinačne potrošnje: znamo da se ušteda vremena, kojoj moderno društvo neprestano teži – bilo da je reč o brzini prevoza ili o supi iz kesice – na kraju svodi na to da prosečni Amerikanac gleda televiziju tri do šest sati dnevno. Društvenom slikom potrošnje vremena dominiraju isključivo trenuci dokolice i odmora – trenuci koji se dovode u vezu s daljinom i koji su, po definiciji, poželjni kao i svaka spektakularna roba. Ta roba je ovde eksplicitno prikazana kao niz trenutaka realnog života čije ciklično vraćanje željno iščekujemo. Ali, upravo u tim trenucima koji su dodeljeni životu, spektakl se razvija i reprodukuje i tako postiže viši stepen intenziteta. Ono što je prikazano kao pravi život, pokazuje se samo kao još spektakularniji život.

154. Iako ovo doba vidi sebe kao učestalo vraćanje mnogobrojnih svetkovina, ono je, zapravo, doba bez svetkovina. Ono što je u cikličnom vremenu trenutak učestvovanja zajednice u raskošnom trošenju života, nije više moguće u društvu bez zajednice i bez raskoši. Njegove vulgarizovane pseudosvetkovine, parodije dijaloga i poklona, navode ljude na preterano trošenje novca, ali im donose samo razočaranje, koje se kompenzira obećanjem nove obmane. Što više opada upotrebna vrednost vremena modernog preživljavanja, to se ono više razmeće u spektaklu. Realnost vremena zamenjena je njegovim publicitetom.

155. Dok je u starim društvima potrošnja cikličnog vremena bila u skladu s njihovim realnim radom, pseudociklična potrošnja razvijene ekonomije protivreči apstraktnom ireverzibilnom vremenu njene proizvodnje. Dok je ciklično vreme bilo realno proživljeno vreme nepokretne iluzije, spektakularno vreme je iluzorno proživljeno vreme realnosti koja se neprestano preobražava.

156. U procesu proizvodnje uvek se javlja nešto novo, ali potrošnja je prošireno vraćanje istog. Zato što mrtav rad dominira živim radom, u spektakularnom vremenu prošlost dominira sadašnjošću.

157. Nedostatak opšteg istorijskog života znači da ni individualni život još nema istoriju. Spektakularno dramatizovane pseudodogađaje, koji se neprestano nude pažnji, nisu doživeli oni koji dobijaju informacije o njima; štaviše, ti događaji se odmah zaboravljaju jer se suviše brzo smenjuju: spektakularna mašina neprestano pulsira i proizvodi nove. S druge strane, ono što je zaista doživljeno nema nikakve veze sa zvaničnim ireverzibilnim vremenom društva i direktno je suprotno pseudocikličnom ritmu njegovih uzgrednih proizvoda. To odvojeno individualno iskustvo svakodnevnog života lišeno je jezika, pojmova i kritičkog pristupa sopstvenoj nezabeleženoj prošlosti. Ono ne može da se izrazi. Ono je neshvaćeno i zaboravljeno, pregaženo lažnim spektakularnim pamćenjem onoga što ne zavređuje da bude zapamćeno.

158. Spektakl, kao način na koji današnje društvo parališe istoriju i sećanje i suzbija svaku istoriju koja proističe iz istorijskog vremena, jeste lažna svest vremena.

159. Da bi se radnicima nametnuo status „slobodnih“ proizvođača i potrošača vremena-robe, njihovo vreme moralo je najpre biti predmet nasilne ekspropriacije. Pojavu novog, spektakularnog oblika vremena omogućilo je upravo to prvobitno oduzimanje vremena proizvođača.

160. Neizbežna biološka ograničenja radne snage – očigledna zavisnost od prirodnog ciklusa budnosti i sna, kao i obogaljujuće posledice ireverzibilnog vremena na život pojedinca – moderni proizvodni sistem tretira isključivo kao drugorazredna pitanja. Kao takva, ona se ignorišu u svim zvaničnim izjavama i u predstavljanju potrošnih dobara, vidljivog izraza njegovog trijumfalnog pohoda. Paralisan, u lažnom središtu kretanja svog sveta, posmatrač više ne vidi život kao kretanje ka ostvarenju i smrti. Onaj koji je odbio da živi ne može više da prihvati ni sopstvenu smrt. Reklame životnog osiguranja sugerišu da će čovek biti odgovoran za ekonomski gubitak ako umre ne doprinevši funkcionisanju sistema, dok reklame za „američki način umiranja“ ističu čovekovu sposobnost da u posmrtnom stanju očuva najveći mogući privid života. U svim područjima reklame, starenje je strogo zabranjeno. Na svakom pojedincu je da mudro ekonomiše svojim „kapitalom mladosti“; pokazuje se, međutim, da taj kapital, ma koliko brižno negovan, nikada ne može dostići trajnost i kumulativnu moć ekonomskog kapitala. To društveno odsustvo smrti identično je društvenom odsustvu života.

161. Kao što je pokazao Hegel, vreme je nužno otuđenje, sredina u kojoj se čovek ostvaruje tako što gubi sebe, u kojoj postaje drugi da bi postao ono što uistinu jeste. Suprotnost vremenu je upravo vladajuće otuđenje, koje je proizvođaču nametnuto kao tuđa sadašnjost. U tom prostornom otuđenju, društvo, koje u korenu razdvaja čoveka od aktivnosti koju od njega krade, zapravo odvaja čoveka od njegovog sopstvenog vremena. Upravo društveno otuđenje, koje se u načelu može prevazići, zabranilo je i okamenilo mogućnosti i rizike živog otuđenja u vremenu.

162. Iza prolaznih moda koje se neprestano smenjuju na frivolnoj površini spektakla pseudocikličnog vremena, vrhunski stil našeg doba i dalje prebiva samo u onome čime vlada pritajena, a ipak očigledna nužnost revolucije.

163. Prirodna osnova vremena – konkretno iskustvo prolaženja vremena – ljudska je i društvena i zato što postoji za čoveka. Ograničenost ljudske prakse, različitih nivoa rada, humanizovala je, ali u isti mah i dehumanizovala vreme, kako ciklično vreme, tako i odvojeno, ireverzibilno vreme ekonomske proizvodnje. Revolucionarni projekat besklasnog društva, sveukupnog istorijskog života, teži ukidanju društvene mere vremena u korist ludičkog modela ireverzibilnog vremena pojedinaca i grupa, modela u kojem istovremeno postoje nezavisna, ali i udružena vremena. To je program potpunog ostvarenja komunizma u vremenu, komunizma koji ukida „sve što postoji nezavisno od pojedinaca“.

164. Svet već sanja o takvom vremenu, ali mora postati svestan tog sna da bi ga ostvario.

7: Upravljanje prostorom

„Ko god da zagospodari gradom koji je navikao na slobodu, a ne uništi ga, može samo da očekuje da i sâm bude uništen; naime, takav grad uvek može naći povod za pobunu, u ime svoje ranije slobode i drevnih običaja, koje ne mogu da potisnu ni protok vremena, niti sva potonja blagodet. Šta god novi vladar činio, kakve god mere predostrožnosti preduzimao, stanovnici nikada neće zaboraviti tu slobodu i te običaje – osim ako se ne razdvoje i ne rasele.“

— Makijaveli, Vladalac

165. Kapitalistička proizvodnja je ujedinila prostor, rušeći sve barijere između društva i njegovog okruženja. Ta unifikacija predstavlja u isto vreme ekstenzivan i intenzivan proces banalizacije. Akumulacija robe, masovno proizvedene za apstraktni prostor tržišta, koja je uzdrmala sve regionalne i zakonske barijere, kao i sva korporativna ograničenja koja su u srednjem veku imala za cilj očuvanje kvaliteta zanatske proizvodnje, podrila je i autonomiju i kvalitet samih mesta. Ta sila homogenizacije je teška artiljerija koja ruši sve Kineske zidove.

166. Slobodan prostor robe se neprestano menja i preoblikuje ne bi li postao što sličniji sebi, ne bi li se što više približio idealu nepokretne monotonije.

167. Eliminišući geografsku udaljenost, to društvo proizvodi novu unutrašnju udaljenost, u obliku spektakularnog odvajanja.

168. Turizam – protok ljudi upakovan za potrošnju, nusproizvod protoka robe – prilika je da se negde ode i vidi ono što je već banalizovano. Ekonomska organizacija putovanja ka različitim mestima unapred garantuje njihovu jednoličnost. Modernizacija, koja je već redukovala vreme putovanja, istovremeno je ograničila i realni prostor u kojem se i ka kojem se može putovati.

169. Društvo koje menja celo svoje okruženje razvilo je sopstvene tehnike za oblikovanje same teritorije koja čini osnov za sve različite aspekte tog projekta. Urbanizam, „gradsko planiranje“, jeste metod kojim kapitalizam preuzima kontrolu nad celim prirodnim i ljudskim okruženjem. Sledeći logiku potpune dominacije, kapitalizam može, a sada i mora, da ceo prostor prekroji u svoj vlastiti dekor.

170. Upadljiva potreba za zamrzavanjem života, koju kapitalizam ostvaruje kroz urbanizam, hegelovskim rečnikom se može opisati kao apsolutna prevlast „miroljubive koegzistencije unutar prostora“ nad „nemirnim postajanjem, u protoku vremena“.

171. Dok sve tehničke snage kapitalizma rade na primeni različitih oblika odvajanja, urbanizam tim snagama pruža osnov i priprema teren za njihov dalji razvoj; urbanizam je sama tehnologija odvajanja.

172. Urbanizam je moderan način za rešavanje aktuelnog problema očuvanja klasne vladavine pomoću razbijanja radnika, među kojima je, u uslovima urbane proizvodnje, došlo do opasnog približavanja. Neprestana borba protiv svega što bi moglo da vodi ka takvom približavanju našla je u urbanizmu najefikasniju oblast delovanja. Još od Francuske Revolucije, svi potonji režimi nastojali su da razviju sredstva za uspostavljanje reda i zakona na ulici, što je kulminiralo ukidanjem sâme ulice. Pišući o „civilizaciji… koja ide jednosmernim putem“, Luis Mamford (Lewis Mumford) je u Gradu u istoriji ukazao na činjenicu da je, s razvojem masovne komunikacije na velikim udaljenostima, izolacija stanovništva postala mogo efikasniji način kontrole. Ali, opšti trend ka izolaciji, koji čini samu suštinu urbanizma, mora da uključi i kontrolisanu reintegraciju radnika na osnovu planiranih zahteva prodizvodnje i potrošnje. Ta reintegracija dovodi izolovane pojedince u blizak kontakt, ali samo kao izolovane pojedince: fabrike, kulturni centri, turistička mesta i izgradnja stambenih četvrti, potpuno su u funkciji uspostavljanja te lažne zajednice. Ista kolektivna izolovanost preovlađuje čak i unutar porodične ćelije, gde svepristuni prijemnici poruka spektakla ispunjavaju izolaciju vladajućim slikama – slikama koje svu svoju snagu crpu upravo iz te izolacije.

173. U svim ranijim epohama arhitektonske inovacije bile su namenjene isključivo vladajućoj klasi. Sada, po prvi put u istoriji, pojavljuje se arhitektura posebno dizajnirana za siromašne. Estetska beda i široke razmere tog novog iskustva stanovanja proističu upravo iz njegovog masovnog karaktera, koji je opet posledica njegove funkcije i modernih uslova izgradnje. Očigledno jezgro tih uslova je autoritarno odlučivanje, koje apstraktno pretvara celo okruženje u okruženje apstrakcije. S početkom industrijalizacije, svuda se pojavljuje ista arhitektura, čak i u zemljama najzaostalijim u tom pogledu, kao osnovni preduslov za razvoj novog tipa društvenog života. Protivrečnost između rasta materijalnih snaga društva i hroničnog izostanka progresa u pravcu bilo kakve svesne kontrole nad tim snagama, otkriva se najjasnije kroz razvoj urbanizma, pitanje termonuklearnog naoružnja ili kontrole rađanja (gde se na horizontu već nazire mogućnost manipulacije potomstvom).

174. Samouništenje urbanog okruženja uveliko je u toku. Eksplozija gradova koja je njihovo ruralno okruženje prekrila „bezobličnom masom urbanih otpadaka“ (Mamford), direktna je posledica imperativa potrošnje. Diktatura automobila, te robe-vodilje prve faze ekonomije robnog obilja, ostavlja svoj trag u vidu autoputeva koji razdiru stara gradska jezgra i podstiču sve veću disperziju. Unutar istog procesa, delimično obnovljeno urbano tkivo ubrzano se kristališe oko „pogona za distribuciju“ – džinovskih prodajnih centara, izgrađenih usred nedođije i okruženih hektarima parkinga. Međutim, ti hramovi grozničave potrošnje izloženi su istoj, neodoljivoj centrifugalnoj sili, koja ih odbacuje čim oko sebe razviju dovoljno urbanih elemenata da bi bili zamenjeni novim prodajnim centrima. Međutim, tehnička organizacija potrošnje je samo najvidljiviji aspekt opšteg rastakanja, koje je grad dovelo do tačke u kojoj počinje da troši samog sebe.

175. Ekonomska istorija, koja je tokom celog razvoja gravitirala oko suprotnosti između grada i sela, danas je došla dotle da poništava oboje. Kao rezultat sadašnje paralize svakog istorijskog razvoja osim nezavisnog kretanja ekonomije, taj početak nestajanja gradova i sela ne ukazuje na prevazilaženje njihove odvojenosti, već na njihov istovremeni kolaps. Uzajamna erozija grada i sela, posledica neuspeha istorijskog razvoja koji je morao da prevaziđe postojeću urbanu stvarnost, ogleda se u eklektičkoj mešavini njihovih istrgnutih fragmenata, koja pokriva najveći deo industrijalizovanih oblasti širom sveta.

176. Univerzalna istorija je rođena u gradovima, a svoju zrelost je dostigla kroz odlučujuću pobedu grada nad selom. Za Marksa, jedna od najveći zasluga buržoazije kao revolucionarne klase bila je ta što je „potčinila selo gradu“, u kojem je „sam vazduh oslobađajući“. Ali, ako je istorija gradova istorija slobode, ona je takođe i istorija tiranije, državne uprave koja kontroliše ne samo selo već i grad. Grad je služio kao istorijsko poprište bitke za slobodu u vreme kada se u toj borbi još nije moglo pobediti. Grad je fokusna tačka istorije jer u sebi istovremeno otelotvoruje koncentraciju društvene snage, koja omogućava istorijski projekat i svest o prošlosti. Neprekidno uništavanje gradova je samo još jedan znak neuspeha čovečanstva da podredi ekonomiju istorijskoj svesti; znak neuspeha društva da se ujedini kroz prisvajanje onih sila koje su do sada bile otuđene od njega.

177. „Selo predstavlja suštu suprotnost: izolaciju i odvajanje.“ (Nemačka ideologija) Na isti način na koji uništava gradove, urbanizam stvara lažno selo, razdvojeno od prirodnih odnosa svojstvenih tradicionalnom selu i od direktnih (i direktno izazvanih) društvenih odnosa istorijskih gradova. Uslovi stanovanja i spektakularna kontrola pomoću „planskog okruženja“, vodili su ka pojavi veštačkog novog seljaštva. Geografska raštrkanost i zatucanost, koji su oduvek sprečavali seljaštvo da preduzme neku nezavisnu akciju i postane stvaralačka istorijska snaga, danas odlikuju i te moderne proizvođače: njima je svet koji stvaraju nepristupačan, isto kao i prirodni radni ritam agrarnih društava. Seljaštvo je oduvek pružalo pozudan osnov „orijentalnom despotizmu“, utoliko što je svojom rascepkanošću stalno podsticalo tendenciju ka birokratskoj centralizaciji. Novo seljaštvo, generisano sve većom birokratizacijom moderne države, razlikuje se od starog po tome što njegova apatija sada mora biti istorijski proizvedena i održavana; prirodno neznanje zamenio je organizovani spektakl falsifikovanja. Pejzaž „novih gradova“, koje naseljava to novo, tehnološko seljaštvo, upadljiv je odraz represije istorijskog vremena na kojem počiva. Njihov moto bi mogao da glasi: „Ovde se nikada ništa nije dogodilo, niti će se dogoditi.“ Snage istorijskog odsustva bile su u stanju da stvore svoj vlastiti pejzaž, jer se njihovo istorijsko oslobođenje, koje se mora odigrati u gradovima, još nije dogodilo.

178. Istorija koja preti ovom pomračenom svetu mogla bi potencijalno da podredi prostor direktno doživljenom vremenu. Proleterska revolucija predstavlja tu kritiku ljudske geografije, kroz koju bi pojedinci i zajednice mogli i morali da stvaraju mesta i događaje u skladu s prisvajanjem ne samo svog rada, već svoje celokupne istorije. Uvek promenljivo polje igre tog novog sveta i slobodno poigravanje s pravilima sâme igre, omogućiće oživljavanje regionalne autonomije, koja više neće biti vezana isključivo za neki određen lokalitet; tako će se ponovo otvoriti mogućnost za prava putovanja – putovanja kroz autentičan život, koji je i sâm putovanje, koje sadrži sav smisao tog života.

179. Najrevolucionarnija ideja u vezi sa urbanizmom, sama po sebi, nije ni urbanistička, niti tehnološka ili estetska. To je projekat rekonstrukcije celokupnog okruženja u skladu s potrebama radničkih saveta, antidržavne diktature proletarijata, tog izvršnog dijaloga. Saveti će biti delotvorni samo ako uspeju da preobraze postojeće uslove u celini; oni pred sebe ne mogu postaviti neki skromniji zadatak, ako zaista žele da budu prepoznati i da sami sebe prepoznaju u svetu koji stvaraju.

8: Negacija i potrošnja u kulturi

„Da li zaista veruješ da će Nemci izvesti političku revoluciju za našeg života? Dragi prijatelju, to su samo pusti snovi… Sudimo o Nemačkoj na osnovu njene sadašnje istorije – a ti svakako nećeš prigovoriti da je cela istorija falsifikovana ili da sav današnji javni život ne odražava stvarno raspoloženje ljudi. Uzmi bilo koje novine i odmah ćeš se uveriti da mi nikada nismo prestali (i da nas u tome nikakva cenzura nije sprečavala) da slavimo slobodu i nacionalnu sreću u kojoj danas uživamo!“

— Ruge, pismo Marksu, mart 1844.

180. Kultura je opšta sfera znanja i predstava o proživljenom iskustvu unutar istorijskih, klasno podeljenih društava. To je uopštavajuća snaga, koja postoji kao odvojen entitet, kao podela intelektualnog rada i kao intelektualni rad podele. Kultura se jasno odvaja od jedinstva na mitu zasnovanog društva „kada ljudski život izgubi moć ujedinjavanja, kada suprotnosti izgube svoje žive veze i odnose, i postanu autonomne“. (Hegel, Razlika između Fihteovog i Šelingovog sistema) Postavši nezavisna, kultura započinje svoju imperijalističku karijeru samoobogaćivanja, koja, u krajnjoj liniji, vodi ka ukidanju te nezavisnosti. Istorija, koja je omogućila relativnu autonomiju kulture, kao i sve ideološke iluzije o toj autonomiji, ispoljava se i kao istorija kulture. Trijumfalni pohod istorije kulture može se shvatiti kao progresivno razotkrivanje nedovoljnosti sâme kulture, kao marš ka njenom samoukidanju. Kultura je oblast potrage za izgubljenim jedinstvom. U toj potrazi, kultura, kao odvojena sfera, osuđena je da negira sebe.

181. U borbi između tradicije i inovacije, što je osnovna tema unutrašnjeg kulturnog razvoja istorijskih društava, inovacija je ta koja uvek pobeđuje. Ali, kulturnu inovaciju ne stvara ništa drugo do ukupno istorijsko kretanje; kretanje koje, postajući svesno sebe kao celine, teži da ode s one strane sopstvenih kulturnih pretpostavki i tako se usmeri ka prevazilaženju svih oblika odvajanja.

182. Brzo proširivanje društvenog znanja, uključujući i svest o istoriji kao glavnoj osnovi kulture, vodilo je ka nepovratnom formiranju samosvesti koja je uništila Boga. Ali, taj „prvi uslov svake druge kritike“ (Marks) ujedno je i prvi zadatak neprekidne kritike. Kada više nema ni jednog odbranjivog pravila ponašanja, svaki plod kulture gura kulturu ka njenom kraju. Za kulturu važi isto što i za filozofiju: u trenutku kada postane potpuno nezavisna, svaka njena disciplina je osuđena na propast – pre svega zato što i dalje pretenduje da pruži sveobuhvatan izveštaj o društvu kao celini, a na kraju i zbog fragmentarnog karaktera svoje metode, koja može biti operativna samo unutar određene dicipline. Nedostatak racionalnosti je ono što kulturu, kao odvojenu sferu, osuđuje na propast, jer ta kultura već nosi u sebi težnju ka pobedi racionalnog.

183. Kultura je iznikla iz istorije koja je rastočila prethodni način života, ali, pošto je ona zasebna sfera unutar delimično istorijskog društva, njeno razumevanje i čulna komunikacija neminovno ostaju delimični. Ona je smisao jednog nedovoljno smislenog sveta.

184. Kraj istorije kulture pokazuje se na dva suprotna načina: kao projekat koji teži sopstvenom prevazilaženju unutar sveukupnog istorijskog kretanja i kao njena težnja da se sačuva u obliku mrtvog predmeta spektakularne kontemplacije. Prva težnja je vezala svoju sudbinu za društvenu kritiku, druga za odbranu klasne vladavine.

185. Svaki od ta dva načina koji označavaju kraj kulture, postoji nezavisno, unutar svih aspekata saznanja i unutar svih aspekata čulnog predstavljanja (to jest, onoga što se nekada zvalo umetnošću, u najširem smislu). U slučaju saznanja, akumulaciji fragmentarnih saznanja koja su postala beskorisna – budući da odobrenje od strane postojećih uslova zahteva odricanje od sopstvenog znanja – suprostavlja se teorija prakse, koja jedina ima pristup istini svakog od tih oblika znanja; samo ona zna tajnu njihove upotrebe. U slučaju čulnog predstavljanja, kritičkoj autodestrukciji nekadašnjeg zajedničkog jezika društva suprostavlja se njegova veštačka rekonstrukcija u obliku robnog spektakla, iluzorne predstave neživota.

186. Kada društvo jednom izgubi svoje mitski zasnovano zajedništvo, ono gubi sve referentne tačke istinski zajedničkog jezika, sve do trenutka kada podele unutar te nepomične zajednice ne budu prevaziđene pojavom prave istorijske zajednice. Kada se umetnost, koja je bila taj zajednički jezik društvene neaktivnosti, razvije u nezavisnu umetnost u modernom smislu, koja izrasta iz svog prvobitnog religioznog univerzuma i postaje individualna proizvodnja pojedinačnih ostvarenja, i ona biva podređena kretanju koje upravlja istorijom svih posebnih kultura. Njena deklaracija o nezavisnosti ujedno je i objava njenog kraja.

187. Pozitivan značaj moderne dekompozicije i destrukcije cele umetnosti leži u uništavanju jezika komunikacije. Negativna posledica tog razvoja je to što zajednički jezik više ne može da poprimi oblik jednostranih zaključaka koji su odlikovali umetnost istorijskih društava – zadocnele portrete tuđih života lišenih dijaloga, koji su taj nedostatak smatrali neizbežnim – ali, koji se mora ponovo pronaći u praksi koja ujedinjuje direktnu aktivnost s njenim vlastitim jezikom. Stvar je u tome da se zaista uzme učešće u zajednici dijaloga i u igri s vremenom, koje je do sada, u poetskim i umetničkim delima, bilo samo predstavljano.

188. Kada umetnost postane nezavisna i počne da slika život u raskošnim bojama, to je znak da se život već približio kraju. Taj trenutak ne mogu da podmlade nikakve boje, ma koliko jarke, već samo sećanje. Veličina umetnosti vidi se samo u sumrak života.

189. Prodor istorijskog vremena u umetnost prvi put se ispoljava u baroku. Barok je bio umetnost sveta koji je izgubio središte s kolapsom poslednjeg mitskog poretka: srednjovekovne sinteze ujedinjenog hrišćanstva i duha jednog Carstva, koja je uspostavila harmoniju između nebeske i zemaljske vlasti. Ta umetnost promene neminovno je odisala prolaznošću koju je otkrivala u svetu oko sebe. Ona je izabrala „život umesto večnosti“. (Eugenio d’Ors) Najveća dostignuća baroka bili su, pre svega, teatar i festival ili teatarski festivali, u kojima je jedini cilj svakog pojedinačnog umetničkog izraza bio da doprinese izgradnji scene koja je služila kao centar ujedinjavanja. Ta scena je bio pasaž, izraz ugrožene ravnoteže unutar vladajuće dinamike haosa. Donekle preterano insistiranje na konceptu baroka u savremenim estetskim raspravama, ukazuje na svest da umetnički klasicizam više nije moguć: svi pokušaji, tokom poslednja tri veka, da se uspostavi normativni klasicizam ili neoklasicizam bili su samo kratkotrajne veštačke konstrukcije, koje su govorile zvaničnim jezikom države (bilo apsolutne monarhije, bilo revolucionarne buržoazije zaogrnute u rimske toge). Ono što je sledilo posle baroka, bila je umetnost u još većoj meri individualistička i negatorska, koja je u talasima, od romantizma do kubizma, ponavljala svoje napade, sve dok nije potpuno rasparčala i uništila celu sferu umetnosti. Nestanak istorijske umetnosti, koja je bila deo interne komunikacije jedne elite i koja je za društvenu osnovu svoje polunezavisnosti imala donekle razigrane uslove koje su poslednji izdanci aristokratije uspevali da održe, takođe ukazuje na činjenicu da je kapitalizam prvi oblik klasne vladavine koji priznaje totalni nedostatak ontološkog kvaliteta; svoj smisao on nalazi samo u upravljanju ekonomijom, što ukazuje na gubitak svakog ljudskog umeća. Skladno jedinstvo baroknog ansambla, kojeg već dugo nema u svetu umetničke kreacije, u izvesnom smislu oživljen je u današnjoj mahnitoj potrošnji celokupne dosadašnje umetnosti. Pošto su sve umetničke forme prošlosti prepoznate i priznate istorijski, a zatim retrospektivno reklasifikovane kao faze jedinstvene „svetske umetnosti“, ta umetnost je postala deo globalne pometnje koja sama po sebi predstavlja neku vrstu barokne strukture višeg nivoa, strukture koja apsorbuje i sam barok i sve njegove moguće reinkarnacije. Naime, po prvi put u istoriji, umetnosti svih epoha i civilizacija mogu se sagledati i prihvatiti zajedno, a sama činjenica da je danas moguće sakupljati te umetničke suvenire i prebirati po njima ukazuje na kraj sveta umetnosti. U ovo doba muzeja, u kojem je umetnička komunikacija postala nemoguća, svi raniji umetnički izrazi prihvataju se na isti način: svi eventualni problemi u komunikaciji s nekim od tih izraza pomračeni su današnjom nemogućnošću komunikacije u celini.

190. Umetnost u fazi nestajanja – u procesu negacije, koji teži sopstvenom prevazilaženju unutar istorijskog društva u kojem istorija još nije direktno življena – u isto vreme je umetnost promene i najčistiji izraz nemogućnosti promene. Što su njene pretenzije veće, ona se sve više udaljava od svog ispunjenja. Umetnost je nužno avangardna; u isto vreme, ona zapravo ne postoji. Ona je avangarda sopstvenog nestajanja.

191. Dada i nadrealizam su dva događaja koji obeležavaju kraj moderne umetnosti. Iako su toga bili samo delimično svesni, oni su bili savremenici poslednje velike ofanzive revolucionarnog proleterskog pokreta; poraz tog pokreta, koji ih je zatekao u klopci umetničke sfere čiju su oronulost osuđivali, bio je glavni razlog njihove nepokretnosti. Dada i nadrealizam bili su istorijski povezani, ali i suprotstavljeni. U taj sukob bili su ugrađeni najznačajniji i najradikalniji dometi oba pokreta, ali u njemu se razotkrila i unutrašnja nedovoljnost njihove jednostrane kritike. Dada je pokušala da ukine umetnost, a da je ne ostvari; nadrealizam je hteo da ostvari umetnost, a da je ne ukine. Kritička pozicija koju su kasnije razvili situacionisti pokazala je da su ukidanje i ostvarenje umetnosti nerazdvojni aspekti prevazilaženja umetnosti.

192. Spektakularna potrošnja koja je sačuvala kulturu prošlosti u zamrznutom obliku, sa svim ponavljanjima njenih negativnih aspekata, na planu kulture predstavlja otvoren izraz onoga što u svom totalitetu zapravo jeste: izricanje neizrecivog. Čak i najekstremnija destrukcija jezika zvanično se pozdravlja kao još jedan izraz razmetljivog pristanka na status quo, u kojem je sva komunikacija elegantno proglašena odsutnom. Kritička istina te destrukcije – stvarni život moderne poezije i umetnosti – očigledno je potisnuta, jer spektakl, čija je funkcija da istoriju sahrani u kulturi, primenjuje sopstvenu strategiju promocije modernističkih pseudonoviteta. Tako je moguće da se jedna škola nove književnosti, koja otvoreno priznaje da se ne bavi ničim drugim do kontemplacijom pisane reči radi nje sâme, dočeka kao nešto novo. U međuvremenu, uporedo s tvrdnjom da sama smrt komunikacije ima svoju posebnu lepotu, većina modernih tendencija u okviru spektakularne kulture – koja je u isto vreme najtešnje vezana za represivnu praksu ukupne društvene organizacije – pokušava da „kolektivnim projektima“ stvori kompleksno neoumetničko okruženje sačinjeno od istrgnutih elemenata; na primer, urbanistički projekti koji uključuju ostatke stare umetnosti ili hibridne estetsko-tehnološke forme. Na planu spektakularne pseudokulture, to je izraz opšteg pokušaja razvijenog kapitalizma da preoblikuje fragmentiranog radnika u „društveno integrisanu jedinku“ – tendencija koju odnedavno opisuju neki američki sociolozi (Rajsman, Vajt, itd.). (David Reisman; William Whyte) U svim tim oblastima, cilj ostaje isti: preurediti društvo bez zajedništva.

193. Od kada je postala roba, kultura teži da postane vodeća roba društva spektakla. Klark Ker (Clark Kerr), jedan od najistaknutijih ideologa tog trenda, izračunao je da ceo proces proizvodnje, distribucije i potrošnje znanja već dostiže 29% američkog bruto nacionalnog proizvoda. On predviđa da će u drugoj polovini ovog veka kultura postati vodeći sektor američke ekonomije, kao što je to u prvoj polovini veka bila automobilska industrija ili kao što je to u drugoj polovini prošlog veka bila železnica.

194. Zadatak različitih oblasti znanja je da u procesu razvoja spektakularne misli odbrane jedno neodbranjivo društvo i tako ustanove opštu nauku lažne svesti. Ta misao je potpuno uslovljena činjenicom da ona ne može, niti želi da prizna svoju materijalnu zavisnost od društva spektakla.

195. Zvanična misao društvene organizacije pojavnosti i sâma je zamračena opštim nedostatkom komunikacije koji treba da odbrani. Ona ne shvata da je sukob u osnovi svega što postoji na ovom svetu. Specijalisti vlasti spektakla, vlasti koja je apsolutna u oblasti sopstvene jednosmerne komunikacije, apsolutno su korumpirani svojim iskustvom prezira i uspehom tog prezira; naime, oni za svoj prezir nalaze opravdanje u svesti o tome do koje je mere pasivni posmatrač dostojan prezira.

196. Pošto trijumf sistema spektakla otvara nove probleme, dolazi do nove podele zadataka unutar specijalizovane misli tog sistema. S jedne strane, spektakularna kritika društva spektakla, kojom se bavi moderna sociologija, usmerena je na istraživanje odvajanja pomoću konceptualnih i materijalnih instrumenata sâmog odvajanja. S druge strane, različite discipline, u koje se ušančio strukturalizam, razvijaju apologiju spektakla – ispraznu misao koja nameće zvaničnu amneziju u odnosu na celokupnu istorijsku praksu. Ali, lažno očajanje nedijalektičke kritike i lažni optimizam otvorene promocije sistema, jednako su podanički.

197. Sociolozi koji su počeli da postavljaju pitanje uticaja modernog društvenog razvoja na životne uslove (pre svega u SAD), prikupili su veliki broj empirijskih podataka, ali nisu uspeli da dosegnu pravu prirodu predmeta svog istraživanja: oni nisu videli da je taj predmet, sam po sebi, kritika društva. Posledica toga je da svi oni koji imaju iskrene reformističke namere mogu samo da apeluju na etičke standarde ili na zdrav razum ili na neke druge mere od kojih nijedna ne predstavlja odgovor na probleme na koje ukazuju. Pošto njihov kritički metod nije svestan negativnosti koja leži u srcu ovog sveta, on se fokusira na opisivanje i osudu celog niza negativnosti, koje zagađuju površinu sveta kao neka iracionalna, parazitska pošast. Ta revoltirana dobra namera, koja se čak i u sopstvenim moralističkim okvirima iscrpljuje u osudi samo nekih eksternih posledica sistema, može sebe videti kao kritičku samo ako ignoriše suštinski apologetski karakter svojih pretpostavki i metoda.

198. Oni koji osuđuju sklonost društva obilja ka stvaranju otpada, kao nešto apsurdno i opasno, ne shvataju pravu svrhu tog otpada. U ime ekonomske racionalnosti oni nezahvalno napadaju vernog iracionalnog čuvara koji tu ekonomsku racionalnost čuva od kolapsa. Danijel Borstin (Daniel Boorstin), na primer, čija knjiga Slika opisuje potrošnju spektakularne robe u Americi, ne dospeva do pojma spektakla, jer misli da može da razdvoji privatni život i „poštenu robu“ od „incidenata“ koje osuđuje. On ne shvata da sâma roba stvara zakone čija „poštena“ primena vodi ka odvojenoj realnosti privatnog života i njegovom pokoravanju kroz društvenu potrošnju slika.

199. Borstin opisuje ispade sveta koji nam je postao stran, kao da je reč o ispadima stranim našem svetu. Kada u maniru moralnog ili psihološkog proroka osuđuje vladavinu površnih slika kao proizvod „naših esktravagantnih očekivanja“, on im prećutno suprotstavlja „normalnost“ života koji realno ne postoji ni u njegovoj knjizi, niti u njegovom dobu. Pošto se pravi ljudski život koji Borstin evocira nalazi u prošlosti, uključujući tu i prošlost u vlasti religiozne rezignacije, on nikako ne može da sagleda prave razmere dominacije koju današnje društvo postiže pomoću slika. Istina ovog društva je ništa manje nego njegova negacija.

200. Sociologija koja misli da se odvojena industrijska racionalnost može izolovati od društvenog života kao celine, lako može da proglasi tehnike reprodukcije i komunikacije nezavisnim od opšteg industrijskog razvoja. Tako Borstin zaključuje da je situacija koju opisuje nastala nesrećnim i bezmalo slučajnim susretom jedne neumerene tehnologije za projektovanje slika i neumerenog apetita ka senzacionalizmu današnje publike. To vodi ka tumačenju spektakla kao posledice neumerene čovekove sklonosti da bude posmatrač. Borstin ne vidi da prodor prefabrikovanih „pseudodogađaja“, koji inače kritikuje, izvire iz proste činjenice da ukupna stvarnost današnjeg društvenog postojanja sprečava ljude da stvarnost doživljavaju neposredno. Pošto istorija proganja moderno društvo kao bauk, pseudoistorija se mora širiti na svakom nivou, da bi sačuvala ugroženu ravnotežu sadašnjeg zamrznutog vremena.

201. Moderna tendencija ka strukturalističkoj sistematizaciji zasniva se na izričitoj ili prećutnoj pretpostavci da će to brzo zamrzavanje istorijskog vremena trajati večno. Antiistorijska misao strukturalizma veruje u večno postojanje sistema, koji nije nastao i koji nikada neće nestati. Njegova iluzija da je celokupna društvena praksa nesvesno određena prethodno uspostavljenim strukturama, počiva na neopravdanoj analogiji sa strukturnim modelima koje su razvile lingvistika i antropologija (ili čak modelima korišćenim za analizu funkcionisanja kapitalizma), dakle, na modelima koji su bili pogrešni čak i u izvornom kontekstu. Taj promašeni rezon izvire iz ograničenog intelektualnog i imaginativanog potencijala akademskih funkcionera, koji su do te mere posvećeni svom bogobojažljivom slavljenju sistema, da im ne ostaje ništa drugo nego da celu stvarnost grubo svedu na taj sistem.

202. Da bismo razumeli strukturalističke kategorije, treba da imamo u vidu da te kategorije, kao i one u drugim istorijskim društvenim naukama, odražavaju oblike i uslove društvenog postojanja. Kao što o nekoj osobi ne sudimo na osnovu onoga šta ona misli o sebi, tako ni o nekom društvu ne možemo suditi ili mu se diviti polazeći od toga da je jezik kojim to društvo govori o sebi nužno istinit. „O tom periodu promene ne možemo suditi na osnovu njegove svesti o toj promeni; naprotiv, ta svest se može shvatiti samo u svetlu kontradikcija materijalnog života.“ Strukture su deca vladajućeg poretka. Strukturalizam je misao potpisana od strane države, oblik misli koji postojeće uslove spektakularne „komunikacije“ smatra apsolutnim. Njegov metod istraživanja kodiranog sadržaja poruke, sam po sebi je tek odraz njegovog nekritičkog prihvatanja društva, u kojem komunikacija poprima oblik vodopada hijerarhijskih signala. Strukturalizam ne uspeva da dokaže transistorijsku prirodu društva spektakla; naprotiv, sâmo društvo spektakla, koje se nameće kao jedina stvarnost, jeste opravdanje frigidnog sna strukturalizma.

203. Kritički koncept spektakla svakako se može izokrenuti u plitku formulu društveno-političke retorike, pomoću koje bi se sve moglo objasniti i kritikovati apstraktno, što bi samo osnažilo sistem spektakla. Jasno je da nas sâme ideje ne mogu odvesti s one strane vladajućeg spektakla; u najboljem slučaju, one nas mogu odvesti samo s one strane postojećih ideja o spektaklu. Da bi zaista uništili spektakl, ljudi moraju staviti u pokret praktične sile. Kritička teorija spektakla neće biti istinita sve dok se ne poveže s praktičnim silama negacije ovog društva; a ta negacija, nastavak revolucionarne klasne borbe, može postati svesna sebe samo ako razvije kritiku spektakla, teoriju o svom stvarnom položaju, o konkretnim uslovima sadašnjeg izrabljivanja, koja će osloboditi sav njen skriveni potencijal. Ta teorija od radničke klase ne očekuje čuda. Ona vidi redefinisanje i ispunjenje proleterskih zahteva kao dugoročni cilj. Insistiranje na veštačkim razlikama između teorijske i praktične borbe – budući da formulacija i komunikacija koje ta teorija želi da postigne nisu moguće bez rigorozne prakse – jeste zastor koji pomračuje i otežava put kritičke teorije, ali i sudbinu praktičnog pokreta koji pokušava da deluje na društvenom planu.

204. Kritička teorija mora da se izražava svojim jezikom – jezikom kontradikcija, koji je formalno i sadržajno dijalektički. Njena kritika je u isto vreme sveobuhvatna i istorijska. To nije „nulta tačka pisanja“ već njena suprotnost. To nije negacija stila, već stil negacije.

205. Sam stil dijalektičke teorije predstavlja skandal i uvredu važećih jezičkih standarda i senzibiliteta oblikovanog tim standardima, zato što koristi postojeće koncepte svestan njihove nestalnosti i nužnosti njihove destrukcije.

206. Taj stil, koji u sebi nosi vlastitu kritiku, mora izražavati dominaciju sadašnje kritike nad celom njenom prošlošću. Način izlaganja dijalektičke teorije otkriva njen negativni duh. „Istina nije poput gotovog proizvoda na kojem se više ne vide tragovi alata.“ (Hegel) Ta teorijska svest o kretanju, čiji tragovi moraju ostati vidljivi na njoj samoj, izražava se izokretanjem uobičajenih odnosa između koncepata i diverzijom (détournement) nad svim ranijim kritičkim dostignućima. Hegelova praksa izokretanja genitiva bila je izraz istorijske revolucije, iako samo na planu misli. Mladi Marks, nadahnut primerom Fojerbaha, koji je sistematski izokretao subjekat i predikat, na najefektniji način je koristio taj pobunjenički stil, koji na „filozofiju bede“ odgovara „bedom filozofije“. Diverzija radikalizuje zaključke prethodne kritike, okamenjene u prihvaćene istine i tako pretvorene u laž. Kjerkegor je takođe namerno koristio taj metod, iako ga je istovremeno i osuđivao: „Uprkos svim vašim trikovima i obrtima, kao što se pekmez uvek vraća u špajz, tako i vi završavate s nekom malom frazom koja nije vaša, i koja podstiče uznemiravajuća preispitivanja.“ (Filozofski fragmenti) Kao što priznaje u istoj knjizi, ta upotreba diverzije podrazumeva distancu prema svemu što je postalo zvanična istina: „Još jedno zapažanje, povodom vaše primedbe da u svom izlaganju često koristim pozajmljene izraze. To ne poričem. U stvari, to sam radio namerno. U sledećem poglavlju knjige, ako ga uopšte napišem, nazvaću taj problem njegovim pravim imenom i odenuti ga u odgovarajuću istorijsku odeždu.“

207. Ideje se usavršavaju. Značenje reči igra veliku ulogu u tom usavršavanju. Plagijat je nužan. Napredovanje zavisi od njega. On se pripija uz piščevu rečenicu, koristi njen izraz, briše pogrešnu ideju i zamenjuje je ispravnom. [3]

208. Diverzija je suprotnost citatu, pozivanju na teorijski autoritet, već narušen samom činjenicom da je postao citat – deo istrgnut iz svog konteksta i kretanja, a u krajnjoj liniji i iz opšteg okvira svog doba, kao i iz konkretnog stava (ispravnog ili pogrešnog). Diverzija je fleksibilni jezik antiideologije. Ona se pojavljuje u komunikaciji koja zna da taj jezik ne može garantovati nikakvu izvesnost. To je jezik koji ne može i ne želi da bude potvrđen nekom prethodnom ili kritičkom referencom. Naprotiv, njegova unutrašnja doslednost i praktična delotvornost su ono što daje vrednost jezgru starih istina koje ponovo stavlja u pokret. Diverzija je utemeljila svoj zadatak samo na sopstvenoj istini – istini sadašnje kritike.

209. Diverzija otvoreno izražena u teoriji odbija svaku pomisao da bi ta teorija mogla biti autonomna. Da bi u domen sâme teorije uvela istu vrstu nasilne diverzije, koja remeti i odbacuje svaki ustanovljeni poredak, diverzija stalno podseća na to da sâma teorija nema nikakav značaj, da se može ostvariti samo kroz istorijsku akciju i kroz istorijsku korekciju stava o toj praksi.

210. Prava vrednost kulture može se postići samo negacijom kulture. To više ne sme biti samo kulturna negacija. Ona u izvesnoj meri ostaje na planu kulture, ali sada ima potpuno drugačije značenje.

211. Izraženo jezikom suprotnosti, kritika kulture je sveobuhvatna kritika utoliko što obuhvata kulturu kao celinu – sva njena saznanja i poeziju – i utoliko što se više ne odvaja od kritike društva kao celine. Ta sveobuhvatna kritička teorija danas ide u susret sveobuhvatnoj društvenoj praksi.

9: Materijalizovana ideologija

„Samosvest postoji po sebi i za sebe samo ako postoji i za drugu samosvest. Drugim rečima, ona postoji samo ako je prepoznata i prihvaćena.“

— Hegel, Fenomenologija Duha

212. Ideologija je temelj misli klasnog društva tokom istorije ispunjene sukobima. Ideologije nikada nisu bile pûka fikcija; one su iskrivljena svest o stvarnosti i zato su, kao takve, bile realni faktor u proizvodnji realnih pogubnih posledica. Ta veza je intenzivirana napredovanjem spektakla – materijalizacijom ideologije koju je doneo uspeh autonomnog sistema ekonomske proizvodnje. Spektakl poistovećuje društvo sa ideologijom, koja celu stvarnost oblikuje po sopstvenoj slici.

213. Čim ideologija – ta apstraktna pretenzija ka univerzalnom i sve iluzije vezane za nju – stekne priznanje u uslovima univerzalne apstrakcije i delotvorne diktature iluzija koja preovlađuju u modernom društvu, ona više nije voluntaristička borba fragmentarnog, već njegov trijumf. Ideološke pretenzije poprimaju oblik zaravnjene, pozitivističke preciznosti: one više ne predočavaju mogućnost istorijskog izbora, već samo diktat bespogovornih činjenica. Posebni nazivi ideologija se polako gube. Posebni ideološki oblici koji podupiru sistem svode se na „epistemološku osnovu“, koja sebe vidi kao nešto što nadilazi sve ideologije. Materijalizovana ideologija nema ime, kao što nema ni neki poseban istorijski program. Drugim rečima, istorija različitih ideologija je završena.

214. Ideologija, čija celokupna unutrašnja logika vodi ka onome što je Manhajm (Karl Mannheim) nazvao „totalnom ideologijom“ – despotizmom jednog fragmenta, koji se nameće kao lažna svest o zamrznutom totalitetu, kao totalitarni pogled na svet – doživljava svoju kulminaciju u nepokretnom neistorijskom spektaklu. U tački svoje kulminacije i ona se rastvara u društvu kao celini. Kada se to društvo i samo konkretno razgradi, ideologija – ta poslednja iracionalnost koja stoji na putu istorijskom životu – takođe mora nestati.

215. Spektakl je vrhunac ideologije jer on najpotpunije otkriva i izražava suštinu svih ideoloških sistema: osiromašenje, porobljavanje i negaciju stvarnog života. Spektakl je materijalni „izraz odvajanja i otuđenja između čoveka i čoveka“. To je „nova snaga obmane“, koja počiva na sistemu proizvodnje u kojem se „sa sve većom masom stvari, uvećava i otuđena sila kojoj su ljudi potčinjeni“. To je najviši stadijum ekspanzije koja potrebu okreće protiv života. „Potreba za novcem je jedina stvarna potreba koju moderni ekonomski sistem proizvodi i ujedno jedina potreba koju proizvodi.“ (Ekonomsko-filozofski rukopisi) Hegelov opis novca kao „samopokretača života nečeg što je mrtvo“ (Jenska realfilozofija) proširuje spektakl na ceo društveni život.

216. Nasuprot projektu naznačenom u Tezama o Fojerbahu (ostvarenje filozofije kroz praksu, što nadilazi suprotnost između idealizma i materijalizma), spektakl zadržava sve ideološke crte materijalizma i idealizma, tako što ih predstvalja kao lažnu konkretnost svog univerzuma. Kontemplativni aspekt starog materijalizma, koji svet vidi samo kao predstavu, a ne kao aktivnost – i koji tako zapravo idealizuje materiju – ostvaruje se kroz spektakl u kojem su konkretne stvari automatizovani gospodari društvenog života. Obrnuto, snevana aktivnost idealizma u spektaklu se ostvaruje kroz tehničko posredovanje znakova i signala, koji konačno materijalizuju apstraktni ideal.

217. Paralelu između ideologije i šizofrenije, o kojoj je govorio Jozef Gabel u Lažnoj svesti (Joseph Gabel, La Fausse Conscience,1962), treba posmatrati u kontekstu te ekonomske materijalizacije ideologije. Društvo je postalo ono što je ideologija već bila. Potiskivanje prakse i antidijalektička lažna svest koja nastaje usled tog potiskivanja, ispunjavaju svaki trenutak svakodnevnog života podređenog spektaklu. Ta podređenost sistematski uništava „sposobnost za susret“ i zamenjuje je društvenom halucinacijom: lažnom svešću o susretu, „iluzijom susreta“. U društvu u kojem niko ne može da prepozna onog drugog, niti da sam bude prepoznat, svaki pojedinac gubi sposobnost da prepozna sopstvenu stvarnost. Ideologija je ovde kod kuće; odvajanje je izgradilo njen svet.

218. „Izgleda da su u kliničkoj slici šizofrenije“, piše Gabel, „najtešnje povezane dezintegracija dijalektike totaliteta (s razdvajanjem svesti kao ekstremnim oblikom) i dezintegracija dijalektike postajanja (s katatonijom kao ekstremnim oblikom).“ Zatvoren u jednolično poravnati univerzum, okružen ekranom spektakla koji ga opčinjava, posmatrač opaža samo fiktivne govornike koji ga izlažu jednosmernom monologu o svojim robama i politici svoje robe. Spektakl, kao celina, ima ulogu ogledala. Ono što se u njemu vidi je dramatizacija iluzornog bekstva od opšteg autizma.

219. Spektakl uništava granicu između sebstva i sveta, gazeći to sebstvo, sa svih strana opkoljeno prisustvom-odsustvom sveta. Spektakl uništava i granicu između istinitog i lažnog, tako što neposredno doživljenu istinu potiskuje ispod konkretnog prisustva lažnog, iza kojeg stoji cela organizacija pojavnosti. Pojedinci koji pasivno prihvataju svoju podređenost otuđenoj svakodnevnoj realnosti tako se guraju u ludilo, koje na tu sudbinu reaguje tako što traži oslonac u iluzornim magijskim tehnikama. Pravi izraz tog lažnog odgovora na komunikaciju na koju je nemoguće odgovoriti jeste potrošnja. Potrošačeva prinudna sklonost ka imitiranju je istinski infantilna potreba, uslovljena svim aspektima tog suštinskog lišavanja. Kao što kaže Gabel, u opisu sasvim drugog nivoa patologije, „abnormalna potreba za predstavljanjem kompenzuje se paničnim osećanjem postojanja na margini života“.

220. Ako logika lažne svesti ne može da uistinu spozna sebe, potraga za kritičkom istinom o spektaklu mora biti istinska kritika. U praksi, ona mora da se bori među ostalim neprijateljima spektakla, ali tako što sa njima neće imati nikakve veze. Time što bezglavo pristaju na bedne reformističke kompromise ili upuštaju u pseudorevolucionarne zajedničke akcije, svi oni koje goni apstraktna želja za neposrednim rezultatima, zapravo se pokoravaju zakonima vladajuće misli, usvajajući perspektivu koja ne priznaje ništa osim najnovijih vesti. Tako se isti delirijum javlja i u redovima onih koji tvrde da mu se suprotstavljaju. Kritika koja teži da ode s one strane spektakla mora znati kako da čeka.

221. Samooslobođenje našeg vremena je oslobođenje od materijalne osnove izokrenute istine. Tu „istorijsku misiju uspostavljanja istine u svetu“ ne mogu da ostvare ni izolovani pojedinci, niti rascepkane i manipulisane mase. To može postići samo klasa koja je u stanju da ukine sve klase, tako što će svu vlast otuđenih oblika demokratije svesti na savete, u kojima praktična teorija potvrđuje samu sebe i sama procenjuje svoje akcije. To će biti moguće tek kada se pojedinci „neposredno povežu sa opštom istorijom“, a njihov dijalog stekne sposobnost da postavlja sopstvene uslove. (1967)

Predgovor za četvrto italijansko izdanje

Prevodi ove knjige, prvi put objavljene u Parizu krajem 1967, pojavili se u desetak zemalja; često se dešavalo da se nekoliko prevoda pojavi na istom jeziku, kod konkurentskih izdavača; i skoro svi su bili loši. Svi prvi prevodi nigde nisu bili verni i tačni, sa izuzetkom portugalskog i možda danskog. Prevodi objavljeni na holandskom i nemačkom bili su dobri u svojim drugim verzijama, iako je nemački izdavač tada propustio priliku da ispravi brojne štamparske greške. U Engleskoj i Španiji trebalo je sačekati treće izdanje, da bi se videlo šta sam zaista napisao. Ipak, najgore je bilo u Italiji, gde je još 1968. izdavač De Donato objavio daleko najčudovišniji prevod, što je samo delimično bilo popravljeno s dva rivalska izdanja koja su usledila nešto kasnije. Povrh toga, Paolo Salvadori je pronašao odgovorne za taj ispad, upao u njihove prostorije i doslovno ih ispljuvao, što je sasvim prirodno za dobrog prevodioca kada naiđe na loše. Dovoljno je reći da je četvrti italijanski prevod, koji je uradio Salvadori, izvanredan.

Ta ekstremna manjkavost tolikih prevoda, koje, sa izuzetkom četiri ili pet najboljih, nisam odobrio, ne znači da je ovu knjigu teže razumeti nego bilo koju drugu koja je zaslužila da bude napisana. Takav tretman nije rezervisan prevashodno za subverzivnu literaturu, zato što falsifikatori tu makar ne moraju da strahuju da će ih autor izvesti na sud ili zato što bi netačnosti pridodate tekstu mogle ohrabriti buržoaske i birokratske ideologe u njihovim pokušajima da ga ospore. Nemoguće je prevideti činjenicu da je većina novijih prevoda, u bilo kojoj zemlji, čak i kada je reč o klasicima, urađena na sličan način. Plaćeni intelektualni rad normalno teži da se pokori zakonima industrijske proizvodnje dekadencije, u kojoj profit izdavača zavisi od brzine obavljenog posla i lošeg kvaliteta upotrebljenog materijala. Ta proizvodnja, tako gordo oslobođena od svakog privida brige za ukus javnosti – pošto je, finansijski usredsređena i zato uvek bolje opremljena i tehnološki, preuzela monopol nad celim tržišnim prostorom svojom nekvalitetnom ponudom – u stanju je da sve besramnije manipuliše usiljenom potražnjom i opštim gubitkom ukusa, kao glavnom posledicom toga u masi njenih klijenata. Bez obzira da li je reč o stanovanju, teletini ili plodovima neukog duha lošeg prevodioca, glavna preokupacija, koja se tako suvereno nameće, postala je činjenica da se danas može brže i jeftinije dobiti ono za šta je kvalifikovanom radu nekada bilo potrebno više vremena. Ipak, s druge strane, istina je da prevodioci danas nemaju mnogo razloga da razbijaju glave nad značenjem neke knjige, a posebno da prethodno nauče jezik o kojem je reč, budući da skoro svi savremeni autori koji se danas objavljuju očigledno pišu u žurbi, iz straha da će ubrzo zastareti. Kakva je svrha prevođenja nečega što je ionako bilo uzalud napisano i što na kraju niko neće čitati? Ta naročita harmonija je onaj aspekt u kojem je spektakularni sistem dostigao savršenstvo, iako se u svakom drugom pogledu raspada.

Ipak, ta praksa današnjih izdavača ne može se primeniti na Društvo spektakla, koje zanima drugačiju publiku, zbog drugačije namene. Knjiga ima raznih, ali one su danas podeljene mnogo oštrije nego ranije. Mnoge se nikada i ne otvore; nekolicina se ispisuje na zidovima. Svoju popularnost i uverljivost ove druge duguju upravo tome što prezira dostojne instance spektakla i ne govore o njima ili se na njih osvrću samo uzgred, s nekim banalnim zapažanjima. Pojedinci koji su spremni da rizikuju svoje živote zbog opisa određenih istorijskih događaja i njihove primene, poželeće, prirodno, da sami istraže dokumente, u rigorozno preciznim prevodima. Nema sumnje da se u sadašnjim uslovima višestruko povećane produkcije i prekomerno centralizovane distribucije knjiga, u tom kvazitotalitetu, ogromna većina naslova pokazuje uspešnim ili, mnogo češće, neuspešnim, u prvih par nedelja po objavljivanju. To je ono na čemu sav taj izdavački krpež danas zasniva svoju politiku brzoplete proizvoljnosti i fait accompli (svršenog čina), koja je možda sasvim primerena za one knjige o kojima će se pričati, svejedno kako i samo jednom. Te privilegije ovde nema i potpuno je uzaludno prevoditi moju knjigu na brzinu, zato što će taj zadatak uvek iznova preuzimati neki drugi ljudi, a loše prevode stalno smenjivati bolji.

Jedan francuski novinar[4], koji je nedavno objavio prilično debelu knjigu, najavljivanu kao delo koje bi moglo oživeti celokupnu idejnu debatu, nekoliko meseci kasnije je svoj neuspeh objašnjavao kao posledicu nedostatka čitalaca, a ne ideja. Onda je zaključio kako živimo u društvu u kojem više niko ne čita knjige i kako bi se Marks, kada bi danas objavio Kapital, jedne večeri pojavio u nekom televizijskom programu posvećenom literaturi, da se već sutradan o njemu ne bi govorilo ništa. Ta smešna greška zaudara na milje iz kojeg potiče. Ako bi neko danas objavio knjigu koja donosi istinsku kritiku društva, onda je jasno da bi se uzdržao od pojavljivanja na televiziji, kao i na drugim, sličnim skupovima, tako da bi se o toj knjizi pričalo i posle deset ili dvadeset godina.

Iskreno, verujem da nema nikog na ovom svetu ko bi se mogao zainteresovati za moju knjigu, osim onih koji su neprijatelji postojećeg društvenog poretka i koji delotvorno rade s tih pozicija. Moju sigurnost u tom pogledu, teorijski dobro utemeljenu, potvrđuje iskustveno opažanje retkih i oskudnih kritika ili aluzija koje je knjiga izazvala među onima koji imaju ili se trude da steknu autoritet potreban da bi se u spektaklu govorilo javno, pred onima koji ostaju nemi. To šareno društvo stručnjaka za prividne rasprave, koje se i dalje, samo neumesno, naziva „kulturnim“ ili „političkim“, nužno je usvojilo logiku i kulturu sistema koji ih upošljava, ne samo zato što su za to bili izabrani već, iznad svega, zato što nikada nisu bili obučavani za nešto drugo. Među onima koji su navodili knjigu da bi joj pridali neki značaj, do sada nisam primetio nikog ko bi rizikovao da kaže, makar ukratko, o čemu je tu uopšte reč: tačnije, samo ih je zanimalo da ostave utisak kako je njima to svakako jasno. U isto vreme, oni koji su u njoj pronašli neku manu, kao da nisu pronašli nijednu drugu, pošto ništa drugo nisu ni rekli. I uvek bi ta jedna mana kritičaru bila dovoljna. Jedan zamera knjizi da se ne dotiče problema države; drugi joj zamera da ignoriše postojanje istorije; treći je odbacuje kao iracionalnu i nečuvenu pohvalu čiste destrukcije; četvrti je optužuje da je služila kao tajni vodič za sve vlade formirane posle njenog objavljivanja. Pedeset drugih je odmah došlo do raznih neobičnih zaključaka, u istom snu razuma.[5] I bez obzira da li su pisali u časopisima, knjigama ili pamfletima sastavljenim ad hoc, svi su koristili taj ton mušičave impotencije, u nedostatku nečeg boljeg, naravno. S druge strane, koliko je meni poznato, svoje najbolje čitaoce ova knjiga danas nalazi u italijanskim fabrikama. Italijanski radnici – koji mogu pružiti primer svojim drugovima iz ostalih zemalja, svojim nedolaženjem na posao, svojim divljim štrajkovima, koje ne mogu okončati nikakvi posebni ustupci, svojim lucidnim odbijanjem rada i svojim prezirom prema zakonu i prema svim etatističkim partijama – u svojoj praksi su dovoljno dobro shvatili o čemu je reč, tako da su im teze iz Društva spektakla mogle koristiti, čak i ako su ih čitali samo u osrednjim prevodima.

Komentatori su se najčešće pravili kako ne znaju čemu bi mogla poslužiti neka knjiga koju ne mogu svrstati u neku od kategorija intelektualne produkcije koje vladajuće društvo priznaje i ako nije napisana iz ugla neke od specijalizovanih delatnosti koje to društvo ohrabruje. Tako je izgledalo da su namere autora skrivene. Ipak, u njima nije bilo ničeg tajanstvenog. U Pohodu na Francusku 1815, Klauzevic (Clausewitz) je primetio: „U svakoj strateškoj kritici, najvažnije je postaviti se u položaj aktera; istina, to je često veoma teško. Većina strateških kritika potpuno bi nestala ili bi se svela na vrlo neznatne distinkcije u razumevanju kada bi pisci hteli ili mogli da se u mislima postave u sve okolnosti u kojima su se nalazili akteri.“

Godine 1967. hteo sam da Situacionistička internacionala (SI) dobije teorijsku knjigu. U to vreme SI je bila ekstremistička grupa koja je najviše doprinela povratku revolucionarne borbe u moderno društvo. Bilo je lako primetiti kako se ta grupa, koja je odnela pobedu na planu kritičke teorije i vešto manevrisala na terenu praktične agitacije, približava vrhuncu svoje istorijske akcije. Tako se ukazala potreba za knjigom koja će biti na raspolaganju u previranjima koja će ubrzo uslediti, ali koja će nastaviti da živi i posle njih, u dužem periodu subverzivnog delovanja koje su ti nemiri otvorili.

Dobro je poznata sklonost ljudi da beskorisno ponavljaju pojednostavljene fragmente starih revolucionarnih teorija, čija im izlizanost ostaje skrivena, usled proste činjenice da nikada nisu ni pokušali da ih primene u bilo kakvoj delotvornoj borbi za preobražaj uslova u kojima zatiču sebe; zato ništa bolje ne shvataju ni kako su te teorije mogle da se, s promenljivom srećom, praktično primene u sukobima iz drugih vremena. Uprkos tome, kada se tom pitanju priđe hladne glave, jasno je da oni koji zaista žele da uzdrmaju postojeće društvo moraju formulisati teoriju koja to društvo temeljno objašnjava ili koja makar ostavlja utisak da može pružiti zadovoljavajuće objašnjenje. Čim se neka takva teorija malo proširi, pod uslovom da je to praćeno sukobima koji narušavaju javni mir, čak i pre nego što bude ispravno shvaćena, sveprisutno nezadovoljstvo biće samo još jače i ogorčenije zbog maglovite svesti o tome da uopšte postoji neka teorija koja osuđuje postojeći poredak. Posle toga, kada s gnevom započnu rat za slobodu[6], svi proleteri će moći da postanu stratezi.

Nema sumnje da neka opšta teorija, koja pred sobom ima takav cilj, nikako ne sme dopustiti sebi da deluje pogrešno već na prvi pogled i da se zato ne sme izložiti riziku da se nađe u raskoraku s kasnijim razvojem događaja. Ali, ona isto tako mora biti i potpuno neprihvatljiva. Na potpuno zaprepašćenje svih onih koji samo središte postojećeg sveta smatraju dobrim, ona ga mora pokazati lošim, upravo zato što uspeva da otkrije pravu prirodu tog sveta. Teorija spektakla zadovoljava oba uslova.

Najveća vrlina ispravne kritičke teorije jeste to što sve ostale odmah čini smešnim. Tako su 1968, kada nijedna druga organizovana struja – koje su, u pokretu negacije kojim je započelo propadanje tadašnjeg oblika vlasti, samo branile sopstvenu zaostalost i svoje sitne interese – nije raspolagala knjigom moderne teorije, niti je bila u stanju da prepozna bilo šta moderno u klasnoj vladavini koju je pokušavala da zbaci, situacionisti mogli da izlože jedinu teoriju zastrašujuće majske pobune; oni su bili i jedini koji su govorili o novim, gorućim problemima, koje niko drugi nije ni spominjao. Ko plače nad konsenzusom? Mi smo ga uništili. Cosa fatta capo ha.[7]

Petnaest godina ranije, 1952, četvoro ili petoro ne baš uglednih osoba iz Pariza, rešilo je da istraži zastarevanje umetnosti. Zahvaljujući srećnoj posledici odvažnog napredovanja tim putem, izgledalo je da su stare linije odbrane, o koje su se razbili prethodni napadi društvene revolucije, probijene i prevaziđene. Ukazala se prilika za nov napad. Prevazilaženje umetnosti bilo je taj „severozapadni prolaz“ geografije pravog života, za kojim se toliko često tragalo duže od jednog veka, posebno od početka samouništenja moderne poezije. Prethodni pokušaji, u kojima su se mnogi istraživači izgubili, nikada nisu vodili direktno ka toj perspektivi. Verovatno je to bilo zato što su u starom domenu umetnosti još uvek nalazili nešto vredno pljačke, ali, iznad svega, i zato što se činilo da barjakom revolucije već mašu neke druge, mnogo vičnije ruke. Ali, taj cilj nikada nije pretrpeo tako potpun poraz, niti je bojno polje ikada izgledalo tako pusto, kao u času kada smo se mi rasporedili na njemu. Mislim da podsećanje na te okolnosti može najbolje objasniti ideje i stil Društva spektakla. Ako se neko uopšte potrudi da pročita ovu knjigu, mislim da će se složiti da petnaest godina koje sam proveo razmišljajući o uništenju države, nisam ni prespavao, niti proćerdao.[8]

U ovoj knjizi nema ni jedne reči koju bi trebalo promeniti; osim tri ili četiri slovne greške, ništa drugo nije ispravljeno u desetak kasnijih izdanja, koliko ih je bilo u Francuskoj. Laskam sebi da spadam među retke savremene primere osobe koja je pisala, a da je događaji nisu odmah opovrgli, i to ne stotinu ili hiljadu puta, kao druge, nego nijednom. Ne sumnjam da će potvrda na koju nailaze sve moje teze potrajati do kraja ovog veka, a verovatno i duže. Razlog je jednostavan: shvatio sam konstitutivne faktore spektakla, „u okviru opšteg kretanja i, samim tim, s njihove efemerne strane“.[9] Drugim rečima, sagledao sam celinu istorijskog kretanja koje je moglo izgraditi ovaj poredak, koji sada počinje da se raspada. U tom smislu, jedanaest godina koje su prošle od 1967, čije sam sukobe upoznao izbliza, bile su samo trenutak u neminovnom ishodu onoga što je bilo napisano, iako su, unutar samog spektakla, te godine bile ispunjene pojavom i smenjivanjem šest ili sedam generacija mislilaca, od kojih je svaka bila konačnija od prethodne. U tom periodu, spektakl nije radio ništa drugom osim što je bio još verniji svom pojmu, dok se stvarni pokret njegove negacije samo širio, sve više i sve intenzivnije.

Zapravo je na samom društvu spektakla bilo da doda nešto ovoj knjizi, iako verujem da za time nije bilo potrebe: za još jačim i uverljivijim dokazima i primerima. Mogli smo da vidimo kako se falsifikovanje zgušnjava i srozava do proizvodnje najtrivijalnijih izmišljotina, kao lepljiva magla nagomilana iznad tla svakodnevnog života. Videli smo kako tehnička i ekonomska kontrola ljudi i prirodnih sila stremi apsolutu i ide čak do „telematskog“ (informatičkog) ludila, dok se njene greške uvećavaju istom brzinom kao i njena sredstva. Videli smo kako se državna laž razvija po sebi i za sebe, potpuno zanemarivši svoju kontradiktornu vezu sa istinom i uverljivošću, tako da je mogla zaboravljati na sebe i menjati se iz časa u čas. Italija je nedavno bila u prilici da se zamisli nad tom tehnikom, u vreme otmice i ubistva Alda Mora, kada je ova dostigla vrhunac, ali koji će uskoro biti prevaziđen, ne samo ovde već svuda. Verzija italijanskih vlasti, koju su brojne naknadne izmene više pogoršale nego ojačale, a svi komentatori bili dužni da javno prihvate, nije bila uverljiva nijednog sekunda. U nju nije ni trebalo poverovati već je samo trebalo da stoji u izlogu, kao jedina roba, da bi onda sve bilo zaboravljeno, baš kao i neka loša knjiga.

Bila je to mitološka opera s grandioznom scenskom mašinerijom, čiji su teroristički junaci zapravo lisci koji hvataju plen u klopku, lavovi koji se ne plaše nikoga, sve dok taj plen drže u šaci, ovčice koje iz tog udara nisu izvukle ni najmanju sitnicu koja bi mogla naškoditi režimu kojem se navodno suprotstavljaju. Rečeno nam je kako su „crvene brigade“ imale sreću da se nose s najnesposobnijom policijom na svetu i da su se, pored toga, lako infiltrirale u njene najviše sfere. To objašnjenje nije baš dijalektičko. Pobunjenička organizacija koja neke svoje članove dovodi u kontakt s državnim bezbednosnim službama, u koje ih uvodi godinama ranije, gde ovi lojalno obavljaju svoju dužnost, sve do velike prilike, morala bi imati u vidu da i manipulatori ponekad bivaju izmanipulisani; zato ne bi smela da pati od te olimpske sigurnosti u sopstvenu nekažnjivost, karakteristične za vrhovnog komandanta „crvenih brigada“. Ali, italijanska vlada je naumila nešto bolje, uz zdušno odobravanje svojih pristalica. I ona je, kao i druga strana, planirala infiltraciju agenata svojih specijalnih službi u tajnu terorističku mrežu, gde bi ovima bilo još lakše da napreduju do samog vrha i sruše svoje nadređene, kao što su to nekada za račun carističke Ohrane uradili Malinovski (Malinowski), čovek kome je uspelo da prevari čak i lukavog Lenjina, i Avez, koji je, kada se jednom našao u vrhu „borbene organizacije“ Partije socijalista-revolucionara, to iskoristio da bi organizovao ubistvo premijera Stolipina. Samo jedna nesrećna okolnost ometa dobru volju države: njene specijalne službe počele su da se raspadaju. Sve do sada, nijedna tajna služba nije bila demontirana, kao, recimo, neki džinovski tanker nasukan u priobalnim vodama ili neka industrijska postrojenja u Sevesu.[10] Zadržavajući svoje arhive, doušnike i aktivne oficire, tajna služba jednostavno menja ime. Tako je u Italiji SIM (Servizio Informazioni Militare), Vojna obaveštajna služba fašističkog režima, poznata po sabotažama i ubistvima u inostranstvu, pod demohrišćanskim režimom postala SID (Servizio Informazioni Difesa; Bezbednosno-obaveštajna služba). A kada je neka vrsta foto-robota doktrine „crvenih brigada“ – bedna karikatura onoga što bi trebalo da misle i čine oni koji zagovaraju ukidanje države – bila kompjuterski programirana, jedan lapsus (ako je istina da te mašine zavise od nesvesnog onih koji ih hrane podacima) učinio je da isti inicijali, SIM, znače „Stato imperialista delle multinazionali“ (Imperijalistička država multinacionalnih kompanija), što je onda bilo pripisano pseudokonceptu koji „crvene brigade“ automatski ponavljaju. Ta SID, ogrezla u italijanskoj krvi, morala je nedavno biti raspuštena, zato što je, po naknadnom priznanju same države, još od 1969. organizovala i direktno izvela – najčešće, iako ne i uvek bombama – taj dugački niz pokolja, koji su, u zavisnosti od sezone, bili pripisivani anarhistima, neofašistima i situacionistima.[11] U času kada „crvene brigade“ obavljaju potpuno isti posao, koji ovog puta ima mnogo veću operativnu vrednost, SID ne može da se bori protiv njih, zato što je raspuštena. Kod tajne službe dostojne svog imena, i njeno raspuštanje je tajno. Ne možemo proceniti koliki je deo jedinica dobio priliku za časno povlačenje, kao ni šta je pripisano „crvenim brigadama“, a šta možda pozajmljeno iranskom Šahu, kao u slučaju podmetanja požara u jednom bioskopu u Abadanu. Isto tako ne možemo znati ni koliki je deo diskretno likvidirala sama država, verovatno zgrožena saznanjem da su njene instrukcije ponekad bile prekoračene i za koju se zna da će bez oklevanja pobiti Brutove sinove[12] da bi se njeni zakoni poštovali, pošto je njeno beskompromisno odbijanje da razmisli o pružanju makar minimalnih ustupaka radi spasavanja Alda Mora, konačno dokazalo da još uvek poseduje sve nepokolebljive vrline republikanskog Rima.

Đorđo Boka (Giorgio Bocca), koji se smatra najboljim analitičarem italijanske štampe i koji je 1975. prvi naseo na Cenzorov Realistički izveštaj [13], povukavši za sobom u istu grešku celu naciju ili makar onaj kvalifikovani sloj koji piše za novine, nije se obeshrabrio u obavljanju svog posla zbog te nesrećne demonstracije sopstvene gluposti. I možda je pravi blagoslov za njega što je to tada bilo dokazano naučnim eksperimentom, zato što bismo u suprotnom bili sigurni da je samo iz podmitljivosti ili straha mogao 1978. napisati knjigu Moro: Una tragedia italiana (Moro: Jedna italijanska tragedija), u kojoj žuri da proguta doslovno sve mistifikacije puštene u opticaj i da onda ih izbljuje nazad, preporučujući ih kao izvrsne. Samo jednom se prisetio glavnog pitanja, koje je, naravno, postavio naglavačke, kada je napisao:

„Stvari danas stoje drugačije; s crvenim terorom iza sebe, ekstremističke radničke frakcije mogu se suprotstaviti ili pokušati da se suprotstave politici sindikata. Svako ko je prisustvovao nekom radničkom skupu, u fabrikama kao što je Alfa Romeo iz Arezea, mogao je da vidi kako grupa ekstremista, ne veća od stotinu pojedinaca, može zauzeti prve redove i izvikivati optužbe i uvrede na račun Komunističke Partije, koje ova mora da trpi.“

Za revolucionarne radnika nema ničeg normalnijeg od toga da vređaju staljiniste, čime stiču podršku skoro svih svojih drugova. Oni žele revoluciju. Zar na osnovu dugog, prethodnog iskustva nisu naučili da je prvi korak u tom pravcu isključivanje staljinista sa sastanaka? Pošto to nisu bili u stanju da urade 1968. u Francuskoj i 1975. u Portugaliji, revolucija nije uspela. Besmisleno je i odvratno podmetati kako „ekstremističke radničke frakcije“ ne bi mogle doći do te neophodne tačke bez terorista „iza sebe“. Naprotiv, to se desilo zato što je veliki broj italijanskih radnika odbacio politiku staljinističkih sindikata, koju sada sprovode „crvene brigade“, čiji nelogični i slepi terorizam za njih može biti samo smetnja. Masovni mediji su onda iskoristili priliku da tu politiku, bez trunke dileme, prepoznaju u veštom rasporedu radničkih trupa i njihovim problematičnim vođama. Boka insuinira kako su staljinisti morali da trpe te uvrede, koje su uveliko zaslužili svuda u poslednjih šezdeset godina, zato što bi ih u suprotnom fizički napali teroristi, koje su autonomni radnici držali u rezervi. To je samo posebno glupa bokaserija („boccasserie“, po samom Boki, „bokovština“; prim. prev.), budući da svako zna da su u to vreme i mnogo kasnije „crvene brigade“ dobro pazile da staljiniste ne napadaju lično. Iako žele da ostave takav utisak, „crvene brigade“ ne biraju svoje periode aktivnosti i svoje žrtve slučajno i po ličnom nahođenju. U takvoj klimi, neizbežno se proširuje periferni sloj za iskreni terorizam manjih razmera, koji se manje ili više nadzire i privremeno toleriše, kao ribnjak u kojem se krivac uvek može uhvatiti i poslužiti na tanjiru; ali, „udarne snage“ glavnih intervencija mogle su se sastojati samo od profesionalaca, kao što potvrđuje svaki detalj njihovog stila.

Italijanski kapitalizam i njegova vladajuća garnitura imaju veoma podeljena mišljenja o zaista vitalnom i izuzetno neizvesnom pitanju upotrebe staljinista. Neki moderni sektori krupnog privatnog kapitala su odlučno skloni tome ili su to bili; drugi, koje podržavaju mnogi menadžeri iz redova polunacionalizovanog preduzetničkog kapitala, imaju negativniji stav. Najviši državni personal raspolaže velikim prostorom za autonomnije manevrisanje, zato što su odluke kapetana starije od volje brodovlasnika kada brod tone, ali je podeljen između sebe. Budućnost svakog klana zavisi od toga kako će nametnuti svoje interese, dokazujući ih u praksi. Moro je verovao u „istorijski kompromis“, to jest, u sposobnost staljinista da konačno skrše pokret revolucionarnog radništva. Druga struja, koja je u ovom trenutku u poziciji da izdaje naređenja nadzornicima „crvenih brigada“, nije verovala u to ili je makar verovala da staljiniste, zbog bednih usluga koje bi mogli pružiti, na šta bi ionako pristali, ne treba preterano štedeti već da ih treba batinati još jače, da se ne bi suviše osokolili. Videli smo da ta analiza nije bila bez vrednosti: kada je Moro otet, u prvom napadu na „istorijski kompromis“, koji je na kraju legalizovan parlamentarnim ukazom, staljinistička partija je nastavila da se pravi kako veruje u nezavisnost „crvenih brigada“. Zarobljenik je održavan u životu onoliko dugo koliko je trebalo produžiti poniženje i sramotu prijatelja, koji su trpeli ucenu plemenito se čudeći šta ti nepoznati varvari uopšte očekuju od njih. Zato je sve okončano čim su staljinisti pokazali zube i javno aludirali na zakulisne manevre, a Moro je umro prevaren. Ali, „crvene brigade“ imaju drugu funkciju, od mnogo opštijeg interesa, a to je da zbune ili diskredituju proletere koji se zaista pobune protiv države, a jednog dana će možda i likvidirati one najopasnije među njima. Staljinisti odobravaju tu ulogu, zato što im to pomaže u obavljanju njihovog teškog zadatka. Oni ograničavaju ispade strane koja se pokazuje štetnom po njih, tako što u ključnim trenucima javno iznose uvijene insinuacije, kao i glasnim i jasnim pretnjama u pregovorima s državnim vlastima. Njihovo oružje odvraćanja jeste to što bi u svakom trenutku mogli reći sve što znaju o „crvenim brigadama“, od samog početka. Ali, svakome je jasno da to oružje ne mogu upotrebiti, a da ne unište „istorijski kompromis“ i da zato iskreno žele da u toj stvari ostanu diskretni, kao i u slučaju operacija nekadašnje SID. Šta bi bilo sa staljinistima ako izbije revolucija? Zato se i dalje ritaju, ali ne previše. Deset meseci posle otmice Alda Mora, kada su iste nepobedive „crvene brigade“ po prvi put ubile jednog staljinističkog sindikalistu, takozvana Komunistička Partija je odmah reagovala, ali na čisto protokolarnom terenu, naime, tako što je zapretila svojim saveznicima ne bi li je ovi konačno uvažili kao partiju koja je svakako lojalna i konstruktivna, ali koja će uskoro biti na strani većine, a ne samo strana u okviru većine.

Kao što kašeta uvek smrdi na ribu[14], tako će i staljinisti uvek biti u svom elementu kada se oseti zadah prikrivenog državnog zločina. Zašto bi oni bili pošteđeni toga, u atmosferi pregovora u vrhu italijanske državne vlasti, s nožem u rukavu i bombom ispod stola? Zar to nije stil u kojem su se rešile razmirice između Hruščova i Berije, Nađa i Kadara, Maoa i Lin Piaoa? Najzad, vođe italijanskog staljinizma i sami su u mladosti bili koljači, u vreme prvog „istorijskog kompromisa“, kada su, za račun demokratske španske republike i zajedno sa ostalim službenicima Kominterne, izveli kontrarevoluciju 1937. Tada su njihove sopstvene „crvene brigade“ otele Andresa Nina[15] i ubile ga u nekom od tajnih zatvora.

S tim žalosnim činjenicama mnogi Italijani su se upoznali iz prve ruke, dok ih je mnogo više odmah uzelo u obzir. Ali one nikada nisu obelodanjene, zato što prvi nisu imali načina da to urade, a drugi volje. Ipak, na ovom nivou analize, treba podsetiti na „spektakularnu“ politiku terorizma, nasuprot onome što vulgarno, a opet uvijeno, ponavljaju mnogi novinari i profesori, kako su teroristi ponekad vođeni željom da se o njima priča. Italija je zbir društvenih kontradikcija celog sveta i sada pokušava da, na dobro poznat način, u jednoj zemlji ujedini represivnu Svetu Alijansu klasne vladavine, buržoaske i birokratsko-totalitarne, koja već otvoreno deluje na celoj površini zemlje, u ekonomsku i policijsku solidarnost svih država, iako, opet, ne bez određenih razmirica i izmirivanja računa na italijanski način. Pošto je na trenutak bila najrazvijenija zemlja koja se najviše približila proleterskoj revoluciji, Italija je i najmodernija laboratorija međunarodne kontrarevolucije. Druge vlade, rođene u prespektakularnoj buržoaskoj demokratiji, s divljenjem gledaju na italijansku vladu zbog hladnokrvnosti koju uspeva da zadrži, iako je iako je sa svih strana izložena poniženjima, kao i zbog smirenog dostojanstva s kojim se valja u blatu. To je lekcija koju će u dužem periodu morati da primenjuju i kod kuće.

U stvari, vlade i brojne podređene sile koje im pomažu, svuda nastoje da postanu umerenije. Već se zadovoljavaju time da svoje vratolomno i panično upravljanje procesom koji postaje sve čudniji i kojim očajnički pokušavaju da ovladaju, prikažu kao mirno i rutinsko obavljanje tekućih poslova. Slično njima, zahvaćena vihorom vremena, spektakularna roba je prošla kroz zapanjujući obrt u toj vrsti lažnog opravdanja. Ona je nekada, kao izuzetna dobra – ključ za neki nadmoćni ili čak elitistički oblik egzistencije – predstavljala sasvim normalne i obične stvari: automobil, cipele, doktorat iz sociologije. Spektakularna roba danas mora da kao normalne i bliske stvari predstavlja ono što je postalo sasvim neobično. Da li je to zaista hleb? Vino? Paradajz? Jaje? Kuća? Grad? Ne, sigurno, zato što je niz unutrašnjih promena, kratkoročno ekonomski korisnih za one koji kontrolišu sredstva za proizvodnju, uspeo da zadrži ime i dobar deo izgleda tih stvari, ali ih je lišio njihovog ukusa i sadržaja. Ipak, stalno nas uveravaju kako razna potrošačka dobra nesumnjivo odgovaraju svojim tradicionalnim imenima, a kao dokaz se navodi to što ničeg drugog i nema, tako da je poređenje postalo nemoguće. Kao što danas samo nekolicina ljudi zna gde treba potražiti ono izvorno u mestima koja još uvek postoje, tako i lažno može legalno preuzeti ime istinitog, koje je izumrlo. Isti princip koji vlada hranom i ljudskim staništem, proteže se svuda, sve do knjiga i najnovijeg privida demokratske rasprave, koji spektakl nalazi za shodno da nam prikaže.

Suštinska protivrečnost spektakularne dominacije zahvaćene krizom jeste u tome što nije uspela tamo gde je bila najjača, u nekim prostim materijalnim zadovoljstvima, koja isključuju mnoga druga zadovoljstva, ali za koja se mislilo da su dovoljna u stalnom obnavljanju privrženosti masa proizvođača-potrošača. Upravo ta materijalna zadovoljstva spektakl je zagadio i prestao da isporučuje. Društvo spektakla je svuda počelo u prinudi, prevari i krvi, ali je obećavalo bolje dane. Verovalo je da ga ljudi vole. Sada više ne obećava ništa. Ono više ne kaže: „Ono što je prividno je dobro; ono što je dobro, prividno je.“ Sada jednostavno kaže: „To je tako.“ Ono iskreno priznaje da je nepopravljivo, iako je stalna promena – promena svega što postoji u ono najgore – njegova suština. Izgubilo je svaku opštu iluziju o samom sebi.

Sve eksperti vlasti i svi njihovi kompjuteri uključeni su u stalne, multidisciplinarne konsultacije, ako ne zato da bi pronašli lek za bolesno društvo, onda zato da bi makar održali privid njegovog preživljavanja, onoliko dugo koliko je to moguće, čak i posle pada u komu, kao u slučaju Franka ili Bumedijena (Boumediene). Jedna stara narodna pesma iz Toskane završava se mnogo brže i mudrije: „E la vita non è la morte/ E la morte non è la vita/ La canzone è già finita.“[16]

Svako ko bude pažljivo čitao ovu knjigu primetiće da ona ne nudi nikakve garancije o pobedi revolucije, trajanju njenih operacija ili teškim putevima kojima mora proći, a još manje o tome kako će ta revolucija, što se ponekad olako obećavalo, doneti savršenu sreću svakome. Moj pristup, u isto vreme istorijski i strateški, manje nego bilo koji drugi[17] polazi od toga kako bi život trebalo da bude idila lišena svih nevolja i svakog zla, samo zato da bi nama bilo prijatnije, a da su uzrok nedaća ljudi samo nedela nekolicine bogataša i glavešina. Svako je plod svojih dela, pa ako mu njegova pasivnost prostire postelju, neka se onda i izvali u nju. Najvažnija posledica katastrofalnog raspada klasnog društva jeste činjenica da je po prvi put u istoriji prevaziđeno pitanje da li ljudi, kao celina, vole ili ne vole slobodu: sada će biti prisiljeni da je vole.

Opravdano je priznati sve teškoće i veličinu zadataka koji stoje pred revolucijom koja želi da stvori i održi besklasno društvo. Ona može lako započeti svuda gde autonomni radnički saveti, koji ne priznaju bilo koji autoritet izvan njih samih ili bilo čije vlasništvo i koji svoju volju postavljaju iznad svih zakona i specijalizacija, ukinu odvajanje pojedinca, robnu ekonomiju i državu. Ali, revolucija će pobediti samo ako se nametne svuda, univerzalno, ne prepuštajući ni delić teritorije bilo kojem obliku otuđenog društva, koje i dalje postoji. Tada ćemo opet videti Atinu ili Firencu, iz koje niko neće biti proteran, kako seže do svakog kutka sveta, i koja će, pošto porazi sve svoje neprijatelje, najzad moći da se radosno preda istinskim podelama i beskrajnim sukobima istorijskog života.

Ko još može verovati u neki manje radikalan realistički ishod? Ispod svakog dostignuća i svakog projekta ove nesrećne i smešne sadašnjosti ispisane su reči Mene, Tekel, Ufarsin,[18] koje najavljuju neminovni pad svih gradova iluzija. Dani ovog društva su odbrojani. Njegovi razlozi i njegove zasluge su izvagani i pokazalo se da ne pretežu. Njegovo stanovništvo je podeljeno na dve strane, od kojih jedna želi da ovo društvo nestane.

Gi Debor, januar 1979.
Predgovor za treće francusko izdanje

Društvo spektakla se prvi put pojavilo u novembru 1967. godine, u Parizu, u izdanju Buchet-Chastel. Nemiri 1968. učinili su knjigu poznatom. Drugo izdanje, bez ikakvih izmena, objavila je 1971. godine izdavačka kuća Champ Libre, koja je 1984. promenila naziv u Editions Gérard Lébovici, u čast ubijenog urednika. Knjiga je redovno štampana sve do 1991. Tekst ovog trećeg izdanja identičan je onom iz 1967. godine. Naravno, isto pravilo važiće i za druge moje knjige čije izdavanje priprema Gallimard; nisam od onih koji se ispravljaju.

Ovde izložena kritička teorija nema razloga da se menja sve dok opšti uslovi dugog istorijskog perioda, koje je ona po prvi put tačno opisala, ostaju nepromenjeni. Potonji razvoj naše epohe samo je potvrdio i dodatno ilustrovao teoriju spektakla. Potvrda ove teorije može se smatrati istorijskom i u manje uzvišenom smislu: ona svedoči o tome šta je tokom sukoba iz 1968. godine bilo najekstremnije stanovište, drugim rečima, dokle se u tom trenutku moglo ići. Od tada su čak i najveće budale tog vremena mogle da nauče lekciju i to na svojoj koži: šta tačno znači „negacija života koja je postala vidljiva“, „gubitak kvaliteta“ u vezi sa oblikom robne proizvodnje ili „proletarizacija sveta“.

Kasnije sam, po potrebi, dodavao zapažanja o nekim najznačanijim novinama koje je razvoj događaja izbacio na površinu. U predgovoru za novo italijansko izdanje iz 1979. godine, bavio sam se novinama u prirodi industrijske proizvodnje i tehnikama upravljanja, koje su pratile promene u samoj vladavini spektakla. U Komentarima o društvu spektakla (1988), izneo sam neoborive dokaze da je nekadašnja „svetska podela spektakularnih zadataka“ između rivalskih tabora zgusnustog i raspršenog spektakla, izrodila kombinaciju te dve forme: integrisani spektakl.

To stapanje moglo bi se izraziti nešto izmenjenim tekstom teze 105 Društva spektakla, u kojoj sam, na osnovu situacije koja je važila pre 1967, naglasio razliku između te dve prakse: pošto je Veliki raskol unutar klasne vladavine prevaziđen, sada bismo mogli reći da je jedinstvena praksa integrisanog spektakla „svet izmenila ekonomskim, a percepciju ljudi policijskim sredstvima“ – pri čemu je reč o sasvim novoj vrsti policije.

Svet je mogao da se zvanično proglasi ujedinjenim, zato što se stapanje na ekonomskom i političkom planu već dogodilo. Štaviše, sumorna perspektiva, koja preti svakoj odvojenoj vlasti, diktirala je potrebu da se svet ujedini još ranije, da bi u uslovima potpunog konsenzusa mogao da deluje kao blok, kroz jedinstvenu organizaciju svetskog tržišta, u isto vreme prerušenog i podržanog spektaklom; a opet, taj svet nikada neće biti ujedinjen.

Totalitarna birokratija, „koja u tržišnoj ekonomiji služi kao zamena za vladajuću klasu“, nikada nije s tako malo vere gledala na svoju sudbinu. Ona je znala da će uvek biti samo „nerazvijeni oblik vladajuće klase“, iako je uvek želela da postane nešto više. Pre mnogo godina, teza 58 postavila je kao aksiom da se „spektakl zasniva na ekonomiji obilja, a proizvodi takve ekonomije u krajnjoj liniji teže dominaciji nad celim tržištem spektakla“.

Ta žudnja spektakla za modernizacijom i unifikacijom, zajedno sa svim drugim tendencijama ka pojednostavljivanju društva, vodila je ka tome da 1989. ruska birokratija iznenada, kao po komandi, pređe na ideologiju demokratije – drugim rečima, na diktaturu „slobodnog tržišta“ – i tako prizna sva prava homo spectatora (čoveka-posmatrača). Niko se na zapadu nije duže od jednog dana bavio značajem i mogućim posledicama tog izuzetnog medijskog događaja – samo još jedan dokaz, možda izlišan, o napretku tehnika spektakla. Trebalo je samo registrovati očigledan geološki potres. Fenomen je rutinski zabeležen, datiran i proglašen dovoljno poznatim; samo jedan prost znak – „pad Berlinskog Zida“, besomučno ponavljan – odmah je prihvaćen kao zamena za sve druge nesumnjive znake demokratije.

Tokom 1991. prve posledice te spektakularne modernizacije dovele su do potpunog raspada Rusije. Tako su, mnogo očiglednije nego na Zapadu, pogubne posledice opšteg ekonomskog razvoja postale vidljive. Pometnja koja danas vlada na celom Istoku ipak je samo posledica tog opšteg razvoja. Svuda se postavlja isto strašno pitanje, koje već dva veka proganja svet: kako naterati siromašne da rade, kada ih jednom porazite, a sve njihove iluzije nestanu?

Teza 111, koja je uočila prve znake opadanja Rusije, čiju smo konačnu eksploziju upravo ispratili, i koja je tako nagovestila skori nestanak svetskog društva i njegovo (kako bi se to danas reklo) brisanje iz memorije kompjutera, ponudila je i jednu stratešku procenu čija će ispravnost uskoro biti očigledna: „U krajnjoj analizi, ovo urušavanje globalnog saveza zasnovanog na birokratskoj mistifikaciji pokazuje se i kao krajnje nepovoljno za budući razvoj kapitalističkog društva.“

Treba imati u vidu da je ova knjiga pisana sa svesnom namerom da naudi društvu spektakla. Ipak, u njoj nema ničeg preteranog.

Gi Debor, 30. jun 1992.

Lutanje čovečanstva
Uvod redakcije Black & Red

Ovi eseji su prvi put objavljeni u časopisu Invariance (Année 6, Série II No. 3, 1973) pod naslovima Errance de l’humanité, Conscience repressive, Communisme i Declin du mode de production capitaliste ou declin de l’humanité? Autor je Žak Kamat (Jacques Camatte) koji je sarađivao sa Amadeom Bordigom[1] i grupom marksističkih teoretičara poznatih kao „italijanska komunistička levica“.

Nakon pobune maja 1968. godine, Kamat je zajedno s prijateljima iz redakcije Invariance započeo kritičko preispitivanje aktivnosti italijanske komunističke levice, uključujući i kritičku analizu dela Bordige i Marksa.

Naziv časopisa je prvobitno trebalo da aludira na „postojanost teorije proletarijata“, začete još u vreme Lige komunista i Prve internacionale. Do 1973, kada je časopis prestao da izlazi, kritičari su za ovu grupu govorili da „ništa ne varira više od Invariance“. Kroz svoju analizu ova grupa je došla do zaključka da je ono „postojano težnja ka ponovnom otkriću izgubljene ljudske zajednice i da se ona neće ostvariti oživljavanjem prošlosti, već samo kroz novo stvaranje“. Njihova teorijska razmatranja dovela su ih do potpunog odbacivanja teorije revolucionarnih organizacija i partija, teorije revolucionarne svesti i teorije progresivnog razvoja proizvodnih snaga. „Pokret iz maja 1968. u Francuskoj bio je dokaz da je ono što nam je potrebno novi oblik življenja, novi život.“ (iz poslednjeg broja prve serije Invariance, No. 3, 1973.)

Oba eseja je s francuskog preveo Fredi Perlman, uz pomoć Žaka Kamata.[2]

Black & Red, Detroit, 1975.
1. Despotizam kapitala

Kada kapital ostvari stvarnu dominaciju nad društvom on postaje materijalna zajednica, prevazilazeći vrednost i zakon vrednosti, koji i dalje opstaju, ali samo kao nešto „prevaziđeno“. Kapital u tome uspeva na dva načina: 1) obim rada potrebnog za proizvodnju kapitala naglo se smanjuje (devalorizacija) i 2) odnosi razmene ubrzano nestaju, prvo iz najamnog rada, zatim iz svih drugih ekonomskih transakcija. Kapital koji je prvobitno zavisio od najamnog odnosa, postaje despot. Gde god se ostvaruje neka vrednost ona se pripisuje kapitalu.

Kapital je proces. Taj kvalitet je stekao s razvojem fiktivnog kapitala, u fazi kada je opozicija između valorizacije i devalorizacije još imala značenje, kada kapital još nije bio sasvim prevazišao zakon vrednosti.

Kapital kao proces je kapital u stalnom kretanju. On kapitalizuje sve, asimiluje sve i od svega pravi svoju supstancu. Postavši autonoman, on je samo „postvarenje“ u kretanju. Kapital je postao neopipljiv. Svoje biće – taj masivni metabolizam koji apsorbuje sve drevne mehanizme razmene ili ih svodi na razmenu biološkog tipa – on revitalizuje tako što obezvređuje ljudska bića u svim njihovim aktivnostima, ma koliko fragmentarnim (to je razlog zašto kapital primorava ljude da se upuštaju u najrazličitije aktivnosti). Eksploatisano je celo čovečanstvo. Više nego ikada, izraz „eskploatacija čoveka od strane čoveka“ otkriva se kao potpuno deplasiran.

U svom usavršenom izdanju kapital postaje predstava. U to stanje dospeva zahvaljujući svojoj antropomorfizaciji, odnosno, kapitalizaciji ljudskih bića[3] i zahvaljujući prevazilaženju starog opšteg ekvivalenta, zlata. Kapitalu je potrebna idealna predstava, jer predstava ispunjena bilo kakvom supstancom blokira njegov proces. Iako nije potpuno izgubilo vrednost kao moneta, zlato više ne može da igra ulogu standarda. Novi standard postaje kapitalizovana ljudska aktivnost, sve dok i taj oblik zavisnosti od vrednosti i njenog zakona ne počne da iščezava. Ova dinamika podrazumeva integraciju ljudskih bića u proces kapitala i integraciju kapitala u duh ljudskih bića.

Kapital postaje predstava tokom sledećeg istorijskog procesa: razmena vrednosti postaje anonimna, ljudska bića postaju vlasništvo, ljudska akvisnost se svodi na rad, a rad na apstraktni rad. Ovo važi sve dok se kapital razvija na osnovu zakona vrednosti. Kapital postaje autonoman tek kada počne da pripitomljuje ljudska bića. Nakon analize, razgradnje i fragmentacije ljudskog bića, kapital ga rekonstruiše kao funkciju, integralni deo svog procesa. Ovo silovanje tela od strane duha omogućava preobražaj duha u kompjuter koji može da se programira po zakonima kapitala. Upravo zbog svog mentalnog kapaciteta ljudska bića nisu sasvim porobljena, već pretvorena u dobrovoljne robove kapitala. Najveći paradoks je u tome što upravo kapital ponovo afirmiše subjektivitet, koji je u vreme uspona razmenske vrednosti bio potisnut. Kapital eksploatiše celokupnu ljudsku aktivnost. Marksovu tvrdnju da „rad, dodajući novu vrednost staroj, istovremeno održava i ospoljuje kapital“[4] možemo da korigujemo utoliko što ćemo reći: celokupna ljudska aktivnost „ospoljuje“ kapital.

Kapital kao predstava nadilazi staru kontradikciju između monopola i konkurencije. Između različitih čestica kapitala vlada konkurencija, a svaka teži da postane totalitet. Proizvodnja i cirkulacija su ujedinjeni; drevna opozicija između upotrebne i razmenske vrednosti gubi smisao postojanja. Pored toga, potrošnja postaje delotvorna upotreba ne samo materijalnih proizvoda već, najvećim delom, predstava koja sve više oblikuje ljudska bića kao bića kapitala i revitalizuje kapital kao opštu predstavu. Cena više nema ulogu koju je imala u vreme formalne dominacije kapitala, kada je predstavljala vrednost; cene postaju samo indikatori ili znaci predstava kapitala. Više ništa ne može da bude besplatno. Kapital bi mogao da dodeli određenu količinu svojih proizvoda svakoj isprogramiranoj individui (i bez posredovanja novca); ta količina bi mogla da zahteva određenu aktivnost koja se nameće inidividui. Takav despotizam bi mogao da bude još moćniji od sadašnjeg. Ljudi bi mogli da požele da ponovo imaju novac koji bi im „omogućio“ slobodan pristup najrazličitijim robama.

Tokom svog razvoja kapital je uvek težio negaciji klasa. U tome je konačno uspeo putem univerzalizacije najamnog rada i formiranjem, kao elementa prelazne faze, onoga što se naziva univerzalnom klasom: pukim zbirom proletarizovanih mušakaraca i žena, robova kapitala. Kapital je ostvario potpunu dominaciju mistifikujući zahteve klasičnog proletarijata i uspostavljajući kontrolu nad proleterom kao proizvodnim radnikom. Ali, nakon što je ostvario dominaciju posredstvom rada, kapital je doveo i do nestanka klasa, jer je kapitalista, kao osoba, u tom procesu eliminisan.[5] Država postaje društvo kada najamni odnos biva preobražen u odnos prisile, u etatistički odnos. U isto vreme, država postaje preduzeće ili posrednik između različitih bandi kapitala.

Buržoasko društvo je uništeno; ono što sada imamo je despotizam kapitala. Klasni sukobi su zamenjeni ratovima između gangsterskih organizacija koje su samo varijeteti bića kapitala. Vladavina predstave ima za posledicu da sve organizacije koje se suprotstavljaju kapitalu bivaju asimilovane; fagociti kapitala ih potpuno proždiru.

To je stvarni kraj demokratije. Više ne može da se govori o klasi koja predstavlja buduće čovečanstvo, pa tako ni o nekoj partiji ili grupi koja bi imala taj kvalitet; više niko ne može da igra ulogu predstavnika vlasti.

Reklamna industrija ubedljivo izražava činjenicu da je kapital predstava, da preživljava zahvaljujući tome što je postao predstava u duhu svakog ljudskog bića (spoljašnje koje postaje integralni deo unutrašnjeg). Reklama je diskurs kapitala[6]: sve je moguće, sve norme su nestale. Reklama organizuje subverziju sadašnjice u ime prividno drugačije budućnosti.

„Danas se suočavamo s problemom kako da prosečnom Amerikancu omogućimo da se oseća moralno čistim dok flertuje, troši, kupuje druga ili treća kola. Jedan od osnovnih zadataka u razvijanju te perspektive je da se ljudima ponudi odobrenje i opravdanje za uživanje u takvom ponašanju, da im se pokaže da životna zadovoljstva nisu nemoralna, već moralna. To dopuštenje dato potrošaču da slobodno uživa u životu, taj dokaz da ima pravo da se okruži proizvodima koji obogaćuju njegovu egzistenciju i koji mu pružaju zadovoljstvo, treba da bude jedna od glavnih tema reklamne industrije i svakog projekta koji za cilj ima povećanje prodaje.“[7]

Dezintegracija svesti koja se manifestuje u pojavama kao što su pokreti za oslobođenje žena i homoseksualaca ili antipsihijatrija (nastali nakon Frojda, Rajha i na temeljima feminističkog pokreta s početka ovog veka) nije znak istovremene pojave revolucionarne svesti, već samo znak kraja bružoaskog društva zasnovanog na vrednosti, na strogim standardima koji su određivali sve nivoe ljudske egzistencije. Dezintergracija je počela u trenutku kada se opšti ekvivalent sukobio s cirkulacijom. Nekadašnji opšti ekvivalent, koji je svemu davao usmerenje, sada je izgubljen. Država mora silom da primorava podanike na poštovanje normalnosti definisane u skladu sa standardom na kojem počivaju sve društvene vrednosti. Zakon vrednosti je držao ljude u tamnici, primoravajući ih da se prilagođavaju stereotipovima, strogo definisanim oblicima bića. U Kantovom kategoričkom imperativu taj moralni standard je doživeo vrhunac. Progutavši opšti ekvivalent i postavši sopstvena predstava, kapital je uklonio sve zabrane i stroge obrasce. Od te tačke ljudska bića su vezana za njegovo kretanje, gde je potpuno nevažno da li su ljudska bića normalna ili nenormalna, moralna ili nemoralna.

Smrtno, ograničeno ljudsko biće, individualac buržoaskog društva, nestaje. Ljudi žude za oslobođenjem svog bića koje je u isto vreme društveno biće i čovečanstvo. Ali, kapital danas rekonstruiše čoveka, dajući mu oblik i sadržaj; zajedničko biće se pojavljuje samo u obliku kolektivnog radnika, a individualac u obliku potrošača kapitala. Pošto je kapital bezgraničan, on omogućava ljudskom biću pristup stanju koje je s one strane ograničenog: pristup neprestanom ostvarenju putem prisvajanja koje se nikada ne realizuje, stalno obnavljajući iluziju o neprekidnom procvatu.

Ljudsko biće u obliku kapitala više ne može da bilo koji događaj opazi kao ograničen već samo kao sekvencu jednog neprekidnog procesa. Uživanje je dopušteno, ali ne i moguće. Čovek postaje čulni i pasivni posmatrač, a kapital čulno i nadčulno biće. Ljudski život prestaje da bude proces i postaje linearan. Integrisan u proces kapitala, čovek više ne može da bude „svoj“. Ova integracija ga ispražnjava, stvarajući vakuum koji mora neprestano da se ispunjava predstavama (kapitalom). Još opštije, kapital kao proces obezbeđuje svoju dominaciju tako što svaki drugi proces pretvara u linearan. On tako prekida prirodne procese, što vodi ka uništavanju prirode. Ali, ako ta destrukcija ugrozi i njegov proces, on pokušava da se prilagodi (na primer, kroz postupke i sredstva „protiv zagađenja“).

Neživot postaje autonoman – i trijumfuje. Smrt za života: Hegel ju je naslutio, Niče opisao, Rilke pevao o njoj, Frojd skoro institucionalizovao („instinkt smrti“), dadaisti izražavali u svojim urnebesnim lakrdijama, a fašisti uzdizali (poklič „živela smrt!“). Američke feministikinje su je individualizovale: „Muškarac voli smrt; ona ga seksualno uzbuđuje; pošto je već mrtav iznutra, on želi da umre.“[8]

Autonomija forme utiče na sve aspekte života pod vlašću kapitala. Znanje je vredno samo ako je formalizovano, ako je ispražnjeno od sadržaja. Apsolutno znanje je tautologija koja se ostvarila; to je mrtva forma koja dominira nad celokupnim znanjem. Nauka je njena sistematizacija, epistemologija njeno preobilje.

U eri svoje stvarne dominacije kapital se odmetnuo (kao što su to rekli neki kibernetičari); on je pobegao.[9] Ljudska bića nemaju više nikakvu kontrolu nad njim. (Ljudska bića u obliku proletera mogu, makar pasivno, da igraju ulogu barijere.) On više ne priznaje nikakva prirodna ograničenja. Neki proizvodni procesi su se tokom vremena sudarili s prirodnim ograničenjima: s naglim rastom ljudske populacije, uništavanjem prirode, zagađenjem. Ali, na teorijskom planu, te barijere ne mogu da se smatraju za nešto što kapital ne može da prevaziđe. U ovom trenutku, pred kapitalističkim oblikom proizvodnje nalaze se tri moguća pravca ili opcije (uz mogućnost uništenja čovečanstva; ovu hipotezu ne treba ignorisati):

– potpuna autonomija kapitala: mehanicistička utopija u kojoj ljudska bića postaju prosta oruđa automatizovanog sistema, iako i dalje u ulozi izvršilaca;

– mutacija ljudskih bića, tačnije promena karakteristika vrste: proizvodnja savršeno programiranih bića, lišenih svih osobina vrste Homo Sapiens. Ova opcija ne zahteva automatizovan sistem, jer bi ovakva bića radila sve što je potrebno;

– generalizovano ludilo: umesto samih ljudi, i na osnovu njihovih sadašnjih ograničenja, kapital ostvaruje sve što bi ljudska bića mogla da požele (sve normalno ili abnormalno); ali, ljudi ne nalaze sebe, a zadovoljenje se neprestano pomera u budućnost. Ljudska bića su uključena u „beg“ kapitala i omogućavaju da se on nastavi.[10]

Krajnji rezultat je uvek isti: razvoj ljudskog bića je zamrznut, u jednom slučaju pre nego u drugom. Navedene mogućnosti su apstraktno radvojene; u stvarnosti one deluju istovremeno i na kontradiktoran način. Da bi njegovo kretanje bilo neprestano, kapital mora da apeluje na aktivnost ljudskih bića, da uzdiže njihovu kreativnost. Da bi osigurao svoju vladavinu, on mora da deluje munjevito. On probija sve vremenske i prostorne barijere koje su do skora sprečavale opadanje prirodnih resursa (od kojih mnogi ne mogu biti zamenjeni veštačkim sredstvima) i sumanut rast ljudske populacije (što za posledicu ima nestanak brojnih oblika života).

Postaje jasno da razvijanje zastave rada ili njegovog ukidanja ostaje na terenu kapitala, unutar okvira njegovog razvoja. Čak se i pokret za neograničenu slobodu želje pokazuje kompatibilnim s neograničenim kretanjem kapitala.

Kapitalistički oblik proizvodnje nije u fazi opadanja, niti može da opada. Istina, buržoasko društvo je dezintegrisano, ali to očigledno nije vodilo u komunizam. Zato slobodno možemo da kažemo da je komunizam nastojao da se afirmiše kao opozicija buržoaskom društvu, a ne kao opozicija kapitalu. „Beg“ kapitala nije bio primećen; u stvari, taj beg se dogodio tek u vreme uspona fašista, nacista, Narodnog fronta, New Deala, itd. – pokreta koji su označili prelaz iz formalne u stvarnu dominaciju kapitala. Smatralo se da će komunizam nastati podruštvljavanjem ljudske aktivnosti, što će nužno ukinuti privatno vlasništvo, dok se u stvarnosti kapital nametnuo kao jedina materijalna zajednica.
2. Razvoj proizvodnih snaga
Pripitomljavanje ljudi

Kapitalistički oblik proizvodnje može da uđe u fazu opadanja samo sa izbijanjem revolucije protiv kapitala. Ali, do sada smo imali samo vekove opadanja ljudskih bića koje je kapital uspeo da pripitomi. To pripitomljavanje je razlog zašto proletarijat kao klasa ne može da oslobodi čovečanstvo. Razvoj proizvodnih snaga se nastavlja, ali to su snage kapitala.

„Kapitalistička proizvodnja razvija tehnike i kombinacije društvenih proizvodnih procesa tako što istovremeno koristi dva izvora sveg bogatstva: zemlju i radnika.“[11]

Besmisleno je trvditi da su proizvodne snage čovečanstva prestale da se razvijaju, da je kapitalistički oblik proizvodnje počeo da se raspada. Takve tvrdnje otkrivaju nesposobnost mnogih teoretičara da sagledaju beg kapitala, pa tako i da shvate komunizam i komunističku revoluciju. Paradoksalno, Marks je analizirao razgradnju buržoaskog društva i uslove za razvoj kapitalističkog oblika proizvodnje s ciljem da sagleda društvo čije bi proizvodne snage mogle da se razvijaju slobodno. Ono što je Marks predstavio kao projekat komunizma, ostvario je kapital.

Marks je razvio dijalektiku razvoja proizvodnih snaga.[12] Smatrao je da oslobođenje ljudi zahteva najpotpuniji razvoj tih snaga. Komunistička revolucija – kraj kapitalističkog oblika proizvodnje – trebalo je da nastupi kada taj oblik proizvodnje više ne bude „dovoljno prostran“ za proizvodne snage. Ali, Marks je upao u klopku jedne dvosmislenosti. Mislio je da je ljudsko biće prepreka koju kapital ne može da prevaziđe, ali i da kapital može da ga skrši poput okova koji ometaju njegov dalji razvoj, čime je, u isto vreme, sugerisao da kapital može da prevaziđe ljudsku barijeru. Tako je došao do teze o samonegaciji kapitala. Ta samonegacija se ispoljava u obliku kriza, u kojima je Marks video znak pregrupisavanja ili regeneracije kapitala (kroz uništavanje proizvoda koji blokiraju njegov proces, što je samo još jedan razlog zašto kapital mora da nestane) ili kao trenutak u kojem kapital zaista biva uništen.

Drugim rečima, iako je obezbedio sve elemente neophodne za razumevanje stvarne dominacije kapitala nad društvom, Marks nije razvio koncept; nije primetio beg kapitala. Po Marksu, zlato je zadržalo ulogu barijere kapitalu, kontradikcija između valorizacije i devalorizacije je ostala na snazi, a izrabljivanje i otuđenje proletera je ostalo prepreka za dalji razvoj kapitala.

„U razvoju proizvodnih snaga nastupa faza kada proizvodne snage i sredstva trgovine dolaze u koliziju, što u postojećim uslovima izaziva samo štetu; produktivne snage postaju destruktivne (mehanizacija i novac)…“

(Pre nego što nastavimo sa ovim citatom, treba spomenuti one koji tvrde da kapital danas razvija samo destruktivne snage. Vidimo da je po Marksu kapital još 1847. bio destruktivan.)

„Iz tog sukoba nastaje klasa koja mora da nosi sav teret ovog društva ne uživajući u njegovim blagodetima i koja, budući izgnana iz društva, mora da bude u totalnom sukobu sa svim ostalim klasama. Tu klasu čini najveći deo stanovništa i u njoj se rađa svest o nužnosti istinske revolucije, komunistička svest, koja se, naravno, može javiti i u drugim klasama na osnovu sagledavanja položaja ove klase.“[13]

Proletarijat je bio velika nada Marksa i revolucionara njegove epohe. To je bila klasa čija će borba za slobodu osloboditi celo čovečanstvo. Marksovo delo je u isto vreme analiza kapitalističkog oblika proizvodnje i uloge proletarijata u tom procesu. To je razlog zašto su teorija vrednosti i teorija proletarijata povezane, iako ne direktno:

„Prethodno izložena primena Rikardove teorije, da sav društveni proizvod pripada radnicima kao njihov proizvod, jer su oni jedini stvarni proizvođači, vodi direktno ka komunizmu. Ali, kao što je Marks pokazao u gore navedenim odlomcima, s formalnog ekonomskog stanovišta to je netačno, jer se radi samo o primeni etike na ekonomiju. Prema zakonima buržoaske ekonomije, najveći deo proizvoda ne pripada radnicima koji su ga proizveli. I ako mi sada kažemo: to je nepravedno, to ne može tako, to nema direktne veze sa ekonomijom, na taj način mi samo kažemo da je ta ekonomska činjenica u suprotnosti s našim moralnim osećanjem. Zato svoje komunističke zahteve Marks nikada nije zasnivao na tome, već na neminovnom kolapsu kapitalističkog oblika proizvodnje, koji se, sve jasnije, svakodnevno odvija pred našim očima…“[14]

Marks nije razvio filozofiju eksploatacije, često je napominjao Bordiga. Kako će kapitalistički oblik proizvodnje biti uništen i u čemu treba da se sastoji to „uništavanje“? (Vidimo da je Engels još 1884. dao argumente onima koji danas govore o opadanju kapitalizma.) To nigde nije jasno rečeno. Posle Marksa proletarijat je i dalje bio smatran za klasu neophodnu za to uništenje, za konačno ukidanje kapitalizma; podrazumevalo se da će proletarijat prosto biti prisiljen da to uradi.

Bernštajn je uočio taj aspekt Marksove teorije i stavio sebi u zadatak da dokaže da ne postoji kontradikcija koja neminovno vodi ka ukidanju kapitalizma.[15] Ali, to ga je samo navelo da postane apologeta starog buržoaskog društva koje je kapital pretio da uništi, posebno posle 1913; od tada njegov rad ni u čemu nije doprineo boljem sagledavanju sadašnje situacije.

Marks je za sobom ostavio dovoljno materijala za prevazilaženje teorije vrednosti, ali i za nužno prevazilaženje teorije proletarijata. Te dve teorije su povezane i dokazuju jedna drugu. U Grundrisse Marks slavi kapitalistički oblik proizvodnje kao revolucionaran. Ono što tu nije izričito rečeno je da je proletarijat revolucionaran samo u meri u kojoj u sebi nosi unutrašnje zakone kapitalizma. Proletarijat je prisutan u analizi; Marks zatim tvrdi da će beda nužno podstaći proletere na pobunu koja će uništiti kapitalistički oblik proizvodnje i tako osloboditi sve ono što je u tom obliku proizvodnje progresivno, konkretno, težnju ka daljem razvoju proizvodnih snaga.

Proletarijat se u Kapitalu više ne tretira kao klasa koja će uništiti buržoasko društvo, kao negacija na delu. Klasa o kojoj je ovde reč je radnička klasa, manje-više integrisana u društvo i posvećena revolucionarnom reformizmu: borbi za veće nadnice, protiv teškog rada za žene i decu, za skraćivanje radnog dana.

Na kraju prvog toma Marks je objasnio dinamiku koja vodi ka „eksproprijaciji posednika“, ka uvećavanju bede[16] što će prisiliti proletarijat da se pobuni protiv kapitala.[17]

U trećem tomu, kao i u Kritici Gotskog programa, Marks nije prikazao pravi diskontinuitet između kapitalizma i komunizma. Razvoj proizvodnih snaga se nastavlja. Diskontinuitet je samo u izokrenutim ciljevima proizvodnje (posle revolucije dolazi samo do privremenog prekida). Cilj više nije bogatstvo već ljudska bića. Ali, ako između kapitalizma i komunizma nema pravog prekida, onda ljudi moraju dobrovoljno da se promene: kako drugačije postaviti nove ciljeve? U ovoj tački Marksov revolucionarni reformizam dolazi do punog izražaja. Prelazna faza, diktatura proletarijata, jeste period reformi, od kojih su najvažnije skraćivanje radnog dana i uvođenje radnih priznanica. Iako na tome ne možemo da insistiramo, ovde primećujemo vezu između reformizma i diktature. (U Grundrisse prelaznu fazu čini kapitalistički oblik proizvodnje, što je od velikog značaj za način na koji danas definišemo komunizam.)

Izgledalo je da proletarijat treba da preusmeri razvoj proizvodnih snaga od pola vrednosti ka polu čovečanstva. Moglo se dogoditi da proletarijat bude integrisan u kapital, ali – sledi momenat koji su mnogi marksisti teško zloupotrebljavali – krize kapitala su te koje će uništiti materijalne rezerve proletarijata i navesti ga da se vrati svojoj revolucionarnoj ulozi. Pobuna protiv kapitala tako opet postaje moguća.

Zato se može reći da Marksovo delo u velikoj meri predstavlja autentičnu svest kapitalističkog oblika proizvodnje. Buržoazija i kapitalisti mogli su da uz pomoć svojih različitih teorija razviju samo lažnu svest. Štaviše, kapitalistički oblik proizvodnje je ostvario Marksov proleterski projekat. Ostavši na usko marksističkom terenu, proletarijat i njegovi teoretičari su bili opkoljeni sledbenicima kapitala. Ostvarivši punu dominaciju, kapital je potvrdio vrednost Marksove teorije u njenoj redukovanoj formi (kao istorijskog materijalizma). Nemački proletarijat, koji je početkom ovog veka smatrao da će njegove akcije uništiti kapitalistički oblik proizvodnje, nije shvatio da su te akcije samo pokušaj da se preuzme uprava nad njim. Lažna svest je ovladala proletarijatom.

Istorijski materijalizam je glorifikacija lutanja čovečanstva koje je trajalo više od jednog veka: glorifikacija razvoja proizvodnih snaga kao osnovnog uslova oslobođenja. Ali, razvoj po definiciji pripada sferi neograničenog ili lažno ograničenog. Ko će odretiti pravu meru razvoja proizvodnih snaga i proceniti da li je veliki dan došao? Za Marksa, tu je bila reč o dvostrukom i kontradiktornom procesu: razvoju proizvodnih snaga i uvećavanju bede proletarijata; to mora da vodi ka revolucionarnom sukobu. Drugim rečima, bila je reč o suprotnosti između društvenog karaktera proizvodnje i privatnog prisvajanju plodova te proizvodnje.

Trenutak u kojem proizvodne snage dostižu nivo razvoja potreban za preobražaj oblika proizvodnje trebalo je da označi početak krize kapitalizma. Ta kriza je trebalo da razotkrije ograničenja ovog oblika proizvodnje, njegovu nesposobnost da podrži proizvodne snage, da učini vidljivim antagonizam između proizvodnih snaga i kapitalističkog oblika proizvodnje. Ali, kapital je izmakao; on je apsorbovao krizu i uspeo da obezbedi materijalne rezerve proletarijata. Mnogima nije preostalo ništa drugo nego da nastave da pričaju isto: tako jedni govore da proizvodne snage još nisu dovoljno razvijene, drugi opet kažu da je njihov razvoj zaustavljen. Obe strane svode problem na pitanje organizacije avangarde, partije ili razvijanja tehnika za razvoj „klasne svesti“.

U kontekstu lutanja čovečanstva, razvoj se odvija u okvirima mistifikacije. Mistifikacija je za Marksa bila rezultat izokretanja odnosa: kapital, proizvod aktivnosti radnika, predstavlja se kao kreativno biće. Ta mistifikacija se zasniva na stvarnim procesima; sama dinamika stvarnosti je ta koja mistifikuje ovaj odnos. Ona je prisutna čak i u borbi proletarijata protiv kapitala; opšta mistifikacija je trijumf kapitala. Ali, ako je putem antropomorfizacije kapitala ta mistifikovana stvarnost postala jedina stvarnost, onda pitanje treba postaviti drugačije:

1) Pošto je mistifikacija stabilna i realna, onda nema smisla čekati na demistifikaciju koja će samo razotkriti istinu o prethodnom stanju stvari. 2) Pošto je kapital izmakao, mistifikacija se ukazuje kao jedina stvarnost; ali, ona je sada apsorbovana u ovaj „beg“ kapitala, što je čini neoperativnom, činjenicom od drugorazrednog značaja. Ono što sada imamo je despotizam kapitala.

Kada bi mistifikacija i dalje bila operativna, to bi značilo da su u uslovima neprestane mistifikacije ljudi sposobni da uspostavljaju stvarne odnose. U stvarnosti, mistifakcija je bila operativna sve dok nije postala jedina stvarnost. To se odnosi na raniji, već okončan istorijski period. Međutim, to ne znači da treba umanjiti značaj razumevanja i istraživanja tog procesa da bi se ispravno sagledali svi stvarni činioci koji su tokom prethodnih epoha vodili ka sadašnjoj fazi kapitalističkog oblika proizvodnje.

I sadašnja mistifikujuća-mistifikovana i ranija mistifikovana stvarnost moraju biti uništene. Mistifikaciju je moguće razotkriti samo kroz raskidanje sa svim predstavama kapitala i ako se odbace sve iluzije o ograničenjima tog raskida. Marksovo delo je značajno za razumevanje nužnosti tog raskida. Ali, ono sadrži značajnu grešku: Marks nije uspeo da objasni pun opseg mistifikacije, jer nije primetio činjenicu da je kapital „izmakao“.

Nekada je razotkrivanje mistifikacije bilo dovoljno da pokrene revoluciju; revolucionarni proces je vodio ka njenom uništenju. Ali, ljudi su danas sputani ne samo okovima klasnog određenja, koje nose vekovima već i kao biološka bića. Ono što danas treba uništiti je Totalitet. Demistifikacija više nije dovoljna. Pobuna ljudskih bića neposredno ugroženih u svojim svakodnevnim životima zahteva da se ide dalje od demistifikacije. Ono što treba stvoriti je drugačiji život. Taj problem se nalazi izvan starog pristupa radničkog pokreta i njegove nekadašnje prakse, kao i izvan kritike koja je taj pokret smatrala za puku ideologiju, a ljudska bića kao ideološki talog.
3. Represivna svest

Mistifikacija ne utiče samo na kapitalističko društvo već i na teoriju kapitalizma. Marksistička teorija uzdignuta na nivo proleterske svesti predstavlja novi oblik svesti: represivnu svest. Ovde ćemo opisati neke njene karakteristike, ostavljajući po strani pitanje da li je taj oblik svesti tokom istorije uvek bio represivan.

Predmet represivne svesti jeste cilj za koji smatra da nad njim ima punu kontrolu. Pošto između tog cilja i neposredne stvarnosti postoji jaz, ta svest nužno postaje teološka; ona razvija suptilne razlike između mininalnog ili neposrednog programa i maksimalnog, budućeg ili posrednog programa. Ali, kako se put ka njenom ostvarenju produžava, ta svest od same sebe pravi cilj i postvaruje se u obliku organizacije koja otelovljuje taj cilj.

Ta svest teži da celu stvarnost satera u svoje okvire. To je izvor svih sofizama o suprotnosti između objektivnih i subjektivnih elemenata. Ta suprotnost je stvarna, ali ne sme da postoji. Upravo zbog svoje nesposobnosti da bude, ona mora da negira i prezire sve što pokušava da se ispolji, da postoji.

Drugim rečima, ta svest postoji, ali da bi bila stvarna potrebni su joj određeni događaji. Kao proizvod prošlosti, ona uporno odbija sve aktuelne događaje. Zato ta svest može da postoji samo kao stalna polemika sa stvarnošću. Ona odbija sve. Ona može da preživi samo kao zamrznuta, tako što postaje sve totalitarnija. Da bi bila delotvorna, mora da se organizuje: odatle mistika partije, saveta i drugih oblika koagulacije despotske svesti.

Svaki oblik direktne akcije koji ne prepoznaje tu svest (kao i svaka politička organizacija koja za sebe tvrdi da poseduje ispravnu svest), nosi njeno prokletstvo. Osude su uvek praćene izgovorima: nestrpljenjem onih koji se bune, nedostatkom zrelosti, provokacijama vladajuće klase. Sliku kompletira beskrajna litanija sitnoburžoaskih elemenata: večitih anarhista, utopijskih intelektualaca ili mladih buntovnika. Borba nije prava ako nije podstakla klasnu svest; neki idu dotle da priželjkuju rat koji bi konačno stvorio tu svest.

Teorija se izokrenula u represivnu svest. Proletarijat je postao mit, ne u smislu postojanja, već u smislu njegove revolucionarne uloge, kao klase koja će osloboditi celo čovečanstvo i tako razrešiti sve društveno-ekonomske kontradikcije. U stvarnosti, proletarijat je postojao u svim zemljama pod formalnom vlašću kapitala, gde i danas čini većinu stanovništva; u tim zemljama veliki broj mušakaraca i žena i dalje živi u uslovima proletarijata iz XIX veka.

Ali, aktivnost svih partija i grupa je organizovana oko tog mita: sve počinje pojavom klase koja je definisana kao jedina revolucionarna klasa u istoriji ili makar kao najrevolucionarnija. Sav prethodni istorijski razvoj je vodio ka pojavi te klase, a svi raniji događaji su od drugorazrednog značaja u poređenju sa odnosima i praksom koje stvara proletarijat. Mit određuje i ponašanje: svako ko je proleter je spašen; onaj ko nije, mora da se nekako iskupi za greh svog neproleterskog porekla, na primer tako što će svoju kaznu odslužiti radeći u fabrici. Svoj revolucionarni karakter neka grupa može da potvrdi samo ako kao dokaz izloži nekoliko „autentičnih“ proletera; prisustvo makar jednog čoveka sa žuljevitim rukama je garancija njene revolucionarne autentičnosti. Sam program grupe, njena teorija, čak i akcije, prestaju da budu važni; sve zavisi od prisustva ili odsustva „proletera“. Tako ovaj mit održava i oživljava antagonizam između intelektualnog i manuelnog. Mnogi zagovornici radničkih saveta su razvili pravi kult antiintelektualizma koji im je služio kao zamena za teoriju i opravdanje za sve postupke. Slobodni su da izgovore svaki idiotizam; oni idu u raj; naime, oni su proleteri.

Kao što se smatralo da onaj ko napusti partiju više nije revolucionar, tako se smatralo kako nije moguće da neko bude revolucionar, a da pri tom ne želi da postane proleter, da stekne sve vrline tog statusa. Kontrarevolucija se završava na mitskoj granici koja razdvaja proletarijat od ostatka društvenog tela. Svaka akcija u ime proletarijata je opravdana. U akciju se ne kreće iz potrebe za akcijom, zbog mržnje prema kapitalu već zato da bi se obnovila klasna osnova proletarijata. Misao i akcija gube svaku neposrednost.

To je način na koji je, naročito posle 1945, proletarijat nadživeo sebe: kroz svoj mit.

Istorijski osvrt na revolucionarni proleterski pokret ukazuje na ograničeni karakter ove klase. Sam Marks je jasno izložio njen reformistički karakter. Od 1848, kada je tražio pravo na rad, do perioda 1917–1923, kada je zahtevao punu zaposlenost i samoupravljanje radničkih sindikata, borbeni proletarijat nikada nije suštinski iskoračio iz kapitalističkog sistema. To naizgled protivreči Marskovoj tvrdnji iz njegovog teksta Kritički osvrt jednog Prusa na članak ‘Kralj Prusije i društvene reforme’: „U ovom trenutku proleterski pokret se zaista ispoljava kao klasa bez rezervi, kao totalna negacija. On je primoran da izvrši dubok prodor koji će omogućiti da se shvati pravo značenje komunističke revolucije, odnosno komunizma.“[18] Marks je bio u pravu; ali, kapitalistički oblik proizvodnje je, da bi preživeo, bio primoran da poništi tu subverzivnu negaciju. Proletarijat koji je bio izvan društva, kao što su to Marks i Engels konstatovali u Nemačkoj ideologiji, postajao je sve više integrisan u društvo; bio je integrisan tako što je bio primoran da se bori za opstanak, za jačanje svog pokreta; što se više organizovao, to je više postajao reformistički. U slučaju nemačke Socijalističke partije uspelo mu je da formira celo kontradruštvo, koje je na kraju ipak bilo apsorbovano u društvo kapitala; proletarijat kao negacija je postao prošlost.[19]

Zar Kaucki, Bernštajn i Lenjin nisu samo prihvatili stvarnost radničkog pokreta kada su utvrdili da je njegovo povezivanje sa socijalističkim pokretom nužno: „Radnički pokret i socijalizam nikako nisu identični“?

Zar Lenjinova diskreditujuća izjava da proletarijat, prepušten sam sebi, može samo da razvije sindikalističku svest, ne ukazuje na istinu o klasi vezanoj za kapital? To stanovište može da se kritikuje samo sa stanovišta razlike koju je Marks naglasio u Bedi filozofije, između klase kao predmeta kapitala i klase kao subjekta. Bez revolucionarnog ustanka proletarijat ne može da postane subjekat. Proces postajanja subjektom podrazumeva učešće neke spoljne svesti, svesti koja dolazi izvan klase, a koja u datom trenutku može da se inkarnira u proletarijatu. Ta eksterna svest je najpostvareniji i najotuđeniji mogući oblik represivne svesti! Samim tim, stvar nije u tome da se ova debata nastavi i da se vratimo Marksu već da shvatimo da je ciklus proletarijata kao klase završen. Pre svega zato što su njegovi ciljevi ostvareni, a onda i zato što na globalnom planu više ne igra odlučujuću ulogu. Došli smo do kraja istorijskog ciklusa tokom kojeg se čovečanstvo (posebno ono na Zapadu) kretalo u granicama klasno podeljenog društva. Kapital je ostvario negaciju klasa i to putem mistifikacije, jer mu je uspelo da zadrži sve konflikte i kolizije koje prate postojanje klasa. Stvarnost u kojoj živimo je despotizam kapitala. Ono sa čime danas moramo da se suočimo je kapital, a ne prošlost.

Skoro sve socijaldemokrate bile su svesne ovog razlaza između stvarnog, reformističkog karaktera radničke klase i socijalističkog cilja. Bernštajn je zahtevao da se jednom za svagda pristupi prilagođavanju, bez uvijanja, umesto licemerno, kao što je to činila većina socijalista, čije su revolucinarne parole bile samo paravan iza kojeg su pravili kompromise.[20] U isto vreme, bilo je sve teže definisati proletersku klasu. Taj problem je postao toliko akutan da je početkom ovog veka većina revolucionara nastojala da proletarijat definiše u terminima svesti: direktno, u slučaju Roze Luksemburg i Panekoka; u slučaju Lenjina i Trockog indirektno – kroz partiju – itd. Ruska revolucija je ovaj problem učinila još hitnijim: odatle pokušaji Karla Korša, a posebno Lukača u Istoriji i klasnoj svesti. Bordiga je kasnije smatrao da klasu treba definisati u odnosu na oblik proizvodnje koji razvija. Tako klasa može da postane klasa za sebe samo kroz akciju koja stremi tom cilju, samo u meri u kojoj prepoznaje svoj program (a koji treba da opiše taj oblik proizvodnje). Za Bordigu, klasa postoji samo ako postoji partija, jer samo ona može da ostvari program: „I dalje nam je potreban jedan predmet, partija, koja će moći da sagleda komunističko društvo.“[21] Ali, vidimo da su muškarci i žene u stanju i da se sami kreću u pravcu komunizma, kao u slučaju današnje omladine; samim tim, jasno je da taj „predmet“, partija, nije potreban.

Sve u svemu, za zagovornike partija i radničkih saveta, problem akcije uvek će se svoditi na traženje direktnih i indirektnih načina za spajanje proletarijata sa sopstvenom svešću, jer svi oni smatraju da proletarijat postoji za sebe samo kroz tu svest.
4. Komunizam

Revolucionarni reformizam – projekat izgradnje socijalizma na osnovama kapitalizma i u kontinuitetu s kapitalističkim oblikom proizvodnje – raspao se između 1913. i 1945. godine. Bio je to kraj jedne iluzije: iluzije o tome da se razvoj proizvodnih snaga može usmeriti u pravcu drugačijem od onog koji je imao u stvarnosti. U stvari, možemo da se složimo s Marksovom ocenom da je posle 1848. godine komunizam postao moguć upravo zato što je prodor kapitalističkog oblika proizvodnje uništio sve društvene i prirodne barijere i tako stvorio uslove za slobodan razvoj proizvodnih snaga. Ali, mentalitet i predstave ljudi bili su takvi da nisu mogli ni da shvate, niti da naslute takvu budućnost. Bili su suviše vezani za milenarističko kretanje vrednosti ili suviše ruinirani ograničenjima perverznih ostataka svojih drevnih zajednica, da bi probili put koji vodi ka drugačijoj zajednici. Čak su i Marks i Engels smatrali kapitalizam za nužnu fazu, kroz koju će sva ljudska bića, iz svih podneblja i uslova, morati da prođu. Tek je pobuna ruskih „narodnjaka“, koji su jasno želeli da izbegnu kapitalistički put, navela Marksa da uoči svoju grešku. Ali, to priznanje je bilo nedovoljno. Od sredine XIX veka, s Marksovom teorijom kao opravdanjem (teorijom proletarijata), celo čovečanstvo je bilo osuđeno na lutanje: na neprekidni razvoj proizvodnih snaga.

Ako više ne možemo da prihvatimo Marksovu analizu uloge proizvodnih snaga, ipak možemo da se u nečemu složimo s njim, ali tek nakon što krenemo drugim putem.

Kapital porobljuje čovečanstvo u ime čovečanstva, jer je poprimio ljudsko obličje. To je znak da se nalazimo u carstvu smrti. Ljudima dominira njihovo nekadašnje biće, koje mogu da sagledaju samo kontemplativno. To je proces koji uvek iznova započinje. Kapital prodire u misao i svest, uništavajući judska bića kakva je tokom prethodnih vekova proizvodilo klasno društvo. Gubitak supstance je gubitak njihovog nekadašnjeg bića, koje je kapital ispumpao iz njih. Pošto je taj proces skoro završen, kapital, posle napada na prošlost čovečanstva, sada kreće u napad na njegovu budućnost: on sada mora da pokori maštu. Na taj način ljudska bića su potpuno opustošena i svedena na čisto biološku dimenziju. Proces obuhvata sve, do samih korena.

Drugim rečima, razvoj proizvodnih snaga je izgleda bio nužan da bi razorio stare obrasce, oblike mišljenja i arhaične predstave koje su ograničavale ljudska bića (ovu destrukciju danas istražuju filozofi poput Fukoa). Ugrožena u svojoj čisto biološkoj dimenziji, ljudska bića počinju da se bune protiv kapitala. Upravo u toj tački sve može biti ponovo osvojeno kroz opšti kreativni pokret. Ali, taj proces nije prost, pravolinijski. Kapital još može da profitira na osnovu ljudske kreativnosti, da se regeneriše i osnažuje pljačkajući njihovu maštu. Značaj i ozbiljnost ove borbe najbolje se vide kada se suočimo sa alternativom: komunizam ili uništenje ljudske vrste. Ne treba gubiti iz vida da su se tokom ovog lutanja pojavljivali i bili blokirani različiti revolucionarni pokreti i mogućnosti, koji bi opet mogli da dođu do izražaja.[22]

Naš cilj mora da bude kraj lutanja i uništenje represivne svesti koja blokira pojavu komunizma. Da bismo u tome uspeli, moramo da prestanemo da komunizam shvatamo kao nastavak kapitalističkog oblika proizvodnje, da odbacimo iluziju da je dovoljno samo ukinuti razmensku vrednost i stvoriti uslove za trijumf upotrebne vrednosti. Ta dihotomija više ne znači ništa. Upotrebna vrednost je vezana za koncept vrednosti čak i kada se okreće oko principa korisnosti umesto oko principa produktivnosti; povezana sa direktnom dominacijom nad ljudskim bićima, upotrebna vrednost je integralni deo privatnog vlasništva.

Komunizam nije novi oblik proizvodnje; to je afirmacija nove zajednice.[23] To je pitanje postojanja, života, makar samo zato što se suočavamo s pitanjem suštinskog izmeštanja: od nametnute aktivnosti ka živom biću koje je izvodi. Sve do sada muškarci i žene su bili otuđeni od svoje proizvodne delatnosti; ali, oni sada ne teže tome da zagospodare proizvodnjom već da između sebe stvore nove odnose, koji će otvoriti prostor za potpuno drugačije aktivnosti.

Komunizam nije ni novo društvo.[24] Društva se razvijaju tako što jedne etničke grupe pokoravaju druge ili na osnovu podele ljudi na klase. Društvo je mreža odnosa koji brzo postaju despotski posrednici. Čovek u društvu je čovek porobljen društvom.

Komunizam znači kraj podele na kaste i klase, kraj podele rada (kao osnove za stvaranje vrenosti, koja je tu podelu intenzivirala i uzdizala). Komunizam je prva od svih zajednica. To nije dominacija nad prirodom već izmirenje s njom. Ljudska bića više neće gledati na prirodu kao na sredstvo razvoja, korisnu stvar već kao na subjekt (i to ne u filozofskom smislu); oni je više neće doživljavati kao nešto odvojeno od njih, jer je priroda u njima. Naturalizacija čoveka i humanizacija prirode (Marks) je ostvarena; dijalektika subjekta i objekta se time završava.

Ono što sledi je uništenje urbanizma i stvaranje mnoštva zajednica rasejanih po celoj zemlji. To podrazumeva odbacivanje monokulture, nove oblike podele rada i potpuni preobražaj transporta, koji će pre svega značajno opasti. Samo komunalni (komunitarni) oblik života može da omogući ljudima da kontrolišu svoju reprodukciju, da ograniče (sada sumanut) rast populacije bez oslanjanja na sadašnje, odvratne metode (kao što je uništavanje ljudskih bića).

Dominacija jedne grupe nad drugom, klasno podeljeno društvo, potiče od sedalačkog načina života. Mi i dalje živimo u mitu koji nas fiksira za neko određeno mesto u majci-zemlji; u mitu o domovini i strancu, koji ograničava viziju sveta, koji izopačuje. Jasno je da odgovor ne može da bude povratak nomadizu na način naših drevnih predaka koji su bili sakupljači. Muškarci i žene će razviti novi oblik života s one strane nomadizma i sedalaštva. Sedalački način života podrazumeva nedovoljnu telesnu aktivnost, koja je uzrok skoro svih somatskih i psiholoških bolesti današnjih ljudi. Aktivan i nefiksirani život izlečiće sve te bolesti bez pomoći medicine i psihijatrije.

Prelazak na komunizam doneće i preobražaj tehnologije. Tehnologija nije nešto neutralno; ona je određena oblikom proizvodnje. Na zapadu, više nego igde, različiti oblici proizvodnje razdvajaju čoveka od tehnologije koja je prvobitno bila samo oblik ljudskog bića. Zahtev za prelazak na konvivijalne/ komunalne tehnologije jeste zahtev za tehnologijom koja će opet biti deo ljudskog bića, a ne autonomna stvar u službi tlačiteljskog bića.[25]

Ljudska bića u komunizmu neće biti samo korisnici; komunizam će biti zemaljski raj kojim će ljudi raspolagati s takvom neposrednošću da se neće razlikovati od prirode (čovek će, kao što je to rekao Hegel, u ovom kontekstu biti životinja). Ljudska bića su stvaraoci, proizvođači, korisnici. Ceo proces se obnavlja na višem nivou i za svakog pojedinca. U odnosima između pojedinaca, onaj drugi više neće biti posmatran u okvirima korisnosti; gotovo je sa odnosima koji počivaju na korisnosti. Polovi će se izmiriti zadržavajući sve svoje razlike; sve krute razlike i sukobi podsticani milenijumima počeće da popuštaju.

Ovih nekoliko improvizacija trebalo bi da dovoljno jasno pokažu kako treba gledati na uspon ka ljudskoj zajednici.

Svi mi smo robovi kapitala. Oslobođenje počinje sa odbijanjem da na sebe gledamo u okvirima kapitala, drugim rečima, kao na proletere, pripadnike nove srednje klase, kapitaliste, itd. Tako prestajemo i da na druge ljude, koji se takođe nalaze na putu oslobođenja, gledamo u tim kategorijama. U toj tački ljudi počinju da prepoznaju jedni druge.

To je, naravno, samo početak oslobođenja pred kojim stoje svi mogući rizici. Odbijanje da se te opasnosti imaju u vidu potcenuje snagu kapitala. Treba shvatiti sledeću dinamiku: mi smo robovi; naš cilj nije da postanemo gospodari, makar i bez robova, već da ukinemo celokupnu dijalektiku gospodara i roba. Taj cilj ne može biti ostvaren osnivanjem izolovanih zajednica koje ne predstavaljaju nikakvu prepreku za kapital i koje mogu lako da se nađu u njegovom obruču; takvi izolovani pokušaji su samo devijacije u odnosu na vladajuću normu, koji je otkrivaju u njenom pravom svetlu. Taj cilj ne može da se ostvari ni kultivacijom sopstvenog bića, koja bi trebalo trebalo da nas spoji s našim pravim, ljudskim bićem. U stvarnosti, ta dva pristupa treba da budu povezana. Doživeti sebe kao ljudsko biće nesputano bilo kakvim atributima samo po sebi odbacuje pseći povodac koji nameće klasno društvo. Žudnja za zajednicom je apsolutno nužna. Reafirmacija individualnosti, posebno u njenoj vremenskoj dimenziji, jeste odbijanje pripitomljavanja. Ali, to nije dovoljno, čak ni kao prvi element pobune: ljudsko biće je u isto vreme individua i čovečanstvo (Gemeinwesen). Redukcija ljudskog bića na sadašnje bezizražajno stanje je posledica potiskivanja čovečanstva, drugim rečima, posledica nesposobnosti pojedinca da obuhvati opšte, celinu ljudskih odnosa u celini vremena. Različite religije, filozofije i teorije su samo zamena za tu suštinsku komponentu ljudskog bića. Pošto komunizam označava kraj jednoličnosti i monotonog ponavljanja, ljudska bića će se pojaviti u svoj njihovoj različitosti; svaki pojedinac biće afirmacija čovečanstva. To znači da od sada odbacujemo despotizam svake religije, filozofije, teorije.

Odbijanje da se upadne u zamku teorije ne znači i odbacivanje svih teorijskih razmatranja. Naprotiv. Ali, to odbijanje zaista podrazumeva da je teorijski čin nedovoljan. Teorija treba da afirmiše izmirenje čulnog i intelektualnog, ali ipak ostaje u granicama te podeljenosti. Ono što treba afirmisati je celina života, ukupnost njegovih manifestacija, celokupno, nepodeljeno biće. Na primer, možda ćemo na svom putu morati da se i dalje oslanjamo na neke Marksove uvide, ali krajnje je imbecilno nazivati sebe marksistom. Pored toga, teorija, kao represivna svest, može da postane samo alibi za neaktivnost. Odbijanje da se deluje u početku može da bude opravdano. Ipak, odvajanje od stvarnosti često ima za posledicu nespobnost da se opaze nove pojave koje oblikuju tu stvarnost. U ovoj tački teorija, umesto da podstiče kontakt sa stvarnošću, postaje činilac razdvajanja, odstranjivanja, izbacivanja iz sveta. S druge strane, na planu akcije, svako čekanje pada posebno teško onima koji ne žele da priznaju da drugi mogu da dođu do teorijskog uvida i bez nas, bez posredovanja naše partije ili grupe. Kao represivna svest, teorija zahteva takav stepen opredmećenja da čak i onaj pojedinac koji odbija sve političke reketaše može da uzdigne teoriju na nivo političkog reketa. U slučaju pojedinca koji paradira kao revolucionar, teorija je despotizam. Ovo bi trebalo da je očigledno. Nakon više od dva milenijuma dominacije duha nad telom, jasno je da je svaka teorija još uvek izraz te dominacije.

Ono što treba obuhvatiti je život u celini. Svi različiti proizvodi prošlosti – umetnost, filozofija, nauka – jesu fragmenti. To su znaci pustošenja ljudskog bića, ali i pokušaji da se to biće obnovi. Međutim, stvar više nije u tome da se umetnost ili filozofija „ostvari“; kapital je to već obavio na svoj način. Stvar je u tome da osvojimo i stvorimo drugačiji svet, u kojem će svi biološki potencijali vrste doživeti procvat. U tom širokom pokretu, jalovo je insitirati na našem sadašnjem biću kao prebivalištu istine. Istina, pre svega, kao i vrednost, zahteva meru, standard, opšti ekvivalent, normu – pa tako i Državu. Drugo, istina je uvek jedna. Istorijska inflacija tog koncepta odvijala se uporedo sa uništavanjem ljudskih bića. Naš predlog ne može da bude ništa manje od drugačijeg života, u kojem gestovi, reči, mašta i osećanja ljudi više neće biti okovani, gde će se čula i mozak konačno spojiti. Samo takva zajednica može da spreči sve ludačke fiksacije. Jasno je da taj svet može biti osvojen samo uništenjem kapitalističkog oblika proizvodnje. Celokupno čovečanstvo obuhvaćeno vremenom je neprijatelj kapitala. Ljudska bića će morati da prođu kroz duboku revoluciju da bi postala sposobna da se suprotstave kapitalu; drugim rečima, taj proces zahteva proizvodnju revolucionara.

Revolucija u svim aspektima života navela je neke ljude da prenaglase značaj mesta u kojima su primetili njeno izbijanje.

Revolucija ne izbija iz ovog ili onog dela našeg bića – iz tela, prostora ili vremena. Naša revolucija, kao projekat obnavljanja zajednice, nameće se kao nužnost od trenutka uništenja drevnih zajednica. Svođenje komunističke revolucije na ustanak koji bi trebalo da razreši protivrečnosti kapitalističkog oblika proizvodnje bilo je pogubno. Revolucija mora da razreši sve stare protivrečnosti klasnog društva apsorbovanog od strane kapitala i sve protivrečnosti između relativno primitivnih zajednica i kretanja razmenske vrednosti (novca), koje kapital danas apsorbuje (posebno u zemljama Azije i Afrike). Ali, revolucionarni pokret je mnogo više od toga: to je revolucija prirode, uzdizanje ka misli, ovladavanje bića sposobnošću da koristi centre koji upravljaju imaginacijom. Revolucija ima biološku, pa tako i kosmičku dimenziju, jer naš univerzum vidi kao ograničen (u poređenju sa solarnim); ona je kosmička i u smislu o kojem su govorili drevni filozofi i mistici. To znači da revolucija nije strast samo naše epohe već strast miliona ljudskih bića koja su – još od naših drevnih predaka, koji su se bunili protiv pojave razmenske vrednosti, u kojoj su s pravom videli zlo, do Marksa i Bordige u njihovoj proročkoj dimenziji – pokazivala istu žudnju za novom, ljudskom zajednicom.

Pokušaj da se revolucija ograniči, isto je što i pokušaj da joj se odredi visina. Sen Žist je rekao da revolucija ne može da se završi sve dok ne donese sreću; tako je pokazao svu laž nastojanja da se čovek sagleda u okvirima pukih istorijsko-materijalnih činjenica date epohe. Ljudsko biće nikada nije samo biće koje postoji ovde i sada; ono može da postoji samo kao stalno prevazilaženje i nikada nije samo ono što treba da se prevaziđe (Niče). Strukturalno i biološki čovek je prevazilaženje jer je obdaren izuzetnim moćima. Drugim rečima, on je istraživač mogućeg i ne može da se ograniči samo ono što je neposredno ostvarljivo, posebno ako mu se to samo nameće. Kada je izmešten, otuđen i odsečen od čovečanstva, i samim tim izobličen i sveden na puku individuu, čovek odmah gubi polet, strast, žudnju za stvaranjem – jer, šta je potraga za mogućim, ako ne želja za stvaranjem? To je ono do čega dolazi u uslovima potpune dominacije kapitalističkog oblika proizvodnje: čovek biva potpuno ispražnjen.

Sve revolucije naše vrste su revolucije koje idu dalje od sadašnjeg trenutka, dalje od onoga što dopušta razvoj proizvodnih snaga (Bordiga). Ovo protezanje s one strane mogućeg omogućava kontinuitet između ljudskih generacija, na isti način kao što i perspektiva komunizma – shvaćenog kao ukidanje klasa, razmene i vrednosti – uspostavlja kontinuitet između različitih revolucionarnih tendencija; to je ono što je Marks nazivao „istorijskom partijom“.[26]

Borba protiv ograničavanja raspona revolucije jeste sama po sebi revolucionarna borba. Čitalac ne treba da bude zgranut time što u nastojanju da ilustrujemo širinu tog raspona navodimo i autore koji se uobičajeno smatraju religoznim, mističnim, itd. Zar je važno u kom su se obliku tokom vekova ispoljavali žudnja, strast i volja za zajednicom, težnja ka obnavljanju čovečanstva, u koje je ugrađeno i naše prošlo biće. Ljudsko biće može da bude istovremeno i čovečanstvo samo ako živi u zajednici. Čim dođe do fragmentacije, javlja se potreba za obnavljanjem jedinstva. Na Zapadu je to jedinstvo ostvarivano putem posredovanja i prinude: Država određuje pojedinca; znanje je sredstvo za hijerarhijsku stratifikaciju društva i sredstvo za opravdavanje uspostavljenog poretka; začarani krug teorije i prakse se zatvara.

Komunistička revolucija je totalna revolucija. Biološka, seksualna, društvena i ekonomska revolucija samo su njeni pojedinačni aspekti; naglašavanje bilo kojeg od njih izopačuje revoluciju, koja može da postoji samo kao celina.

Komunistička revolucija može da se shvati samo kroz uvid u istoriju i paleontologiju ljudskih bića, ali i svih drugih oblika života. Tako možemo da shvatimo da je revolucija, koja je već dugo nužna, sada i ostvarljiva. Ranije je bila moguća, ali ne i neizbežna. Tada su postojali i drugi „ljudski“ putevi razvoja, posebno u smislu primene ljudskih moći na spoljnu stvarnost. Danas, kada je kapital izmestio i opustošio skoro sve, jasno se vidi šta je jedina alternativa komunističkoj revoluciji: potpuna negacija ljudskih bića. Zato moramo da shvatimo svet u kojem živimo; moramo da shvatimo šta znače despotizam kapitala i pobuna protiv njega. Do tog razumevanja, koje treba da bude ne samo intelektualno već i čulno (pobuna je u velikoj meri pobuna tela), doći ćemo samo ako odbacimo svoje sadašnje lutanje i sve oblike represivne svesti.
Opadanje kapitalističkog oblika proizvodnje ili opadanje čovečanstva?

Često se govorilo kako će komunizam procvetati nakon uništenja kapitalističkog oblika proizvodnje, čije nerešive kontradikcije čine takav ishod neminovnim. Na žalost, mnogi događaji iz ovog stoleća ukazali su i na drugačije mogućnosti: na povratak „varvarstvu“, što je bio predmet analize Roze Luksemburg i celog levog krila nemačkog radničkog pokreta, a zatim Adorna i Frankfurtske škole; na uništenje ljudske vrste, što svakim danom postaje sve očiglednije; konačno, na stagnaciju u kojoj će kapitalistički oblik proizvodnje uspevati da preživi kroz stalno prilagođavanje degenerisanom čovečanstvu koje nema snage da ga uništi. Da bismo razumeli neuspeh ove budućnosti koja je dugo bila smatrana za neminovnost, potrebno je da krenemo od činjenice pripitomljavanja ljudskih bića koje se sprovodi u svim klasno podeljenim društvima, a najvećim delom od strane kapitala; pored toga, potrebna je analiza fenomena autonomizacije kapitala.

Nije nam namera da tu istorijsku devijaciju detaljno istražimo na svega nekoliko strana. Zadržaćemo se na jednom odlomku iz Marksovih Grundrisse, koji pruža dobar osnov za razumevanje fenomena autonomizacije kapitala, ali koji jasno otkriva neke kontradikcije Marksove misli i njenu nesposobnost da razreši to pitanje. Reč je o odlomku iz poglavlja o procesu cirkulacije. Radi boljeg uvida, krenućemo od nečega što je Marks napisao malo pre tog odlomka:

„Vreme cirkulacije se tako postavlja kao barijera produktivnosti rada = (što za posledicu ima) povećanje potrebnog radnog vremena = opadanje viška radnog vremena = opadanje viška vrednosti = prepreku procesu samoostvarenja kapitala.“[27]

Marks zatim pravi jednu izuzetno značajnu digresiju:

„Ovde se otkriva opšta tendencija kapitala, koja ga jasno izdvaja od svih prethodnih stadijuma proizvodnje i čini pretpostavkom novog oblika proizvodnje, zasnovanog ne samo na razvoju proizvodnih snaga u cilju reprodukcije ili proširenja datog stanja već i na mogućnosti za slobodan, nesputani, progresivni i opšti razvoj proizvodnih snaga koji je sam po sebi pretpostavka društva, pa tako i njegove reprodukcije; stalno udaljavanje od polazne tačke je jedini preduslov tog razvoja.“[28]

Ovde nije jasno rečeno šta je prepreka kapitalu, ali je zato naglašen njegov revolucionarni, pozitivni aspekt (naglašen na mnogim mestima u Grundrisse i u Kapitalu): težnja ka opštem razvoju proizvodnih snaga. Nas ovde zanima tvrdnja da kapital ne može da ostvari taj cilj; to će biti zadatak novog, superiornog oblika proizvodnje. Na taj način buduće društvo poprima oblik neprestanog, kumulativnog kretanja.

„Ova težnja – koju kapital poseduje, ali kojoj, kao ograničen oblik proizvodnje, protivreči i tako stremi svom ukidanju – jeste ono po čemu se kapital razlikuje od svh ranijih oblika proizvodnje, ali što ga u isto vreme određuje kao prelaznu fazu.“[29]

Zbog ove protivrečnosti kapital ide u susret svom ukidanju. Velika je šteta što Marks nije rekao šta podrazumeva pod „ograničenim oblikom proizvodnje“, jer nas to sprečava da jasno vidimo šta je po njemu, u ovom konkretnom slučaju, kontradikcija. To utiče na razumevanje tvrdnje da je kapitalistički oblik proizvodnje prelazni oblik proizvodnje. Ali, čak i bez objašnjenja ove kontradikcije, možemo da shvatimo sledeće: kapitalistički oblik proizvodnje nije večan (Marksov osnovni argument u polemici sa buržoaskim ideolozima). To je glavna poruka ove tvrdnje. Ali, iz toga sledi još jedan argument: kapitalistički oblik proizvodnje je revolucionaran i stvara uslove za prelaz na drugačiji, superironiji društveni oblik u kojem ljudska bića više neće niti robovi nužnosti (sfere proizvodnje materijalnog života) i u kojem će otuđenje biti ukinuto.

Danas, nakon procvata marksizma kao teorije razvoja, drugi deo ove tvrdnje se ukazuje kao detalj od suštinskog značaja: između ova dva perioda postoji kontinuitet. Šta je prelaz, ako ne suprotnost prekidu? Ovaj kontinuitet čini razvoj proizvodnih snaga. Odatle sledi sramna, ali realna veza: Marks – Lenjin – Staljin! Ali, to nije predmet ove analize. Naš cilj je da utvrdimo šta su, po Marksu iz Grundrisse, proizvodne snage i za koga one postoje.

„Svi raniji društveni oblici – ili, što je isto, oblici društvene proizvodnje – zasnivali su se na stvaranju bogatstva.“[30] Bogatstvo leži u proizvodnim snagama i u plodovima njihovog delovanja. Ovde se otkriva kontradikcija koja, po Marksu, odlikuje celokupnu ljudsku istoriju: bogatstvo je nužno i samim tim poželjno, ali ono uništava društvo. To znači da društvo mora da se opire sopstvenom razvoju. To nije slučaj u kapitalističkom obliku proizvodnje (koji uništava sve druge društvene formacije), jer on afirmiše proizvodne snage, ali – i to je pitanje – za koga?

„Drevni mislioci koji su toga bili svesni osuđivali su bogatstvo kao pretnju zajednici. Sa svoje strane, feudalni sistem se raspadao pred razvojem urbane industrije, trgovine i moderne poljoprivrede (čemu su doprinela i individualna otkrića, poput baruta i štampe). S razvojem bogatstva – pa tako i novih snaga, uz povećanu razmenu između individualaca – ekonomski uslovi na kojima je počivala zajednica bili su uništeni, zajedno sa političkim odnosima različitih elemenata zajednice koji su se razvijali u tim uslovima: religijom, kao idealnim prikazom tih uslova, karakterom, izgledom pojedinaca, itd. Samo je razvoj nauke – najsolidnijeg oblika bogatstva, kako u pogledu svojih proizvoda, tako i u pogledu proizvođača – bio dovoljan da uništi ove zajednice. Ali, razvoj nauke – tog idealnog i, u isto vreme, praktičnog bogatstva – samo je jedan aspekt, jedan oblik razvoja proizvodnih snaga, odnosno bogatstva. Posmatrano idealno, nestanak zatečenog oblika svesti je dovoljan da ubije celu epohu. U stvarnosti, ova zatečena svest, kao barijera, odgovara ograničenom stepenu razvoja proizvodnih snaga, pa tako i bogatstva. Istina, nije bila reč samo o razvoju na starim osnovama, već i o razvoju same te osnove.“[31]

Za Marksa, proizvodne snage su ljudske (jer dolaze od ljudskog bića) i za ljudsko biće, za pojedinca. Nauka, kao proizvodna snaga (takođe i bogatstvo, kao što je već prikazano u Rukopisima iz 1844. i u Nemačkoj ideologiji), je određena razvojem tih snaga i odgovara pojavi velikog broja novih tehnika i mogućnosti za ovladavanje prirodom. Čak i ako ovaj razvoj ima dvosmislene posledice, procvat ljudskog bića postaje moguć; to je trenutak kada u okviru razvoja vladajuće klase pojedinac može da pronađe model punijeg života. Marks je smatrao da je kapitalistički oblik proizvodnje, podstakavši razvoj proizvodnih snaga, omogućio oslobađajuću autonomizaciju pojedinca. To je po njemu bio najvažniji revolucionarni aspekt ovog oblika proizvodnje.

„Najviši stepen razvoja ove osnove (…) u isto vreme je i najviši stepen razvoja proizvodnih snaga, pa tako i najpotpunijeg razvoja pojedinca. Ali, čim se ta tačka dosegne, dalji razvoj se opaža kao pad; započinje novi ciklus razvoja, na novim osnovama.“[32]

Opadanje je neizbežno jer je razvoj pojedinca blokiran. Ova tvrdnja ne može da posluži kao osnov za teoriju o opadanju kapitalističkog oblika proizvodnje[33] jer bi to značilo da je pad počeo u ovom veku već još sredinom prošlog; niti može da posluži kao argument za tvrdnju da opadanje razvoja individue istovremeno znači i opadanje kapitala, jer je to u potpunoj suprotnosti sa stvarnošću. Sam Marks je stalno ponavljao da je razvoj kapitala praćen uništavanjem ljudskih bića i prirode.

Da li je razvoj proizvodnih snaga, u različitim društvima, ikada pratio razvoj individue? Da li je kapitalistički oblik proizvodnje ikada bio revolucionaran i za sebe i za ljudska bića? Da li razvoj proizvodnih snaga stalno napreduje, uprkos slučajevima pojedinačnog opadanja? Marks kaže: „…dalji razvoj se opaža kao pad…“ Da li proizvodne snage stagniraju? Da li kapitalistički oblik proizvodnje opada?[34]

Marksova digresija u nastavku potvrđuje da se opadanje odnosi na ljudska bića. Individua cveta kada joj proizvodne snage dopuštaju da se razvija, kada njihov razvoj ide uporedo. Praveći poređenje sa prekapitalističkim periodom, Marks je pokazao da kapital nije u suprotnosti sa bogatstvom već da preuzima njegovu proizvodnju. Tako preuzima i razvoj proizvodnih snaga. Nekada je razvoj ljudskih bića i njihovih zajednica bio u suprotnosti s razvojem bogatstva; sada dolazi do neke vrste simbioze između njih. Da bi to bilo moguće, bila je potrebna određena mutacija: kapital je morao da uništi ograničeni karakter pojedinca; to je drugi aspekt njegovog revolucionarnog karaktera.

„Vidimo da je ranije vlasništvo u kontekstu proizvodnje bilo definisano u skladu sa ograničenim, konačnim oblikom zajednice (Gemeinwesen); odatle i pojedinac, sa svojim ograničenim karakteristikama i ograničenim razvojem svojih proizvodnih snaga, koji je takvu zajednicu stvarao. Ovaj preduslov društvenog života bio je opet posledica određenog, stadijuma istorijskog razvoja proizvodnih snaga, tj. razvoja bogatstva i oblika njegove proizvodnje. Svrha zajednice i pojedinca, kao i proizvodnih uslova, jeste reprodukcija konkretnih uslova i pojedinaca, posmatranih kako pojedinačno, tako i u njihovim društvenim grupisanjima i odnosima, kao živih nosilaca tih uslova. Kapital sam uspostavlja proizvodnju bogatstva; odatle univerzalni razvoj proizvodnih snaga, stalno odbacivanje postojećih pretpostavki tog razvoja kao pretpostavki (ograničenja) njegove reprodukcije. Vrednost odbacuje svaku konkretnu upotrebnu vrednost, svaki poseban oblik potrošnje ili trgovine kao apsolutni preduslov; samim tim svaki stepen razvoja društvenih proizvodnih snaga, trgovine, znanja, itd., za kapital predstavlja prepreku koju on na svaki način pokušava da prevaziđe.“[35]

Ovaj odlomak ima značajne, neposredne posledice. Nigde se ne spominje proletarijat; tu su samo kapital i njegova revolucionarna uloga u ukidanju postojećih uslova. Marks je isto rekao i ranije, na još brutalniji način:

„(Kapital) je destruktivan, njegovo delovanje je uvek revolucionarno, on ruši sve prepreke na putu daljeg, svestranog razvoja proizvodnih snaga, ekspanzije potreba, eksploatacije i razmene prirodnih i mentalnih snaga.“[36]

Zato moramo da zauzmemo novi pristup u sagledavanju uloge koju je Marks dodelio proletarijatu u uslovima konstante pobune kapitalističkog oblika proizvodnje.

Ono što odmah pada u oči jeste da je kapitalistički oblik proizvodnje revolucionaran zato što uništava stare društvene odnose, a da je proletarijat definisan kao revolucionarna snaga samo u odnosu na kapital. Tu leži problem: kapital je revolucionaran zato što razvija proizvodne snage („kapital sam razvija proizvodnju bogatstva“); proletarijat ne može da bude revolucionaran ako nakon revolucije kapital nastavi da razvija proizvodne snage ili tom razvoju nastavi da određuje oblik. Kako utvrditi jasnu razliku između revolucionarnih uloga ova dva faktora? čime možemo da dokažemo opravdanost uništenja kapitalističkog oblika proizvodnje od strane proletarijata?

Sa usko ekonomskog stanovišta to je nemoguće. Marks nikada nije postavio ova pitanja jer je bio apsolutno siguran da će se proletarijat pobuniti protiv kapitala. Ali, mi moramo da ih otvorimo ako želimo da izađemo iz ćorsokaka u kojem smo se našli sledeći teoriju po kojoj proizvodni odnosi nužno dolaze u sukob s razvojem proizvodnih snaga (onih snaga za koje se pretpostavljalo da postoje za ljudska bića, jer da nije tako, ljudi ne bi imali razloga da se bune). Ako proizvodne snage ne postoje za ljudska bića već za kapital, i ako one dolaze u sukob sa proizvodnim odnosima, to onda znači da ti odnosi nisu dovoljni za kapitalistički oblik proizvodnje; samim tim, moguća je i revolucija koja neće biti za ljudska bića (na primer, fašizam). To znači da je kapital izmakao. U odlomku kojim se bavimo, Marks je izneo sledeće, izuzetno važno zapažanje o kapitalu: „Njegova glavna pretpostavka – vrednost – postavljena je kao proizvod, a ne kao neka uzvišena pretpostavka koja lebdi nad proizvodnjom.“[37]

Kapital kontroliše vrednost. Pošto je rad taj koji vrednost ispunjava supstancom, sledi da kapital kontroliše ljudska bića. Marks je samo posredno ukazao na pretpostavku koja je takođe proizvod: najamni rad koji omogućava valorizaciju.

„Glavna prepreka kapitalu je činjenica da se njegov razvoj odvija na kontradiktoran način; razvoj proizvodnih snaga, opšteg bogatstva, znanja, itd. odvija se tako što radna jedinka stalno otuđuje sebe; u uslovima koje sama stvara svojim radom, njen rad joj se ukazuje kao tuđ, nametnut tuđim bogatstvom i sopstvenom bedom.“[38]

Da li je to otuđenje za kapital zaista prepreka? Moglo bi se pretpostaviti da mala potrošačka moć radnika može da vodi u krizu, možda i onu konačnu. To je jedna mogućnost, koja je u nekim periodima zaista dolazila do izražaja. Marks je uvek odbijao da svoju teoriju kriza zasnuje na ovoj tački, iako ga to nije sprečavalo da govori o maloj potrošačkoj moći radnika. Po njemu, kapital sam stvara barijeru tako što radnu jedinku gura u bedu. Treba da imamo u vidu da je Marks tada polemisao sa apologetama kapitala, u nastojanju da dokaže da kapitalistički oblik proizvodnje nije večan i da ne može da donese oslobođenje. A opet je u svojoj analizi ukazao na mogućnost da kapital u jednom trenutku može da izmakne ljudskoj kontroli. Vidimo da nisu proizvodne snage te koje stiču autonomiju već kapital, jer u određenom trenutku proizvodne snage postaju „barijera koju kapital teži da prevaziđe“. To znači sledeće: proizvodne snage više ne pripadaju ljudima, već kapitalu; one postoje za kapital.[39]

Otuđenje radne jedinke ne može da bude barijera kapitalu, osim ako Marks nije mislio na barijeru u smislu neke slabosti. Takva slabost bi kapital učinila inferiornim u odnosu na druge oblike proizvodnje, što je teško dokazivo imajući u vidu ogroman razvoj proizvodnih snaga koji on stalno pokreće. U celom Marksovom delu postoji dvosmislenost u pogledu toga na koje proizvodne snage on misli: da li su one za ljude ili za kapital? Na ovoj dvosmislenosti počivaju dva oprečna tumačenja Marksovog dela. Etičko tumačenje (posebno u slučaju Rubela) naglašava meru u kojoj je Marks osuđivao kapital zbog uništenja ljudskih bića, insisitirajući na tome da kapitalistički oblik proizvodnje može da bude samo prelazni oblik. Tumačenje Altisera i njegove škole polazi od toga da Marks nije uspeo da iz svojih ekonomskih analiza u potpunosti odstrani ljudski faktor, što je dokaz nesposobnosti te teorije da napusti ideološki diskurs, na osnovu čega je Altiser postavio pitanje tačnog utvrđivanja epistemološkog prekida.

Ali, ta dvosmislenost može da se prevaziđe. Ako je kapital prevazišao ovu barijeru, onda je uspeo da ostvari punu autonomiju. Zato je Marks zaključio da kapital mora da ukine samog sebe; to ukidanje sledi iz činjenice da kapital ne može da razvija proizvodne snage u korist ljudskih bića; opšti, svestrani razvoj može da omogući samo novi, superiorniji oblik proizvodnje. U tome leži kontradikcija: kapital izmiče kontroli ljudskih bića, ali ipak mora da nestane, jer ne može da omogući razvoj njihovih proizvodnih snaga. Ovo je i u kontradikciji s Marksovom analizom destrukcije ljudskih bića od strane kapitala. Kako uništeno ljudsko biće može da se buni? Ukoliko želimo da zaobiđemo ovu kontradikciju, na Marksa možemo da gledamo kao na proroka opadanja kapitala, ali onda nećemo shvatiti ni njegovo delo, niti sadašnju situaciju. Sam kraj Marksove digresije pojašnjava ovu kontradikciju.

„Ali i sam ovaj antitetički oblik prozivodnje iščezava tako što stvara uslove za sopstveno prevazilaženje. Posledice su sledeće: uslovni i potencijalni opšti razvoj proizvodnih snaga (bogatstva) kao osnove; samim tim, univerzalni karakter trgovine, pa tako i razvoj svetskog tržišta kao osnove za opšti razvoj individue i stvarni razvoj individualaca, uz stalno prevazilaženje ograničenja te osnove, koja se opažaju kao takva, a ne kao nedodirljive granice; ne neka idealna ili zamišljena univerzalnost pojedinca, već univerzalnost njegovih stvarnih i idealnih odnosa. Odatle mogućnost da pojedinac shvati istoriju kao svoj proces i prepozna prirodu (u isto vreme prisutnu i kroz primenu sopstvenih moći na prirodu) kao svoje pravo telo. Reč je o tome da proces razvoja bude postavljen i shvaćen kao pretpostavka. Za sve ovo, pre svega je nužno da puni razvoj proizvodnih snaga postane uslov proizvodnje, ali tako da se nijedan poseban uslov proizvodnje ne postavi kao prepreka razvoju proizvodnih snaga.“[40]

Da bi ovaj proces imao posledice po ljude, kapital mora da bude uništen, a proizvodne snage stavljene u službu ljudi. U članku La KAPD et le mouvement proletarien (Komunistička radnička partija Nemačke i proleterski pokret)[41] skrenuli smo pažnju na ovaj odlomak, naglašavajući da je ljudsko biće mogućnost. Tako smo došli do zaključka da revolucija mora da bude ljudska. Ovo nikako ne znači da na ljudsko biće gledamo kao na nepromenljivo u svim njegovim svojstvima, što bi bio samo drugi oblik shvatanja o nepromenljivosti prirode. Ali, morali smo da naglasimo do koje su mere sva dosadašnja razmatranja nedovoljna, jer je razvoj proizvodnih snaga koji je Marks smatrao mogućim samo u uslovima novog, superiornog načina proizvodnje, isti onaj razvoj koji kapital već sprovodi. Marksovo najveće ograničenje jeste to što je komunizam shvatao pre svega kao novi oblik proizvodnje, u kojem će proizvodne snage doživeti procvat. Te snage su svakako važne, ali samo njihovo postojanje nije dovoljno da bi se komunizam definisao na adekvatan način.

Prema Marksu, kapital rešava svoje kontradikcije tako što ih apsorbuje ili tako što mistifikuje stvarnost. On može da prividno prevaziđe svoju usku osnovu, ograničenja svoje prirode koja počiva u razmeni kapitala-novca i radne snage. Kapital nužno mora da dođe u sukob sa ovom pretpostavkom svog kretanja: zato je Marks govorio o opoziciji između privatnog prisvajanja i društvenog karaktera proizvodnje. Ali, „privatnog prisvajanja“ čega? Viška vrednosti, koji stvara proletarijat, pa tako i najamni rad kao odnos. Ali, ceo razvoj kapitala, čijem je razumevanju Marks dao tako dragocen doprinos, čini mistifikaciju delotvornom: kapital stiče nezavisnost u odnosu na ljudska bića, što mu omogućava da zaobiđe sukob sa svojim pretpostavkama. Moglo bi se reći da uprkos tome sukob i dalje postoji kao posledica jednog totalnog procesa: socijalizacije. To je tačno. Ali, društveni karakter proizvodnje i ljudske aktivnosti (opšti razvoj proizvodnih snaga i uništenje ograničenog karaktera ljudskih bića), predstavljaju samo moguću osnovu komunizma; oni ne vode u komunizam automatski. Šta više, proces kapitala stalno nastoji da uništi komunizam ili da makar blokira njegovu pojavu i ostvarenje. Da bi ta mogućnost postala stvarnost potrebna je ljudska intervencija. Ali, sam Marks je pokazao da je kapitalistički oblik proizvodnje integrisao proletarijat. Da li uništenje ljudskih bića i prirode mogu da prođu bez posledica po sposobnost ljudskih bića da pruže otpor kapitalu i da ga zatim pobede?

Neko će možda pomisliti da Marksu pripisujemo stanovište koje je zapravo samo naše. Navedimo zato još jedan izuzetan odlomak:

„Ono što precizno razlikuje kapital od odnosa gospodar-sluga je činjenica da se radnik nalazi nasuprot kapitalu kao potrošač i posednik razmenske vrednosti; kao posednik novca i kroz sam novac on postaje središte cirkulacije – jedno od bezbrojnih središta – u kojem se njegova specifičnost kao radnika gubi.“[42]

Jedan od modaliteta uništavanja revolucionarne moći proletarijata bilo je usavršavanje njegove uloge potrošača; na taj način kapital hvata proletarijat u svoju mrežu. Proletarijat prestaje da bude klasa koja negira. Nakon formiranja, radnička klasa se rastvara unutar društvenog tela. Marks je anticipirao pesnike „potrošačkog društva“, tako što je, kao i u nekim drugim slučajevima, objasnio jedan fenomen (iako možda samo u okvirima naziva koji mu je dodeljen) koji je primećen mnogo kasnije i to pogrešno.

Sva prethodna razmatranja ne vode ka prihvatanju fatalističkog koncepta (ovog puta negativnog), poput: šta god da radimo, nema izlaza; kasno je za bilo šta – ili ka nekom drugom obliku bezumnog defetizma koji generiše bolesnu rascepkanost reformističkih pokušaja.

Pre svega, treba da naučimo lekciju. Kapital je izmakao svim ljudskim i prirodnim barijerama; ljudi su pripitomljeni: ovde je reč o njihovoj dekadenciji. Revolucionarno rešenje ne treba tražiti unutar dijalektike proizvodnih snaga u kojoj individua igra ulogu kontradikcije. Sadašnje naučne analize kapitala otvoreno ignorišu ljudska bića, koja po nekima nisu ništa drugo do bedni ostatak bez ikakvog značaja. To znači da je jezik nauke jezik kapitala, odnosno da je takva nauka moguća samo nakon uništenja ljudskih bića; to je jezik patologije ljudskih bića. Zato je sumanuto polagati nadu u oslobođenje u nauku. Ovo stanovište je utoliko sumanutije u slučajevima poput Altiserovog, jer ono ne može da raskine sa samim sobom, da likvidira svoju „arheologiju“, pošto ostaje verno proletarijatu – proletarijatu za koji se pokazalo da je u ovom kontekstu puki predmet kapitala, element ugrađen u njegovu strukturu.

Ali, i ovo je nedovoljno. Uništeno ljudsko biće je pojedinac koga je stvorilo klasno društvo. Tu se slažemo: ljudsko biće je mrtvo. Jedina šansa da se drugačije ljudsko biće pojavi je naša borba protiv pripitomljavanja, naše rađanje i pojavljivanje kroz tu borbu.

Humanizam i scijentizam su dva izraza pripitomljavanja ljudi. Svi oni koji gaje iluziju o dekadenciji kapitala evociraju drevne humanističke koncepte ili utiru put novim naučnim mitovima. Oni ostaju neosetljivi na revoluciju koja već prožima naš svet.

Sve do sada rasprava se vodila oko toga da li su ljudska bića ostala nepromenjena u različitim klasnim društvima i pod vlašću kapitala. To je razlog naglašavanja društvenog konteksta: čovek, suštinski dobar, bio je posmatran kao biće koje se u društvenom kontekstu menja na bolje ili na gore. Na ovome su posebno insistirali materijalistički filozofi XVIII veka, dok su marksisti naglašavali ulogu okruženja uslovljenog razvojem proizvodnih snaga. Promena nije osporavana, a posle Marksa je često ponavljano kako je istorija stalni preobražaj ljudske prirode. Ipak, prećutno ili izričito, smatralo se da postoji jedan nesvodivi element koji čini mogućim pobunu ljudi protiv kapitala. Kapitalizam je bio opisivan na manihejski način: s jedne strane pozitivni pol proletarijata, oslobađajuće klase; s druge strane negativni pol, kapital. Kapital je u isto vreme bio afirmisan kao nužan, jer na revolucionaran način menja život ljudskih bića, i opisivan kao apsolutno zlo u odnosu na oličenje dobra, proletarijat.

Fenomen s kojim se danas suočavamo ni u čemu nas ne navodi da ublažimo negativno vrednovanje kapitala, ali nas navodi da to viđenje proširimo i na klasu koja mu je nekada bila suprotstavljena, noseći u sebi sve pozitivne elemente ljudskog razvoja, ali i sadašnjeg stanja čovečanstva. Reč je o zajednici i ljudskim bićima preoblikovanim po zahtevima kapitala, koji odražava ljudsku zajednicu poput ogledala. Teorija ogledala mogla je da se pojavi tek kada je ljudsko biće postalo tautologija, odraz kapitala. Pod despotizmom kapitala (a to je stvarnost sadašnjeg društva), nema jasne razlike između dobra i zla. Sve može da bude osuđeno. Snage negacije mogu da se pojave samo izvan kapitala. Pošto je kapital apsorbovao sve stare kontradikcije, revolucionarni projekat mora da odbaci sve proizvode razvoja klasnog društva. To je vrhunac njegove borbe protiv pripitomljavanja, protiv opadanja ljudske vrste. To je suštinski momenat u procesu formiranja revolucionara, apsolutno nužnog uslova proizvodnje revolucije.
O revoluciji[43]

Mnoge grupe koje su se pojavile posle 1945. godine odbijale su da se suoče sa smrću starog radničkog pokreta. Da su to uradile, proglasile bi sopstvenu negaciju. To ih nije sprečilo da evociraju, tumače i teoretski razmatraju ovu činjenicu kao znak krize radničkog pokreta, što je najčešće značilo – krize revolucionarnog rukovodstva.

Uzroci smrti su veoma retko bili traženi unutar same klase, jer je na svaki način trebalo osporavati tvrdnju da je proletarijat integrisan i da više nema posebnu misiju (što je Trocki rekao još 1939. u delu SSSR i rat). Neki su ovu pojavu objašnjavali time da se kapitalizam promenio i postao državni ili birokratski kapitalizam, ali da je proletarijat ostao isti i da je zadržao svoju misiju; odatle plagijat Komunističkog manifesta grupe Socialisme ou barberie. Nema govora o tome da u ime očuvanja klasičnih svetinja osuđujemo proizvodnju manifesta, čak ni kopiju onog iz 1848. već samo ukazujemo na vrlo ograničen karakter tog pristupa. Iz tog ugla treba gledati i na Situacionističku internacionalu, koja se pojavila nekoliko godina kasnije. Nausprot ovima, grupe poput Potere Operaio i Lotta Continua predlagale su neolenjinizam, itd.

Bilo je i onih koji su shvatili značaj poraza proletarijata iz 1945,[44] došli do zaključka o ispraznosti shvatanja o istorijskoj ulozi proletarijata i zatim krenuli da odbacuju Marksovu teoriju. Oni su tvrdili (što je od tada hiljadu puta ponovljeno na najrazličitije načine) da je proletarijat iščezao iz industrijski najrazvijenijih oblasti i da je sada na marginalnim grupama da obave stari proleterski zadatak ili da će seljaštvo iz oblasti još neporobljenih kapitalom oživeti revolucionarnu dinamiku.

Bordiga je takođe u potpunosti shvatio značaj poraza proletarijata i orgijastičkog razvoja kapitala posle 1945: „Mnogo puta smo rekli da je manifest izgovor za buržoaziju i da nakon II svetskog rata i reapsorpcije ruske revolucije treba napisati novi.“ (Il Marxismo dei cacagli, 1952) Bordiga je mislio da će razvoj kapitala na globalnom planu omasoviti proletarijat, a da će kriza izazvana eksplozivnim rastom ponovo koncentrisati proletarijat u starim metropoloma, pre svega u Nemačkoj. Na tu zemlju se gledalo kao na centar buduće revolucije.

Brojne krize i kontraudari antikolonijalnih revolucija nisu ni na koji način vodili ka obnavljanju revolucionarne agitacije u Evropi i SAD. Početkom šezdesetih godina izgledalo je da je pasivnost proletarijata postala trajna. Teorija i praksa grupa poput nemačkog SDS (Socijalistički studenti Nemačke), sličnih grupa u SAD ili grupe Zengakuren u Japanu, imali su za cilj da probude revolucionarnu snagu proletarijata putem akcija za primer. Neki među njima (posebno neki elementi unutar SDS) shvatali su značaj poraza i smatrali da je radnički pokret unazađen za najmanje sto godina. Imali su snažnu intuiciju o novom početku, novoj epohi. To je razlog zašto su sve te grupe morale da sagore u pobunjeničkom talasu koji je kulminirao u Parizu i Meksiku 1968; u suprotnom, morali bi da ublažavaju i razvodnjavaju svoje stavove.

Raspad SDS do kojeg je došlo 1970. godine bio je predmet mnogih kritika, ali je zapravo bio samo dokaz vrednosti prethodne aktivnosti. Oni su morali da nestanu s pojavom novog revolucionarnog talasa. Slično je bilo i s francuskim maoistima koji su, paradoksalno, sa izuzetkom nekoliko manjih, izolovanih grupa, najbolje dokazali spontani karakter pokreta nastalih za vreme krize iz maja 1968. Katastrofalna praksa maoističkih organizacija je najbolji primer onoga od čega moramo da se udaljimo. Oni su ostali zaglibljeni u ideologiju kineske Kulturne revolucije koju su pokušali da primene u uslovima šoka iz 1968, ali i kasnije. Ali, svaki put bi se pokazalo da je ideološki sadržaj moćniji od ideološkog okvira, što je dovodilo do stalnih eksplozija. Želja da se po svaku cenu „približe masama“ vodila je ka stalnoj promeni platforme (tako da su se stalno seljakali od jedne društvene grupe do druge) i do podržavanja najrazličitijih zahteva, među kojima su bili i oni kojima su se prvobitno suprotstavljali ili ih ignorisali – borbe protiv sindikata kao organizacija preko kojih kapitalizam sprovodi svoje ciljeve, za oslobođenje žena, za seksualnu revoluciju, itd. Drugim rečima, njihova politička frazeologija se raspadala pri svakom sudaru s totalnim, sveobuhvatnim zahtevima; morali su da priznaju da revolucija nije samo političko pitanje već da ona znači totalnu promenu oblika proizvodnje i načina života, a da je osvajanje vlasti samo trenutak revolucije i da podređivanje svega tom trenutku onemogućava uvid u sve dimenzije ljudske pobune, u sve dimenzije revolucije.

Posle majskog šoka, kojem su prethodila previranja u dve istorijski različite oblasti, u Kini i na Zapadu, sledile su velike borbe u Italiji krajem šezdesetih, prvi divlji štrajkovi u Nemačkoj, štrajkovi u Kiruni, pobuna u Poljskoj krajem 1970, velika pobuna na Cejlonu 1971, itd. U tim pobunama proletarijat je obuhvatao i grupe koje su bile otpad starog radničkog pokreta (grupe koje su brojale od nekoliko stotina, do nekoliko stotina hiljada radnika, poput Komunističke Partije Francuske). Te grupe su organizovale prošlost, jer su jedino tako mogle da obuzdaju stvarnu borbu, što neke među njima, poput francuskih komunista i socijalista, nije sprečilo da svoje programe prilagode revolucionarnoj plimi čiji su dolazak predosećali.

Da li su se, u želji da probude proletarijat iz letargije, te grupe upuštale u demonstracije i pobune samo kao zarobljenici iluzija ili su stupale u borbu zato da bi revolucija kasnije imala slavniji pogreb? Sve što su postigli je da pokopaju tu prošlost, da likvidaraju i poslednju iluziju jednog nestalog sveta.

Proletarijat je 1945. godine doživeo težak poraz, koji ne može da bude prevaziđen kroz akcije koje ostaju na tragu starih zadataka proletarijata, koje nemaju veze sa sadašnjom situacijom. Poraz iz 1945. je bio znak nemogućnosti da proletarijat pobedi i zameni kapital u slovenskim i drugim zemljama, kao i da spreči uspostavljanje dominacije kapitala na društvenom nivou, pre svega u zemljama Zapada, a zatim i na globalnom planu (gde se nametnuo kao apsolutno superiorni oblik). Već smo rekli da kapital sve ovo može da postigne kroz uspostavljanje dominacije nad neposredim bićem proletera – nad proizvodnim radom.

Odatle potreba za totalnim raskidom s celokupnom teorijom i praksom radničkog pokreta pre 1945. Imajući u vidu da je ono što se dešavalo između 1923. i 1945. bilo samo repriza događaja iz perioda 1917-1923, ovaj predlog možemo da korigujemo tako što ćemo reći da je potreban prekid sa teorijom i praksom radničkog pokreta do 1923. godine.

To ne znači da treba da počnemo sa stvaranjem novog radničkog pokreta na ruševinama starog. To ne znači ni da nam trebaju novi manifest, novi program, itd., niti povratak Marksu kroz ponavljanje njegovih stavova ili da ga smatramo revolucionarnijim nego što je bio. Povratak nečemu je često beg pred nečim drugim, od aktuelne stvarnosti. U stvari, potrebno nam je razmatranje neuspelih aspekata Maksovog dela – neuspelih upravo zato što su se ostvarili.

Marksovo delo zaokružuje tri velika perioda čovečanstva između kojih postoji postepen diskontinuitet: prelaz sa feudalnog na kapitalistički oblik proizvodnje, razvoj ovog oblika proizvodnje i pojava komunizma. To delo se bavi i drugim momentima istorija ljudske vrste (prekapitalističkim formacijama), ali ono što je Marks opširno analizirao je period formalne dominacije kapitala. U Manifestu, Građanskom ratu u Francuskoj, četiri toma Kapitala i Kritici Gotskog programa izložen je Marksov revolucionarni reformizam, koji je razmatrao mogućnosti društva tog vremena. To ga nije sprečilo da izloži detaljan opis potpuno razvijenog komunizma (napomene o knjizi Džona Mila i delovi iz Grundrisse) i da opiše suštinske elemente prelaza na formalnu dominaciju kapitala, što je bila glavna karakteristika te epohe. Ali, nije uspeo da na osnovu svega toga napravi sintezu (nije slučajno što je Kapital ostao nedovršen). S druge strane, imao je dobre razloge da se ne upušta u opis trenutka nastajanja komunizma nakon što kapitalistički oblik proizvodnje ostvari punu dominaciju (ovim se nije bavio tako detaljno kao formalnom dominacijom kapitala).

Mnogi ipak tvrde da to ne znači da Marks nije dao sve potrebne smernice, jer čak i tokom stvarne dominacije kapitala postoje klase, pa tako i partije, što znači da revolucionarna klasa i sama treba da se organizuje kao partija, itd.

Ne sporimo da u ovoj dinamici ima postojanih elemenata, ali:

1. Treba ustanoviti domen postojanog, u smislu određivanja prostorno-vremenskih ograničenja, tako da postojana klasa ne zauzima tako veliki prostor kao postojana populacija ili proizvodnja (postojano se u uvodu iz 1857. zove verständige Abstraktion).

2. Razvoj, postajanje, počinje od posebnog, a ne od opšteg. Prema tome, treba istraživati nove određujuće elemente.

Na još dubljem nivou, s obzirom na dobro analiziranu stvarnu dominaciju kapitala, moramo da suštinski promislimo Marksovu teoriju i otkrijemo sva ona važna mesta koja su bila zapostavljena, zaboravljena ili jednostavno napuštena jer nisu bila dobro shvaćena. Nije reč o hermeneautici, već o stalnom naporu da konkretno i izričito objasnimo šta podrazumevamo pod komunizmom kao teorijom u kojoj Marksovo delo zauzima značajno mesto.

Ova teorija objašnjava nastanak čovečantva u okviru prvobitnih komunističkih zajednica, njihovo nestajanje pred prodorom razmenske vrednosti i način na koji je taj oblik vrednosti stekao autonomiju, što je bilo moguće tek na određenom stupnju razvoja proizvodnih snaga. Ovaj proces je uništio stare zajednice i istovremeno podstakao pojavu individua i klasa. Njegov trijumf nije bio sudbina: on je mnogo puta dolazio u pitanje, a u mnogim slučajevima drevne zajednice su uspele da sačuvaju dominantnu ulogu. Ipak, ovaj proces je trijumfovao na Zapadu, uporedo s drevnim oblikom proizvodnje, ali tako što je bio apsorbovan u feudalni oblik proizvodnje. Samo na marginama feudalnog društva razmenska vrednost je mogla da očuva vitalnost i utre put kapitalističkom obliku proizvodnje, koji je kontrolu nad procesom proizvodnje mogao da uspostavi samo razdvajanjem ljudi od sredstava za proizvodnju. To odvajanje Marks je nazvao prvim konceptom kapitala. Kapital je tako postigao ono što novac nikada nije mogao, da se nametne kao jedina materijalna zajednica lišavanjem ljudi njihove materijalnosti, poprimajući ljudski oblik, postvarujući i kapitalizujući ljudska bića. Ovaj proces je završen nastankom fiktivnog kapitala, što je za posledicu imalo fiktivnu zajednicu u kojoj je čovek potpuno blokiran mehanizmom kapitala, tog opipljivo-neopipljivog bića. Čovek je potpuno ispražnjen, lišen kreativnosti i čak odbačen od starog procesa proizvodnje. On sve više postaje marginalan, nešto što zagađuje kapital. Kapital je postao autonoman i prevazilazi sva ograničenja, ali on to i dalje ne može da postigne bez ljudi, bez nužnog zagađenja. Ljudi su još uvek granica kapitala.

Sve veće tlačenje, koje je direktna ili indirektna posledica uništavanja prirode, vodiće proletarijat kao univerzalnu klasu u pobunu protiv kapitala. U tom pokretu, oni više neće moći da se oslanjaju na prošlost ili na preostale ljudske potencijale, jer je sve uništeno. Oni će morati da stvore pokret sopstvenog oslobođenja, ne sledeći stare obrasce; njihova partija može da bude samo partija-čovečanstvo, koja neće moći da funkcioniše na principima centralizma već samo na suprotnim, federalističkim principima. Vrlo je moguće da će pokret univerzalne klase stvoriti organizme kompatibilne s komunističkim potencijalom koji već postoji u društvu, to jest, da će stvoriti zajednice s potpuno drugačijom praksom u poređenju sa sadašnjim društvom. Nemoguće je sagledati sve detalje, ali već smo zaključili da je jedina mogućnost borba protiv zajednice kapitala (težnja ka povezivanju fragmentiranih aktivnosti, drugačijim oblicima proizvodnje i poljoprivrede, drugačijim muško-ženskim odnosima, itd). Pored toga, sama revolucionarna eksplozija dodeliće proizvodnji nove, manje ili više razvijene oblike.

Trijumfalno napredovanje razmenske vrednosti stvorilo je mnoge dodatne teškoće u oblastima izvan Zapada. Marks je smatrao da kapitalistički oblik proizvodnje ne može da se razvije u Rusiji. Mislio je da će opština i njen partikularizam pružiti osnov za razvoj komunizma nakon pobede revolucije na Zapadu. Uglavnom, smatrao je da kapitalistički oblik proizvodnje neće tako lako pobediti u slovenskim zemljama, uveren u izuzetnu vitalnost tradicionalne opštine. Stolipinove reforme i razvoj kapitalističkog oblika proizvodnje odvele su Lenjina i boljševike u veliku grešku. Oni su bili svesni vitalnosti i potencijala opštine da odoli ovom razvoju. Opština nije značajno učestvovala u statistikama, ali još uvek nije bila potisnuta iz prakse ljudi, donekle prilagođena novim uslovima. To je vodilo ka pogrešnom odnosu prema seljacima kojima su boljševici pokušali da na svaki način nametnu kapitalistički oblik proizvodnje (ovde se otvara pitanje anarhističkog ustanka u Ukrajini i ambicije boljševika da ubrzaju istorijski proces).

Carski despotizam je bio zamenjen despotizmom kapitala, koji je mogao biti ostvaren samo po cenu zastrašujućeg terora nad radnicima i seljacima. Represija je postajala sve veća, jer se težnja ka komunizmu smatrala za nešto nesporno.

Kretanje razmenske vrednosti u Aziji je nekoliko puta pokušalo da stekne autonomiju. Neke klase i pojedinci pokušali su da uspostave kapitalistički oblik proizvodnje, ali to se dogodilo tek uz pomoć spoljne intervencije. Ipak, kapital je dugo imao samo formalnu dominaciju nad društvom; tek danas smo svedoci izuzetno kritičnog prelaza sa formalne na stvaru dominaciju kapitala, najviše zahvaljujući odlučujućoj pomoći svetske kapitalističke zajednice, pre svega američkog kapitala. Azija će se možda smiriti ako staru osnovu i zajednice zameni zajednica kapitala, imajući u vidu slabost svetskog revolucionarnog pokreta, što isključuje mogućnost neposrednog kretanja ka komunizmu.

Po definiciji, cela ljudska istorija jeste istorija gubitka zajednice, koja je u manjoj ili većoj meri bila integrisana u prirodu (odatle idolatrija prirode), pred napredovanjem razmenske vrednosti; to je bila borba protiv novca, glavnog oblika te vrednosti; to znači da je kapital prinudna zajednica, što zahteva da ga ljudi unište, ako još uvek žele da ostvare istinski ljudsku zajednicu, sklad između univerzalnog i društvenog bića, kao individualnog pola te celine.

To je komunizam, teorija proletarijata u njegovom klasičnom obliku, kao i u smislu univerzalne klase,[45] koji je sam po sebi negacija klasnih okvira i mita o postojanom karakteru klase.

Iz ovog ugla možemo lakše da sagledamo nedostatke Marksove teorije, ali i elemente koji nam omogućavaju da bolje shvatimo sadašnju fazu stvarne dominacije kapitala, odbacivanje svih drugih pretpostavki i njihovu zamenu propozicijama samog kapitala, koji u sprovođenju svoje apsolutne dominacije svuda generiše delinkvenciju i ludilo.

Rad na ovoj sintezi je značajan, ali će ostati nedovoljan ako istovremeno ne pokušamo da vidimo kako se ta sinteza već odvija u različitim elementima, iako ponekad još uvek u grupnom obliku.

Maj 1968. je bio revolucija. Od tada, ona se odvija unutar same klase, koja je još uvek klasa kapitala (kasta „robova“ kapitala), kroz borbu koja će radikalizovati klasu i uspostaviti je kao partiju-zajednicu, prvi oblik njene samonegacije. Ovaj kontradiktorni proces je proces suštinskog odbacivanja prošlosti; ova klasa neće moći da predstavlja sebe sve dok ne odbaci stara određenja i predstave. Očigledno, to se često dešava na komičan način, tako što odbačena prošlost biva očuvana kroz parodično spasenje, kao u slučaju nemačke ili ruske levice.

Neposredne društvene razlike koje je stvorio kapital sigurno su podstakle svest američkih (Crni Panteri, jipiji, itd.), nemačkih i francuskih revolucinara koja je došla do izražaja maja 1968. Suprotnost između radničke i srednje klase, zasnovana na razlici između produktivnog i neproduktivnog rada, proizvodnje i cirkulacije, i proizvodnje i potrošnje, Marks je uzeo za osnov svoje vizije socijalističke revolucije i diktature proletarijata. Jedan element je otvarao perspektivu pred kojom su istovremeno stajali i kapitalizam i diktatura proletarijata: generalizacija stanja proizvodnog radnika. Ta perspektiva je sada ostvarena u korist kapitala, a revolucionarni potencijal iz 1848. konačno je istrošen. Proizvodnja u korist kapitala danas je životna činjenica cele populacije. Ali, u svakoj posebnoj situaciji, procesu kapitala odgovara neka „klasna“ vizija, koja suprotstavlja plave i bele kragne, manualno i intelektualno, crne i bele radnike, radnike i sitnu buržoaziju, na isti način na koji u sukob dolaze različite gangsterske bande kapitala.[46]

Na pokret u Francuskoj i Nemačkoj gledalo se kao na pokret srednje klase, kao na puki detonator pubune koja može da bude samo pobuna radničke klase, a ne kao na pokret univerzalne klase. Ova svest nije uviđala identičnost položaja svake od ovih grupa unutar kapitala i u odnosu na njegove zahteve. Ipak, pokret iz 1968. je bio dokaz nestanka srednje klase (one o kojoj je govorio Marks) i početak opšte, ljudske borbe protiv kapitala.

Radnička klasa, kao kategorija kapitala, sve više će odbacivati stare partije ne zamenjujući ih novim organizacijama; ona će proći kroz preobražaj u kojem će poprimiti i ostala obeležja univerzalne klase.

Samo oni koje muči nostalgija za prošlošću i dalje će govoriti da je maj 1968. bio samo proba; oni ne shvataju da je revolucija proces kojem su potrebne godine da bi se ostvario. Od maja 1968. došlo je do uspostavljanja procesa proizvodnje revolucionara. Oni shvataju potrebu za revolucijom, da parazitske predstave kojima kapital napada mozgove svih ljudi moraju biti uništene. To nije zadatak neke „svesne“ grupe koja će u izmučenim mozgovima ljudi stare predstave zameniti svojim, niti stvar dana D, izabranog sudbinom, koji će sve rešiti jednim udarcem, već stvar prekida do kojeg će doći nakon dugog perioda borbe u svim dimenzijama života kojima danas dominira kapital. Stvarna, delotvorna borba više ne sme da se odlaže iz razloga o kojima govore teoretičari obuzeti marksističkim/ psihoanalitičkim/ strukturalističkim delirijumom, niti zato što su objektivni uslovi navodno uvek povoljni, za razliku od subjektivnih; ili zato što prvo treba formirati organizaciju, utvrditi njen najbolji mogući oblik i način delovanja, itd.

Taj delirijum je san kapitala; san o revoluciji koja se nikada ne završava, jer nikada ne sazreva, koju uvek koči neki mistični faktor: nedostatak objektivnih uslova, neka još neformulisana teorija, itd.

Uzalud čekamo na revoluciju, jer je ona već počela. To nisu primetili samo oni koji još uvek čekaju na neki poseban znak, na „krizu“ koja će pokrenuti široki pobunjenički pokret, koji će opet biti drugi suštinski znak, na formiranje prave partije, itd. Previranje je počelo ranije, a maja 1968. ono je samo došlo do izražaja na svim nivoima života obuhvaćenog procesom kapitala. Bilo je i neočekivanih ispada koji se nisu razvili u krizu u klasičnom smislu, ali koji su takođe svedočili o borbi proletarijata protiv pripitomljavanja.

Sve veće odbijanje daljeg potčinjavanja kapitalu pomaže nam da se s pitanjem revolucije suočimo na pravi način. Nije reč o tome da se život promeni, jer je sav život već promenjen tako što je porobljen, pripitomljen i falsifikovan, već o stvaranju novog, ljudskog života.

[1] Amadeo Bordiga (1890–1970): Komunistički teoretičar i aktivista. Prvi vođa Komunističke Partije Italije i njen prvi značajni disident. Isključen iz partije još 1930, dve godine nakon njenog prelaska na kurs „boljševizacije“. Razvio doslednu kritiku staljinizma i birokratskog socijalizma. Tvrdio je, nasuprot dogmi, da uslovi za revoluciju postoje još od 1848. i da to nema nikakve veze s daljim razvojem proizvodnih snaga. Njegov učenik, a kasnije kritičar, Žak Kamat, nadovezao se s tvrdnjom da su uslovi za obračun s kapitalizmom postojali od kada i kapitalizam. Uz sav kritički odnos prema lenjinizmu, Bordiga je zadržao neke lenjinističke stavove, pre svega stav o vodećoj ulozi partije, što je, uz iskustva iz 1968, bio jedan od glavnih razloga za Kamatovo udaljavanje od njegovih pozicija. (Prim. prev.)

[2] Ovde je tome pridodat esej O revoluciji, iz 1972. (Prim. prev.)

[3] Ovo ne isključuje suprotnu dinamiku: kapital primorava ljudska bića da budu ljudska.

[4] Karl Marx, Grundrisse (Nacrt za kritiku političke ekonomije), London: Pelican, 1973, p. 365

[5] Ovde uočavamo izvesno naginjanje „azijatskom obliku proizvodnje“, u kojem klase nikada ne mogu da postanu autonomne; u kapitalističkom obliku proizvodnje klase bivaju apsorbovane.

[6] Videti kod D. Verres, Le discourse du capitalisme, ed. L’Herne. Zanimljiv materijal može da se nađe i kod Bodrijara (Baudrillard): Le systéme des objets i Pour une critique de l’économie politque du signe, ed. Gallimard.

[7] Dichter, citirano u Bodrijar, Le systéme des objets, pp. 218-219

[8] Valerie Solans, The SCUM Manifesto (The Society for Cutting Up Men), New York: Olympia Press, 1970.

[9] Automatizaciju kapitala smo analizirali u tekstu Le VIe chapitre inédit du Capital et l’ouvre économique de Marx (1966), posebno u napomenama dodatim 1972. U jednom od narednih članaka ovu temu ćemo istražiti još temeljnije, u nastojanju da pokažemo da je Marks ovaj problem otvorio, ali ne i prepoznao u celini, kao i da analiziramo moderni kapitalistički oblik proizvodnje. To će nas odvesti ka definiciji rada i njegove uloge u razvoju čovečanstva. G. Brulé je već započeo ovu analizu u svom članku objavljenom u Invariance No. 2, Serié II: Le tarvail, le travail productive et les mythes de la classe ouvriére et de la classe moyenne/ Rad, produktivni rad i mitovi o radničkoj i srednjoj klasi. Uopšteno govoreći, koncept rada je reduktivan: on obuhvata samo jedan deo ljudske aktivnosti. Ali, zahtev za njegovim ukidanjem je zahtev za uništenjem te preostale aktivnosti, koja ostaje utopijska ambicija kapitala. Projekat komunizma pripada kontekstu ljudskog života; aktivnost je samo jedan oblik ispoljavanja tog života. Ljubav, meditacija, sanjarenje, igra i druge manifestacije ljudskog bića ostaju izvan sfere života ako upadnemo u zamku koncepta rada. Marks je definisao rad kao aktivnost koja menja prirodu materije iz bilo kog razloga, ali taj koncept prirode više ne važi. U periodu dominacije kapitala ljudsko biće više nije u kontaktu s prirodom – posebno tokom rada. Između prirode i pojedinca stoji kapital. Kapital je postao priroda. S druge strane, u svojim takozvanim „filozofskim“ radovima, Marks je jasno govorio o ljudskoj aktivnosti kao celini i naglasio da komunizam ne može da se svede samo na oslobođenje rada. Ovo stanovište nije sasvim nestalo iz kasnijih Marksovih radova, uspevši da se održi uporedo s konceptom „revolucionarnog reformizma“ izraženim u Kapitalu. Marksisti su kasnije pojednostavili ovaj problem: uzdizali su rad, prost i čist. U delima Trockog, da navedemo samo taj primer, nema ni traga od Marksove složene analize; tim radovima vlada jezik pripitomljavanja, jezik kapitala: „Celokupna istorija čovečanstva je istorija organizovanja i edukacije čovekovog društvenog bića za rad, s ciljem da se postigne što veća produktivnost.“ (Trocki, Terorizam i komunizam)

[10] Ova mogućnost je opisana i prenaglašena u Alvin Toffler: Future Shock.

[11] Marks, Kapital, tom I.

[12] Ovo zahteva detaljno istraživanje koje treba da obuhvati i analizu rada. To istraživanje smo započeli u narednom članku (Opadanje kapitalističkog načina proizvodnje ili opadanje čovečanstva?); u njemu su izloženi naši prvi zaključci. Posebno smo hteli da analiziramo stanje ove dekadencije čovečanstva, kako se ona ispoljava, itd. S tim u vezi, ukazali smo i na direktnu spregu između kretanja vrednosti i dijalektike proizvodnih snaga. Kraj kretanja vrednosti i kapitala je kraj jednog oblika predstavljanja i njegove autonomije. Marksistička dijalektika biće potpuno prevaziđena.

[13] Marks-Engels, Nemačka ideologija.

[14] Engels, predgovor za Marksovu Bedu filozofije.

[15] Bernštajn, videti (engleska izdanja) The Movement of Income in Modern Society i Crisis and Possibilities of Adaptation, sve u Presuppositions of Socialism and the Tasks of Social Democracy, Rowohlt Verlag, pp. 75ff.

[16] Bordiga je često podsećao da ovde treba biti oprezan i ne svoditi tu dinamiku na čisto ekonomski koncept.

[17] Marks, Kapital, tom I.

[18] Marks, Grundrisse.

[19] Ovo dokazuje da je bilo nemoguće istrajati na „klasnom“ diskursu i ponašanju, a da se u isto vreme ostane na suštinski „aklasnoj“ tezi o nužnosti samonegacije proletarijata.

[20] Videti knjigu H. Mueller Der Klassenkampf in der Deutschen Sozialdemokratie, (Verlags-kooperative Heidelberg-Frankfurt-Hanover-Berlin, 1892/ 1969. Ova knjiga dobro prikazuje podeljenost ljudi poput Bebela, koji je za sebe govorio da je u parlamentu „desničar“, a na radničkim skupovima „levičar“, koji je jednoj publici govorio da nas od ostvarenja socijalističkih prinicpa deli još mnogo vremena, dok je drugima govorio da je socijalizam odmah iza ćoška. Ova knjiga je zanimljiva i zato što iznosi stanovište koje će kasnije usvojiti Komunistička radnička partija Nemačke (KAPD).

[21] Bordiga, na skupu u Milanu, 1960.

[22] Apsolutna irevezirbilnost nije istorijska činjenica. Mogućnosti koje su se pojavile pre nekoliko hiljada ili nekoliko stotina godina nisu zauvek napuštene. Istorija nije Moloh koji proždire mogućnosti, bacajući na ljudsku budućnost prokletstvo neizbežnog i nepovratnog lišavanja. Kada bi zaista bilo tako, istorija bi bila samo opravdanje za ono što se dogodilo. Mnogi bi hteli da istoriju svedu upravo na to, praveći tako od nje najgoreg od svih despota. Hegelova filozofija je dijalektika prevazilaženja (Aufhebung) kretanja koje u isto vreme ukida i održava, pokušaja da se spasi ono što su ljudska bića stvorila u prethodnim epohama. Hegel je bio opsednut problemom gubitka stvarnosti, raznolikošću fenomena i mogućnosti, itd. To ga je vodilo ka shvatanju ogromnog značaja pamćenja (videti poglavlje Apsolutno znanje iz Fenomenologije duha). Nasuprot tome, kapital ukida sećanje na ranije epohe, putem mistifikacije i magije, kao i ranije oblike čovečanstva, predstavljajući sebe kao vrhunac razvoja, kao „postvareni oblik“. (Marks, Teorije o višku vrednosti).

[23] Koncept „oblik proizvodnje“ u stvarnosti važi samo za kapitalistički oblik proizvodnje, kao što koncept „klase“ važi samo u buržoaskom društvu. Koncept proizvodnje u Marksovom delu ima mnoštvo atributa. On osiromašuje kada krenemo od Rukopisa iz 1844, ka Nemačkoj ideologiji i Kapitalu. On je tesno povezan s konceptom prirode, kao i sa određenim konceptom ljudskog bića. Drugim rečima, ova „datost“ se otkriva u mnogo složenijem obliku kada je sagledamo u kontekstu prvobitnih komunističkih zajednica i njihove razgradnje. Odvajanje ljudskih bića od zajednice je pljačka. Ljudsko biće kao radnik gubi cele slojeve osobina koje su oblikovale celokupnog čoveka kao člana zajednice. Proces prisvajanja ljudskih bića je stvaran. Oni koji to ne razumeju, ne razumeju šta je zapravo kapital. Čovek je sveden na bezizražajno biće; izgubio je svoju čulnost, a njegova akvitnost je svedena na kvantifikovani rad. Čovek se pretvorio u apstraktno biće koje žudi za muzikom natopljenom predačkom senzualnošću (džez, latino). Svedeno ljudsko biće sada ima samo jedan element koji ga vezuje za spoljni svet: seksualnost koja ispunjava ispražnjenu sferu čulnosti. To objašnjava ideju o panseksualnosti, tačnije o panseksualizaciji, koju je Frojd smatrao za nepromenljivu osobinu ljudskih bića iako je bila reč o posledici njihove degradacije. Šta je podsvesno ako ne afektivno-senzualni život ljudskog bića potisnut kapitalom? Ljudsko biće mora da bude pripitomljeno, oblikovano po zahtevima racionalnosti kapitalističkog oblika proizvodnje, koju mora da prihvati kao deo sebe. Jednom pripitomljeno, ljudsko biće ostaje lišeno svog potisnutog čulnog života, koji postaje predmet spoznaje, nauke; čovekova senzualnost sada može da se kapitalizuje. Kao predmet trgovine, nesvesno je sitno iseckano i izloženo na tržištu znanja. Nesvesno nije postojalo oduvek, a sada postoji samo kao deo diskursa kapitala; to je još jedan znak ljudskog izopačenja. Svedeno na savršenu bezizražajnost, ljudsko biće sve više podseća na elementarne čestice koje istražuju nuklearni fizičari; psihologija kapitalizovanog ljudskog bića koje se kreće u granicama kapitala svoje principe pozajmljuje upravo od ove discipline.

[24] Takođe je neumesno govoriti o primitivnom društvu. Potrebna je nova analiza primitivnih zajednica. Tačno je da Marks nije na odgovarajući način tretirao postojanje, razvoj i razgradnju primitivnih zajednica, ali ne i da je grešio u svemu zbog svog eurocentrizma ili duha prosvetiteljstva, koji su njegovo delo proželi predrasudama tipičnim za buržoasko društvo. Većina onih koji insistiraju na ovakvoj kritici nisu razumeli način na koji je Marks prišao pitanju zajednice, tako da su u njegovom delu videli samo prost istorijski materijalizam. Ono što u Marksovom delu nedostaje je detaljna analiza načina na koji se „ekonomija“ pojavljuje u primitivnim zajednicama i izaziva njihovo uništenje. Na kraju, primećujemo i da je sve neumesnije govoriti o kapitalističkom društvu. Na ovo ćemo se još vratiti.

[25] U primitivnim zajednicama ljudi kontrolišu tehnologiju. Tehnologija je počela da stiče autonomiju u ranom Zapadnom društvu, što je izazivalo podozrenje drevnih ljudi. Tehnologija prisiljava čoveka da imitira prirodu, iako kasnije on može da iznađe postupke koji ne postoje u prirodi; tako čovek biva podvrgnut jednoj prisilnoj proceduri, imperativu kako uraditi ovo-ili-ono; on kao da gubi sposobnost slobodnog stvaranja. (Videti u J. P. Vernant, Mythe et pensée chez les grecs, ed. Maspéro.) Kada ljudi prestanu da zaziru od tehnologije, oni se istovremeno izmiruju sa umetnošću, koja je bila prilično prezrena na kraju epohe robovlasničkog društva. Ovo se ponovilo i u vreme Renesanse, kada su filozofi definisali čoveka kao biće koje stvara samo sebe (Videti u Cassier, Individual and Cosmos in Renaissance philosophy). Ali, razvoj tehnologije nije vodio čoveka u susret prirodi; naprotiv, razvoj je vodio ka prisvajanju čoveka i uništenju prirode. Ljudska bića su počela da naglo gube sposobnost stvaranja. U tom smislu, strahovanja drevnih ljudi bila su opravdana. Od filozofa Renesanse, preko Dekarta i Hegela do Marksa, ljudsko biće je bilo definisano u odnosu na tehnologiju (Franklin, „čovek je biće koje pravi oruđa“) i proizvodnju. Da bismo otišli dalje od Marksa, potrebno je da istražimo „ljudski fenomen“ od uništenja primitivnih zajednica do danas; potrebno je da preispitamo radove filozofa i ekonomista, od Aristotela do Marksa, da bismo shvatili kako su ljudi videli sebe u vreme dominacije vrednosti i kapitala, ali i zato da bismo videli kako danas, nakon epohe vrednosti, možemo da shvatimo čovečanstvo, pa tako i komunizam.

[26] Camatte, Origine et fonction de la forme parti, 1961, objaljeno u Invariance No. 1, serija I.

[27] Marks, Grundrisse, p. 539 engleskog izdanja, London: Pelican, 1973.

[28] ibid., p. 540

[29] ibid.

[30] ibid.

[31] ibid., pp. 540-541

[32] ibid., p. 541

[33] Videti kod Victora u Révolution Internationale No. 7, série 1, članak Volontarisme et confusion.

[34] Mnogi autori su govorili o stagnaciji i opadanju proizvodnje između dva svetska rata. Ali, Bordiga je uvek odbacivao teoriju o opadanju kapitalističkog oblika proizvodnje kao očiglednu deformaciju Marksove teorije (videti Le renversement de la praxis dans la théorie marxiste, Invariance No. 4, série 1).

[35] Marks, Grundrisse, p. 541.

[36] ibid., p. 410.

[37] ibid., p. 541.

[38] ibid.

[39] To je ono što je Marks pokazao kroz analizu fiksnog kapitala u Ranim radovima, a zatim i u prvom tomu Kapitala, gde je analizirao transformaciju procesa rada u proces proizvodnje kapitala (videti Un chapitre inédit du Capital, Paris : Ed. 10/18, 1971).

[40] Marks, Grundrisse, pp. 541-542.

[41] Invariance, Série II, No. 1.

[42] Marks, Grundrisse, pp. 420-421.

[43] Jacques Camatte, „De la Révolution“, Invariance, Séries 2 No. 2, april 1972. About the Revolution, translated by David Brown, http://www.geocities.com/~johngray/abtrev.htm, 1982. Žak Kamat, Protiv pripitomljavanja/ Lutanje čovečanstva, anarhija/ blok 45, Porodična biblioteka br. 6, 2003.

[44] E. G. Prudhommeaux, cf. Invariance, Séries II, no. 1, pp. 33-4.

[45] Univerzalnu klasu može da formira i kapital: to je njegov način za negaciju klasa; ali on isto tako može da, od trenutka jonizacije, migrira ka komunističkom polu društva.

[46] Rukovodstvo Komunističke partije Francuske je najzainteresovanije da klasični proletarijat zadrži u njegovom društvenom getu. Ono se prema njemu ophodi kao prema privatnom vlasništvu, stalno hvaleći njegove „karakteristike“ i „vrline“. Sveli su ga na zabran koji ljubomorno čuvaju. Treba samo gledati kako počinju da laju kada drugi reketaši zađu u njihovu teritoriju.

Mnoge grupe koje su se pojavile posle 1945. godine odbijale su da se suoče sa smrću starog radničkog pokreta. Da su to uradile, proglasile bi sopstvenu negaciju. To ih nije sprečilo da evociraju, tumače i teoretski razmatraju ovu činjenicu kao znak krize radničkog pokreta, što je najčešće značilo – krize revolucionarnog rukovodstva.

Uzroci smrti su veoma retko bili traženi unutar same klase, jer je na svaki način trebalo osporavati tvrdnju da je proletarijat integrisan i da više nema posebnu misiju (što je Trocki rekao još 1939. u delu SSSR i rat). Neki su ovu pojavu objašnjavali time da se kapitalizam promenio i postao državni ili birokratski kapitalizam, ali da je proletarijat ostao isti i da je zadržao svoju misiju; odatle plagijat Komunističkog manifesta grupe Socialisme ou barberie. Nema govora o tome da u ime očuvanja klasičnih svetinja osuđujemo proizvodnju manifesta, čak ni kopiju onog iz 1848. već samo ukazujemo na vrlo ograničen karakter tog pristupa. Iz tog ugla treba gledati i na Situacionističku internacionalu, koja se pojavila nekoliko godina kasnije. Nausprot ovima, grupe poput Potere Operaio i Lotta Continua predlagale su neolenjinizam, itd.

Bilo je i onih koji su shvatili značaj poraza proletarijata iz 1945,[1] došli do zaključka o ispraznosti shvatanja o istorijskoj ulozi proletarijata i zatim krenuli da odbacuju Marksovu teoriju. Oni su tvrdili (što je od tada hiljadu puta ponovljeno na najrazličitije načine) da je proletarijat iščezao iz industrijski najrazvijenijih oblasti i da je sada na marginalnim grupama da obave stari proleterski zadatak ili da će seljaštvo iz oblasti još neporobljenih kapitalom oživeti revolucionarnu dinamiku.

Bordiga je takođe u potpunosti shvatio značaj poraza proletarijata i orgijastičkog razvoja kapitala posle 1945: „Mnogo puta smo rekli da je manifest izgovor za buržoaziju i da nakon II svetskog rata i reapsorpcije ruske revolucije treba napisati novi.“ (Il Marxismo dei cacagli, 1952) Bordiga je mislio da će razvoj kapitala na globalnom planu omasoviti proletarijat, a da će kriza izazvana eksplozivnim rastom ponovo koncentrisati proletarijat u starim metropoloma, pre svega u Nemačkoj. Na tu zemlju se gledalo kao na centar buduće revolucije.

Brojne krize i kontraudari antikolonijalnih revolucija nisu ni na koji način vodili ka obnavljanju revolucionarne agitacije u Evropi i SAD. Početkom šezdesetih godina izgledalo je da je pasivnost proletarijata postala trajna. Teorija i praksa grupa poput nemačkog SDS (Socijalistički studenti Nemačke), sličnih grupa u SAD ili grupe Zengakuren u Japanu, imali su za cilj da probude revolucionarnu snagu proletarijata putem akcija za primer. Neki među njima (posebno neki elementi unutar SDS) shvatali su značaj poraza i smatrali da je radnički pokret unazađen za najmanje sto godina. Imali su snažnu intuiciju o novom početku, novoj epohi. To je razlog zašto su sve te grupe morale da sagore u pobunjeničkom talasu koji je kulminirao u Parizu i Meksiku 1968; u suprotnom, morali bi da ublažavaju i razvodnjavaju svoje stavove.

Raspad SDS do kojeg je došlo 1970. godine bio je predmet mnogih kritika, ali je zapravo bio samo dokaz vrednosti prethodne aktivnosti. Oni su morali da nestanu s pojavom novog revolucionarnog talasa. Slično je bilo i s francuskim maoistima koji su, paradoksalno, sa izuzetkom nekoliko manjih, izolovanih grupa, najbolje dokazali spontani karakter pokreta nastalih za vreme krize iz maja 1968. Katastrofalna praksa maoističkih organizacija je najbolji primer onoga od čega moramo da se udaljimo. Oni su ostali zaglibljeni u ideologiju kineske Kulturne revolucije koju su pokušali da primene u uslovima šoka iz 1968, ali i kasnije. Ali, svaki put bi se pokazalo da je ideološki sadržaj moćniji od ideološkog okvira, što je dovodilo do stalnih eksplozija. Želja da se po svaku cenu „približe masama“ vodila je ka stalnoj promeni platforme (tako da su se stalno seljakali od jedne društvene grupe do druge) i do podržavanja najrazličitijih zahteva, među kojima su bili i oni kojima su se prvobitno suprotstavljali ili ih ignorisali – borbe protiv sindikata kao organizacija preko kojih kapitalizam sprovodi svoje ciljeve, za oslobođenje žena, za seksualnu revoluciju, itd. Drugim rečima, njihova politička frazeologija se raspadala pri svakom sudaru s totalnim, sveobuhvatnim zahtevima; morali su da priznaju da revolucija nije samo političko pitanje već da ona znači totalnu promenu oblika proizvodnje i načina života, a da je osvajanje vlasti samo trenutak revolucije i da podređivanje svega tom trenutku onemogućava uvid u sve dimenzije ljudske pobune, u sve dimenzije revolucije.

Posle majskog šoka, kojem su prethodila previranja u dve istorijski različite oblasti, u Kini i na Zapadu, sledile su velike borbe u Italiji krajem šezdesetih, prvi divlji štrajkovi u Nemačkoj, štrajkovi u Kiruni, pobuna u Poljskoj krajem 1970, velika pobuna na Cejlonu 1971, itd. U tim pobunama proletarijat je obuhvatao i grupe koje su bile otpad starog radničkog pokreta (grupe koje su brojale od nekoliko stotina, do nekoliko stotina hiljada radnika, poput Komunističke Partije Francuske). Te grupe su organizovale prošlost, jer su jedino tako mogle da obuzdaju stvarnu borbu, što neke među njima, poput francuskih komunista i socijalista, nije sprečilo da svoje programe prilagode revolucionarnoj plimi čiji su dolazak predosećali.

Da li su se, u želji da probude proletarijat iz letargije, te grupe upuštale u demonstracije i pobune samo kao zarobljenici iluzija ili su stupale u borbu zato da bi revolucija kasnije imala slavniji pogreb? Sve što su postigli je da pokopaju tu prošlost, da likvidaraju i poslednju iluziju jednog nestalog sveta.

Proletarijat je 1945. godine doživeo težak poraz, koji ne može da bude prevaziđen kroz akcije koje ostaju na tragu starih zadataka proletarijata, koje nemaju veze sa sadašnjom situacijom. Poraz iz 1945. je bio znak nemogućnosti da proletarijat pobedi i zameni kapital u slovenskim i drugim zemljama, kao i da spreči uspostavljanje dominacije kapitala na društvenom nivou, pre svega u zemljama Zapada, a zatim i na globalnom planu (gde se nametnuo kao apsolutno superiorni oblik). Već smo rekli da kapital sve ovo može da postigne kroz uspostavljanje dominacije nad neposredim bićem proletera – nad proizvodnim radom.

Odatle potreba za totalnim raskidom s celokupnom teorijom i praksom radničkog pokreta pre 1945. Imajući u vidu da je ono što se dešavalo između 1923. i 1945. bilo samo repriza događaja iz perioda 1917-1923, ovaj predlog možemo da korigujemo tako što ćemo reći da je potreban prekid sa teorijom i praksom radničkog pokreta do 1923. godine.

To ne znači da treba da počnemo sa stvaranjem novog radničkog pokreta na ruševinama starog. To ne znači ni da nam trebaju novi manifest, novi program, itd., niti povratak Marksu kroz ponavljanje njegovih stavova ili da ga smatramo revolucionarnijim nego što je bio. Povratak nečemu je često beg pred nečim drugim, od aktuelne stvarnosti. U stvari, potrebno nam je razmatranje neuspelih aspekata Maksovog dela – neuspelih upravo zato što su se ostvarili.

Marksovo delo zaokružuje tri velika perioda čovečanstva između kojih postoji postepen diskontinuitet: prelaz sa feudalnog na kapitalistički oblik proizvodnje, razvoj ovog oblika proizvodnje i pojava komunizma. To delo se bavi i drugim momentima istorija ljudske vrste (prekapitalističkim formacijama), ali ono što je Marks opširno analizirao je period formalne dominacije kapitala. U Manifestu, Građanskom ratu u Francuskoj, četiri toma Kapitala i Kritici Gotskog programa izložen je Marksov revolucionarni reformizam, koji je razmatrao mogućnosti društva tog vremena. To ga nije sprečilo da izloži detaljan opis potpuno razvijenog komunizma (napomene o knjizi Džona Mila i delovi iz Grundrisse) i da opiše suštinske elemente prelaza na formalnu dominaciju kapitala, što je bila glavna karakteristika te epohe. Ali, nije uspeo da na osnovu svega toga napravi sintezu (nije slučajno što je Kapital ostao nedovršen). S druge strane, imao je dobre razloge da se ne upušta u opis trenutka nastajanja komunizma nakon što kapitalistički oblik proizvodnje ostvari punu dominaciju (ovim se nije bavio tako detaljno kao formalnom dominacijom kapitala).

Mnogi ipak tvrde da to ne znači da Marks nije dao sve potrebne smernice, jer čak i tokom stvarne dominacije kapitala postoje klase, pa tako i partije, što znači da revolucionarna klasa i sama treba da se organizuje kao partija, itd.

Ne sporimo da u ovoj dinamici ima postojanih elemenata, ali:

1. Treba ustanoviti domen postojanog, u smislu određivanja prostorno-vremenskih ograničenja, tako da postojana klasa ne zauzima tako veliki prostor kao postojana populacija ili proizvodnja (postojano se u uvodu iz 1857. zove verständige Abstraktion).

2. Razvoj, postajanje, počinje od posebnog, a ne od opšteg. Prema tome, treba istraživati nove određujuće elemente.

Na još dubljem nivou, s obzirom na dobro analiziranu stvarnu dominaciju kapitala, moramo da suštinski promislimo Marksovu teoriju i otkrijemo sva ona važna mesta koja su bila zapostavljena, zaboravljena ili jednostavno napuštena jer nisu bila dobro shvaćena. Nije reč o hermeneautici, već o stalnom naporu da konkretno i izričito objasnimo šta podrazumevamo pod komunizmom kao teorijom u kojoj Marksovo delo zauzima značajno mesto.

Ova teorija objašnjava nastanak čovečantva u okviru prvobitnih komunističkih zajednica, njihovo nestajanje pred prodorom razmenske vrednosti i način na koji je taj oblik vrednosti stekao autonomiju, što je bilo moguće tek na određenom stupnju razvoja proizvodnih snaga. Ovaj proces je uništio stare zajednice i istovremeno podstakao pojavu individua i klasa. Njegov trijumf nije bio sudbina: on je mnogo puta dolazio u pitanje, a u mnogim slučajevima drevne zajednice su uspele da sačuvaju dominantnu ulogu. Ipak, ovaj proces je trijumfovao na Zapadu, uporedo s drevnim oblikom proizvodnje, ali tako što je bio apsorbovan u feudalni oblik proizvodnje. Samo na marginama feudalnog društva razmenska vrednost je mogla da očuva vitalnost i utre put kapitalističkom obliku proizvodnje, koji je kontrolu nad procesom proizvodnje mogao da uspostavi samo razdvajanjem ljudi od sredstava za proizvodnju. To odvajanje Marks je nazvao prvim konceptom kapitala. Kapital je tako postigao ono što novac nikada nije mogao, da se nametne kao jedina materijalna zajednica lišavanjem ljudi njihove materijalnosti, poprimajući ljudski oblik, postvarujući i kapitalizujući ljudska bića. Ovaj proces je završen nastankom fiktivnog kapitala, što je za posledicu imalo fiktivnu zajednicu u kojoj je čovek potpuno blokiran mehanizmom kapitala, tog opipljivo-neopipljivog bića. Čovek je potpuno ispražnjen, lišen kreativnosti i čak odbačen od starog procesa proizvodnje. On sve više postaje marginalan, nešto što zagađuje kapital. Kapital je postao autonoman i prevazilazi sva ograničenja, ali on to i dalje ne može da postigne bez ljudi, bez nužnog zagađenja. Ljudi su još uvek granica kapitala.

Sve veće tlačenje, koje je direktna ili indirektna posledica uništavanja prirode, vodiće proletarijat kao univerzalnu klasu u pobunu protiv kapitala. U tom pokretu, oni više neće moći da se oslanjaju na prošlost ili na preostale ljudske potencijale, jer je sve uništeno. Oni će morati da stvore pokret sopstvenog oslobođenja, ne sledeći stare obrasce; njihova partija može da bude samo partija-čovečanstvo, koja neće moći da funkcioniše na principima centralizma već samo na suprotnim, federalističkim principima. Vrlo je moguće da će pokret univerzalne klase stvoriti organizme kompatibilne s komunističkim potencijalom koji već postoji u društvu, to jest, da će stvoriti zajednice s potpuno drugačijom praksom u poređenju sa sadašnjim društvom. Nemoguće je sagledati sve detalje, ali već smo zaključili da je jedina mogućnost borba protiv zajednice kapitala (težnja ka povezivanju fragmentiranih aktivnosti, drugačijim oblicima proizvodnje i poljoprivrede, drugačijim muško-ženskim odnosima, itd). Pored toga, sama revolucionarna eksplozija dodeliće proizvodnji nove, manje ili više razvijene oblike.

Trijumfalno napredovanje razmenske vrednosti stvorilo je mnoge dodatne teškoće u oblastima izvan Zapada. Marks je smatrao da kapitalistički oblik proizvodnje ne može da se razvije u Rusiji. Mislio je da će opština i njen partikularizam pružiti osnov za razvoj komunizma nakon pobede revolucije na Zapadu. Uglavnom, smatrao je da kapitalistički oblik proizvodnje neće tako lako pobediti u slovenskim zemljama, uveren u izuzetnu vitalnost tradicionalne opštine. Stolipinove reforme i razvoj kapitalističkog oblika proizvodnje odvele su Lenjina i boljševike u veliku grešku. Oni su bili svesni vitalnosti i potencijala opštine da odoli ovom razvoju. Opština nije značajno učestvovala u statistikama, ali još uvek nije bila potisnuta iz prakse ljudi, donekle prilagođena novim uslovima. To je vodilo ka pogrešnom odnosu prema seljacima kojima su boljševici pokušali da na svaki način nametnu kapitalistički oblik proizvodnje (ovde se otvara pitanje anarhističkog ustanka u Ukrajini i ambicije boljševika da ubrzaju istorijski proces).

Carski despotizam je bio zamenjen despotizmom kapitala, koji je mogao biti ostvaren samo po cenu zastrašujućeg terora nad radnicima i seljacima. Represija je postajala sve veća, jer se težnja ka komunizmu smatrala za nešto nesporno.

Kretanje razmenske vrednosti u Aziji je nekoliko puta pokušalo da stekne autonomiju. Neke klase i pojedinci pokušali su da uspostave kapitalistički oblik proizvodnje, ali to se dogodilo tek uz pomoć spoljne intervencije. Ipak, kapital je dugo imao samo formalnu dominaciju nad društvom; tek danas smo svedoci izuzetno kritičnog prelaza sa formalne na stvaru dominaciju kapitala, najviše zahvaljujući odlučujućoj pomoći svetske kapitalističke zajednice, pre svega američkog kapitala. Azija će se možda smiriti ako staru osnovu i zajednice zameni zajednica kapitala, imajući u vidu slabost svetskog revolucionarnog pokreta, što isključuje mogućnost neposrednog kretanja ka komunizmu.

Po definiciji, cela ljudska istorija jeste istorija gubitka zajednice, koja je u manjoj ili većoj meri bila integrisana u prirodu (odatle idolatrija prirode), pred napredovanjem razmenske vrednosti; to je bila borba protiv novca, glavnog oblika te vrednosti; to znači da je kapital prinudna zajednica, što zahteva da ga ljudi unište, ako još uvek žele da ostvare istinski ljudsku zajednicu, sklad između univerzalnog i društvenog bića, kao individualnog pola te celine.

To je komunizam, teorija proletarijata u njegovom klasičnom obliku, kao i u smislu univerzalne klase,[2] koji je sam po sebi negacija klasnih okvira i mita o postojanom karakteru klase.

Iz ovog ugla možemo lakše da sagledamo nedostatke Marksove teorije, ali i elemente koji nam omogućavaju da bolje shvatimo sadašnju fazu stvarne dominacije kapitala, odbacivanje svih drugih pretpostavki i njihovu zamenu propozicijama samog kapitala, koji u sprovođenju svoje apsolutne dominacije svuda generiše delinkvenciju i ludilo.

Rad na ovoj sintezi je značajan, ali će ostati nedovoljan ako istovremeno ne pokušamo da vidimo kako se ta sinteza već odvija u različitim elementima, iako ponekad još uvek u grupnom obliku.

Maj 1968. je bio revolucija. Od tada, ona se odvija unutar same klase, koja je još uvek klasa kapitala (kasta „robova“ kapitala), kroz borbu koja će radikalizovati klasu i uspostaviti je kao partiju-zajednicu, prvi oblik njene samonegacije. Ovaj kontradiktorni proces je proces suštinskog odbacivanja prošlosti; ova klasa neće moći da predstavlja sebe sve dok ne odbaci stara određenja i predstave. Očigledno, to se često dešava na komičan način, tako što odbačena prošlost biva očuvana kroz parodično spasenje, kao u slučaju nemačke ili ruske levice.

Neposredne društvene razlike koje je stvorio kapital sigurno su podstakle svest američkih (Crni Panteri, jipiji, itd.), nemačkih i francuskih revolucinara koja je došla do izražaja maja 1968. Suprotnost između radničke i srednje klase, zasnovana na razlici između produktivnog i neproduktivnog rada, proizvodnje i cirkulacije, i proizvodnje i potrošnje, Marks je uzeo za osnov svoje vizije socijalističke revolucije i diktature proletarijata. Jedan element je otvarao perspektivu pred kojom su istovremeno stajali i kapitalizam i diktatura proletarijata: generalizacija stanja proizvodnog radnika. Ta perspektiva je sada ostvarena u korist kapitala, a revolucionarni potencijal iz 1848. konačno je istrošen. Proizvodnja u korist kapitala danas je životna činjenica cele populacije. Ali, u svakoj posebnoj situaciji, procesu kapitala odgovara neka „klasna“ vizija, koja suprotstavlja plave i bele kragne, manualno i intelektualno, crne i bele radnike, radnike i sitnu buržoaziju, na isti način na koji u sukob dolaze različite gangsterske bande kapitala.[3]

Na pokret u Francuskoj i Nemačkoj gledalo se kao na pokret srednje klase, kao na puki detonator pubune koja može da bude samo pobuna radničke klase, a ne kao na pokret univerzalne klase. Ova svest nije uviđala identičnost položaja svake od ovih grupa unutar kapitala i u odnosu na njegove zahteve. Ipak, pokret iz 1968. je bio dokaz nestanka srednje klase (one o kojoj je govorio Marks) i početak opšte, ljudske borbe protiv kapitala.

Radnička klasa, kao kategorija kapitala, sve više će odbacivati stare partije ne zamenjujući ih novim organizacijama; ona će proći kroz preobražaj u kojem će poprimiti i ostala obeležja univerzalne klase.

Samo oni koje muči nostalgija za prošlošću i dalje će govoriti da je maj 1968. bio samo proba; oni ne shvataju da je revolucija proces kojem su potrebne godine da bi se ostvario. Od maja 1968. došlo je do uspostavljanja procesa proizvodnje revolucionara. Oni shvataju potrebu za revolucijom, da parazitske predstave kojima kapital napada mozgove svih ljudi moraju biti uništene. To nije zadatak neke „svesne“ grupe koja će u izmučenim mozgovima ljudi stare predstave zameniti svojim, niti stvar dana D, izabranog sudbinom, koji će sve rešiti jednim udarcem, već stvar prekida do kojeg će doći nakon dugog perioda borbe u svim dimenzijama života kojima danas dominira kapital. Stvarna, delotvorna borba više ne sme da se odlaže iz razloga o kojima govore teoretičari obuzeti marksističkim/ psihoanalitičkim/ strukturalističkim delirijumom, niti zato što su objektivni uslovi navodno uvek povoljni, za razliku od subjektivnih; ili zato što prvo treba formirati organizaciju, utvrditi njen najbolji mogući oblik i način delovanja, itd.

Taj delirijum je san kapitala; san o revoluciji koja se nikada ne završava, jer nikada ne sazreva, koju uvek koči neki mistični faktor: nedostatak objektivnih uslova, neka još neformulisana teorija, itd.

Uzalud čekamo na revoluciju, jer je ona već počela. To nisu primetili samo oni koji još uvek čekaju na neki poseban znak, na „krizu“ koja će pokrenuti široki pobunjenički pokret, koji će opet biti drugi suštinski znak, na formiranje prave partije, itd. Previranje je počelo ranije, a maja 1968. ono je samo došlo do izražaja na svim nivoima života obuhvaćenog procesom kapitala. Bilo je i neočekivanih ispada koji se nisu razvili u krizu u klasičnom smislu, ali koji su takođe svedočili o borbi proletarijata protiv pripitomljavanja.

Sve veće odbijanje daljeg potčinjavanja kapitalu pomaže nam da se s pitanjem revolucije suočimo na pravi način. Nije reč o tome da se život promeni, jer je sav život već promenjen tako što je porobljen, pripitomljen i falsifikovan, već o stvaranju novog, ljudskog života.

Žak Kamat, april 1972.

[1] E. G. Prudhommeaux, cf. Invariance, Séries II, no. 1, pp. 33-4.

[2] Univerzalnu klasu može da formira i kapital: to je njegov način za negaciju klasa; ali on isto tako može da, od trenutka jonizacije, migrira ka komunističkom polu društva.

[3] Rukovodstvo Komunističke partije Francuske je najzainteresovanije da klasični proletarijat zadrži u njegovom društvenom getu. Ono se prema njemu ophodi kao prema privatnom vlasništvu, stalno hvaleći njegove „karakteristike“ i „vrline“. Sveli su ga na zabran koji ljubomorno čuvaju. Treba samo gledati kako počinju da laju kada drugi reketaši zađu u njihovu teritoriju.